Ma'arif Database معارف جلد اول Ma'arif 
result: 17 records.

p.
بسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحیم

بسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحیم
i-1بلاغایةٍ ویریٰ قی زمانٍ عالمأ من صلٰوةٍ و صدقٍ وعشقٍ وفی زمانٍ عالمأ من الَحَیْرَةِ وفی زمانٍ صُوَرالحِسانِ وفی زمان عالمأ من انْواعِ العُقوباتِ ففي کُلّ زمانٍ ذَهَب به الله علی تلٍّ لیُربَه عالما من عالمین ویریٰ ملکوتَهُ
نازَعَنی الشُّعَیبُ وغیره بالکلماتِ الکثیرة حتّیٰ کَلَّ خاطِری فقلت قدرتی علی التکلّم بمنزلة بزُورٍ قَلیلةٍ فالْتَقَطْتُم کالغُرابِ یَلْتَقِط الزّرع لم تَبْقَ قدرتی فکیف اتکلّم وقدکنت اَیِسْتُ بسبب سَلَسٍ وضَاقَ تلبي فلما بُلْت فی الغد و وجدت صحَةً فی زُبّی انْفَتَح قبلی و وجدت حیوة جدیدة ففرحت فقلت فی نفسی انّ القدرة بمنزلة بزرٍ لطیفٍ ففی کّل غرض و مأمولٍ فحیوة ذلک الغرض موقوفة علی القدرة ان اظهر الله القدرةَ فانفتح بمنزلة طلع فَنَبَتَتْ منه الحیوةُ وسایرُ المراداتِ فیریٰ الدُّنیا بین یدَیه کالرّوض المُخْضَرِّ فَکَأنّ اللهَ احیاهُ و اِن اَخْفَی الله بَزْرَ القُدرةِ تحت هْمٍ من الهُمُوم فکانَّه لم یکن یری الدّنیا فَکَانَ مُعاقَباً وَکَانَ العالمُ مُظبِماوکانَ آیساً واعْلَمْ بانَّ یَدَکَ اِذالم تکُن صحصحةً کنت اَشَلَّ واِذاکانت صحصحةً کنت مُستطیعَ الآلةِ ثُمّ اذارَفعْتَ شیأً مثلا ثلثین منّاًیُظْهِر اللهُ شِدّةّ في یدک لم یکن یَظهِر قبل ذلک لانّ القدرةَ قبلَ الفعل یکون سَفَهاً والله منرّهٌ
p.2
عن السَفَهِ وتلک القدرة لیسَت فی وَسعِ اَحَدٍ بل اللهُ یُظهِرها فوقَف الاغراضُ علی الفُدرةِ لیکون الناس بمنزلة الکلب الباسط ذِراعَیْهِ لِیَعْلَمَ کُلُّ مُلتَمِسٍ اَنْ بَتَأدّبَ بأدَبِ الکلبِ لیَحْصُلَ له شیٌ فتکونَ القدرة فی قبضَةِ قدرةِ اللهِ کیلا یَسْتَغنِی کّل اَحدٍ. کَلّاَ انَّ الْاِنْسانَ لَیْطْغیٰ اَنْ رَآهُ اسْتَغْنیٰa-2
کیاست همچون ترّۀ تیزک است دماغ خشک کند ولکن لایَحْصُلُ مِنْه شَیْءُ فمطالباتُکم و انکاراتُکم وصرفُکُم هٰذا الکلامَ بمنزلة الاَغلال فَمالَمْ تَتْرُک التصرّف ولَمْ تنفتحْ هٰذه الآغْلالُ عَنکَ لاتَجِدُ آثارَ الرّبِّ وجَعَلْنامِنْ بَیْنِ اَیْدیهِمْ سَدّاً وَمِنْ خَلْفِهِم سَدّاً فَأَغْشَیْناهُمْ لایُبْصِرونَ اِنّما تُنْذِرُمَنِ اتَّبعَ الذِّکْرَ وخَشِیَ الرّحْمٰنَ بِالغیبb-2 فلمّا خَرَجُوامَعی اَصحْابي نَظَرْتُ فی ظُفْری قدطال فآسْتَحْیَیْتُ فکیف توکو نون لی اصحاباً کُنْتُ اِلَی الآن مَشْغولاً بأَمرٍ اَهَمَّ مِنْ هٰذا والآن نَزّلتُمونی اِلیَ الظُّفْرِ والشَّعْرِ والدَّمِ بمَنْزِلة البعوضات یُنَشِّفُونَ مِنْ دَمِ الانسانِ فیُشغِلونَه مِنْ اَهَمِّ الامور الیٰ طَرْدِهِمْ فلمّانَظَرْتُ اِليٰ وجوهِ الحِسانِ وکنتُ علي یقینٍ من الوصول الی حُورِ الجِنانِi-2 اَنَّ الحاليّ اُنْموذَجُ هؤلاء فَأَنْظُرُ اَلَیهم وَاَتَسَکَّرُ لِآشْتیاقِ حُورِالآخِرَة وَ کَذیٰii-2 اِليٰ وُجُوهِ المُرْدِ وکذی النّظَرُ الي الخُضْرةِ فَکَأَنّی لمْ اَنْظُرْ مِنَ الدُّنیا الیٰ شَیْءِ بَلْ اَنْظُرُ اِلَی الجِحنان لِأَنّ الکائن کالمُتَحقّقِ و کأنّي اَنْظُرُالیٰ رَبّی
p.3
بارزاً فانّي آریٰ فِعْلَه فی الهواء والسّماء والنّوم والنّوم والآعْدام والعرض و الغَمام فَلَمّالْم اَرَشیئاً بلافِعْلِه فَکَیْفَ لاآراه ثُمّ لمّا سلّمتُ عن یَمینی وعن شِمالي فَرَأیتُ ملکینِ کمارأیتُ الآدمیّینَ فانّ المتیقّنَ فی الغَیب کالمتحقِّقْ وکما جّعَل روحها را واسطه مَعَ انّ الله یُریٰ في رُوحٍ بفعله في روُحٍ فکذي الملکین جُعِلا واسِطَةَ الأَمْرِمع اَنّ الله یُریٰ فیهِما بِفعله فیهِما.
سَأَلوا اَنّ مَنْ اَخْطَأَ فی الأَذان یُطْرّد ویُعْزَلُ فی الذنیا فَهَلْ یُعْزَلُ فی‌الآخرة فقلتَکُلُّ خَطَأٍ من القَوْل والفِعْل یُطْرَدُ به فی‌الآخِرَة عن الدّرَجات کمایُطْرَدُ به فی‌الدّنیا عن مراتِبِ الاسلامیّة لا اَنّه یَخْرُجُ مِنَ الاِسلام فکنذي لایَخْرُجُ مِنَ الجِنانِ بَلْ یَکُونُ کُلُّ اَحَدٍ فی مرتبة ٱستحقاقهِ.
سَألوا عن پري خواني فقُلْتُ کانّهم سَألوا مِن الله اَنْ سَلِّطْ عَلَیْناشیطاناً جِنِیّا تَمّ اَشْفِ لَنا بحرف الدّیک فآستجابَ اللهُ دُعاءَه.
سُکْرُ الجَمَلِ فی کُلِّ سَنَةٍ اَرْبعونَ یَوْماً في الرّبیع زمانَ قضاءِ شهوَتِهِ بِالنّاقة وفی‌السُّکْرِلاَیأکُلُ شَیْئاً اَرْبعینَ یَوْماً فَمَنْ جاءَ بناقتِةِ لِیَقْضِیَ شَهْوَتَهَ لابحرح ذلکَ الانسان فَکَأَنّهَ سَکِرَلٱشتیاق قَضاءِ الشَّهْوة فهولایَتَمَکّنُ مَن المُجامَعَةِ الّابان یُعانَ فَي وَضْعِ زُبّه في النّاقَةِ من جَهَةِ من جَهَةِ الآدميّ بارِکَیْنِ ولایَقْضی شهوتَه کُلَّ السّنَةِ الافي فَصْلِ الرّبیع کَأَنّه بمنزلة الأَرض لایَظْهَرُ طَلْعُه اِلّافی هٰذاالوَقْتِ ونِتاجُ البَقَرِ والفَرَس والجَمل فی‌الرّبیع فَحَسْب و
p.4
نِتاجُ الشّاة فی‌الخریف والفَرَسُ لایَنیکُ من وُلِدَ منْه مِنَ الرّمَکَة ویُخْرِجُها مِنْ بَیْنِ الرّماک.
سلس بلا می‌داشت فَتَذکّرْتُ قَوْلَ سلیمان اَنَّ کافرا اَسَرني ولَمّاضَرَبَنی ظَلّ یَأْمُرُنی بأنَ اَدفع الیه الخَشَبَه فَیضریُني.
وکذلک سایرالأُستاذین یَأمرونَ تلامذتَهم بدفع الخشب الیهم لِیَضْرِبونهم ولاَیدْرونَ مَفَرّاً اِلّا اِلیْهم فکیف حضرة الأُلوهیّة لامَخْلَصَ الّاالیه یَضْربُک فَتَتَضَرَّعُ بینَ یَدَیْهِ لِیَضربَک عدداً مِنَ السّیاطِ فنیفذَ غضبَه فیُبْرمَ حُکْمَه ثُمّ یَتْرُکُک اَمٰارَأیتَ فی بلایٰا کثیرةٍ ضَرَبَک ثُمَّ تَرَکَکَ والصّبر مفتاح الفَرَج فَانّه یُؤَدِّبُ الارضَ والسَّماء بفصلِ الربیع یُطْلِق العالم وفَصْلِ الشّتاء یُعَذّبُه وفصلِ الخَریف یُهَدّده ثُمّ مآلُه الخلاصُ واِنْ کان اَکْرَمَکَ فی بعض الأَزمنة فَتَشَفَّعَت لِداء اَحَدٍ تَخافُ من عرض ذلک الی الله لِغَضَبه که خانi-4 شفعتَ لذلک الامام الرّاشجردي لِأَجْلِ فَرَسِهِ فَغَضبَ عَلَیْک ویَعْلمُ النّاس اَنّ لِقَولِکَ لَدَیْه ٱحترامٌ وقَبوْلٌ فَکَیْفَ حَضْرَة الألوهیّة.
سلس وغیرهُ مِنَ الدّاءات بمنزلت سوراخکیست صغیره وانتَ بمنزلة الذَّرِّفَیُوذیکَ فی‌ذلک المحبس واَنتَ تَضْطربُ وانتَ لاتَرَي الدُّنیا فَٱصْبِرْ حتّیٰ یُخَلّصَکَ الله مِنْ ذلکَ تأَمّلْتُ ايّ شَیْءٍ حَدَث فی قَلبی من جَمالٍ وَ قَضٰاءِ شهوةٍ وتَرَفُّعٍ وَإسْمٍ وّ نازِمَنْ عليٰ مُریدینَ واَریٰ انّ النّاسَ یُحبّونَنی
p.5
واَنَا معبودُهم وصحّةُ الجسم والبقاءُ فی‌الدّنیا وصُنْعُ جملة هٰذه الملاذّ قائمٌ بالله فکَأَنّ العبادةَ بین یَدَیْ هٰذه الاشیاء عبادةٌ بین یَدَي الرّبِّ فکان فی‌الحقیقه المعبودُ اللهَ فَلِأَجْلِ هٰذه الأَشیاء أَعْبُدُ الرّبّ وأُحِبُّ فَلْیَعْبُدواٰرَبّ هٰذاالبیتِ.
مزیّنٌ زَیّنَ هٰذه الحیوةَ وهذه الدّار الحاضرةَ اللهُ جَعَلَها سحّارةً تَسْلُبُ القْلوب فَلْیَعْبُدوا رَبّ هٰذاالبیتِ وٱنْظُرْ الیٰ رَبِّها وتَصَرُّفِه فیهاٰ. هٰذه الأَزْهار والأَنهارخضراءُالدِّمَنْ فَانْ کُنْتَ صادقاً فی الایمان بالغَیْب لاتَکُن عابِس اَلوجه بَطَربِ اهلِ الدّنیا وحرمانِکَ عَنْهُ فَأَدِّ المُعَجَّلَ لِلحُور العین فَالشّابُ یَکُونُ فرحاناً في تَحْصیلِ المُعَجَّلِ اَشَدّ مّماکان سَاکنأمَعَ الزّوجَة وقَد منعک نَنْ تُصاحِبَ نساءَ غریب شماران و نساءَ لولین فانَّک غُلامُ الله مَنَعَک عن هٰذه المَیْشومات لِیُنکِحَکَ حورالغرّاء
i-5 و تَغْتَنِمها من اَیْدي الکَفَرَة خَواتینَ الحُورِ العین فَیُنْزلُهم جَهَنّمَ ویُورثک تِلْکَ الخَواتین لم یُطْمِثْهُنَّ اِنْسٌ قبلَهُم ولا جان.a-5
در خواب برخیال دیواحتلام نه‌افتاده باشدش رَخْپین از پیشانی آویخته باشی آیِسْتَ عَنْ قضاء الشّهْوة چو چوب خشک سرد که سوختن را شاید کَأَنّهُم خُشُبٌ مُسَنَّدةb-5 آنگاه مأیوس باش که اوّل شهوة از تو بودی چون تو عاجز شدی پس وجود او ممکن نبودی اما چون اوّل شهوت از تو نبودی چون عاجز شدی چون نومید شدی از رحم بیرون آمدی سرد فسرده گرمی داد. این احوال و این جهان از تو غیب بود بر تو
p.6
عین کردند چون چنین غیب الله را منکر شدی لقمۀ پدر و مادرت که منی گشت در رحمها [ءِ] هوا و باد و حایطها و آب زعرشها آخر بعد از پیری اگرچه فروریزی برحمi-6 جهان چون از پس آن زخم این جهان غیب را عین کردیم اکنون چه نومید شدۀ از عالم غیب. پس ازین غیب گفتیم اَلَسْتُ بربِّکمa-6 بلی گفتی ایمان بغیب بیاوردی اکنون چون غیب را عین کردیم و بیّنه و آیات اقامت کردم انکارم کنی. اکنون باید که تصدیق زیادت باشد نه چنانک که کم باشد نی نی یُؤمِنونَ بٱلغَیبِ وَیُقیمونَ الصَّلوةb-6 در تحصیل معجّل حُور وممّارَزَقْناهم یُنْفِقون در عشق همه پاک باز.
سُبحان الله می‌گویی پاکی از همه عیبها چون الله موجودیست بی همه عیبها بچه عیب تو ازوی روی می‌گردانی در جهانی که چندین عیب دارد عاشق وی می‌باشی جان را دوست می‌داری با چندان عیبْ الله را جان نگویم از آنک جان هزار عیب دارد پس اگر صادقی در سبحان الله گفتن چراواله وی نباشی و اگر توراست می‌گویی که الحمدُلِلله چرا بی او آرام داری چو همه صفاتِ سزا مروراست حیوة و کالبدها بناء اوست بدین نغزی تا وی چگونه باشد.
سُبحانَکَ هرک در کوی تسبیح و قرآن آمد درعین بهشت و نظر اِلی وجه الرحمن آمد چون باکاف خطاب باشی آنگاه از همه اوصاف خود و جهان پاک باشی در آن لحظه که از خود بی خود شدی باکاف خطابی بنگر که نظر تو بر چه افتد تو با آن چیز باشی در آن چیز نگری مثلاً درزید نظر کنی چو پوست و گوشت او را ببینی زید را دیده باشی اکنون بنگر که با روح تو چه چیز نزدیکتر ترست و در چه نظر می‌کنی آن نظر در الله است ونحنُ اَقْرَبُ اِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریْدِc-6 الله ساعتی ترا می‌شکفاند بنظر بخود ساعتی تو را می‌گدازاند بنظر بأعدا.
pp. 1 - 6
  • i-1 . نسخۀ اصل از اینجا شروع میشود و پیداست که قبل از آن ورقی یا اوراقی افتاده است
  • a-2 . قرآن کریم، ۹۶/۶، ۷
  • b-2 . قرآن کریم، ۳۶/۹، ۱۱
  • i-2 . ظاهراً کلمه‌یی مانند : ایقنت، یا علمت، افتاده است
  • ii-2 . درین کتاب این کلمه (کذا) همه جا بصورت متن (کذی) کتابت شده است
  • i-4 . ظ : کالخان که در این صورت کاف تشبیه خواهد بود که بغلط منفصل نوشته شده است
  • i-5 . ظ : الحورالغُرّ
  • a-5 . قرآن کریم، ۵۵/۵۷
  • b-5 . قرآن کریم، ۶۳/۴
  • i-6 . این کلمه را در اصل هم : رحم (براوحاء مهملتین) وهم : زخم (بزاوخا معجمتین) میتوان خواند.
  • a-6 . قرآن کریم ۷۲/۱۷۲
  • b-6 . قرآن کریم ۲/۳
  • c-6 . قرآن کریم، ۵۰/۱۶

p.
وجود آدمی نیست مگر مدّعی شرکت الله...

وجود آدمی نیست مگر مدّعی شرکت الله. الله مرورا آفرید تا قهر خود و لطف خود ظاهر کند الله همه مختاران را عاشق وجود خود گردانید و عاجز نقصان کمال خود گردانید
وجود هرکس چو حاجب آمد بر حضرت الله همه کس در پیش حاجب وجود خود ساحد آمدند و محجوب بدین حاجب شدند.
اَعوذُ فریاد می‌کنم یعنی همه اجزای من فریاد کنان و نعره زنان در آرزوی محبوبات و از ترس مکاره بالله که محبوب مطلق است و هست کنندۀ مکاره است.
اباحتی را بگیرند و می‌زنند نزد تو آرند بگوی آن چیز که ترا از بهر آن می‌زنند بینداز یالَت و خواری بردار که از اهل کفر و اسلام در کوی معبود خویش روزی عزیزی باید از بهر او روزی خواری بایدش کشیدن از بهر او.
سخن زَیْنِ کشّی وفلاسفه واباحتیان همه یک رنگ‌اند بعضی مردمان دیوانه‌اند اینها دیوانند.
تاج می‌گفت یار آفریده نیست یعنی هیچ کس یار نباشد هرده بهتر یعنی از هرده خصلت درست بیرون آمد در لقمه و شهوتست هر کسی این یک چیز را نامها نهاده است متابعان انبیا علیهم السلام نام دیگر نهاده‌اند فلسفه و نجوم و اباحت و طبیعی نام دیگر نهاده یکی حلّ یکی حرمت یکی غصّه یکی گوارنده یکی زهر یکی پازهر و آنکس که این شهوت و این طبعها ازوست آن را نیز هرکسی بنامی می‌خواند متابعان انبیا علیهم السّلام الله می‌گویند فلسفی عالم بسیط و نفس فعّال و منجّم هفت ستاره و طبیعی چهار، واباحتی نیست و محو و فنا و بعضی گویند که خود او هیچ نام ندارد بعضی گفتند نامِ وجود دارد پس ضروره بدین قانع می‌شود و هرکسی الله را بنوعی می‌پرستند بعضی بدل بعضی بشهوت بعضی بعاجزی بعضی بسحر و کهانت و آتش و بت همه یک چیز را چندین نامها نهاده‌اند و همه بسبب اسامی یکدیگر را تکفیر می‌کنند و یکدیگر را می‌کشند و آن لفظِ آن دیگر را دشمن می‌دارند مثلا چنانک تاج می‌گفت که من
p.8
خدا را نیک دشمن می‌دارم نامش نمی‌توانم شنودن گفتم خود این لفظ گیر که در جهان نبود حقیقت حال یکیست این دشمناذگی او این لفظ را از بهر معنیست که دشمن می‌دارد. آن معنی را بحث کنیم هر تفسیری که سبب دشمناذگی گوید گوییم مانیز آن چنان خدا را نیک دشمن می‌داریم از آنک نزدیک ما الله اسم محبوب و وَدودِ همه آفریدهاست شک نیست که هرچ سبب دشمناذگی است صفت محبوب نشاید چنانک تو می‌گفتی که حالت خویش را با حالت یار بهیچ لفظی بیان نمی‌توانم کردن نه محو و نه فنا و نه نیست و نه عدم گفتم الله اسم آن کسیست که ترا آن حالت داد که هیچ بیان نمی‌توانی کردن.
سؤال کرد که الله را از خود چه مزه و چه بزرگی بود گفتم چو حالت خود را بیان نمی‌توانی کردن و چگونگی حالت خود را نمی‌یاری گفتن الله را چگونه یاری گفتن و چگونه در بیان آید گفت تو خدای منی گفتم من آن صفت نکوهیده‌ام که مرا دشمن می‌داری که چه مزه دارد عاجز چیزست و هر صفت ذمیمه که تو دشمنش می‌داری من آن اوصافم الله منزه است ازین صفات منی گفت الله چه کس باشد که بدینها نازد که من جهان را آفریده‌ام که من بدین ناقصی بدین جهان ننازم گفتم الله اینها را دشمن دارد که لایزِنُ جَناحَ بَعوضَةٍ عندَ حضرتِهِ چنان را ماند که کسی گرد ها را بیرون می‌اندازد کسی بیاید و می‌گوید که او بدین گرد چون می‌نازد باز گفتم من آنم که این شبها مرا دشمن می‌داشتی و می‌گفتی که کجا افتادم بوی، کاشکی این صحبت باوی نبودی باز می‌گویی که تو خدای منی و یارِ حال آن مرد جَندی. گفتم بنابر آنک محمّد سر رزی که اینکِ شمارا کاک و مسکه می‌باید از بهر آن دانستم که آرزوانها در خود بکشتم و چون من صاف شدم هرک بیاید صفت او در من بنماید مگر انبیا علیهم السّلام که سرور عشّاقان و صادقان‌اند که هیچ کس در گرمی دعوی خود معنی چنان ننمودند و ملابس نبودند که ایشان. اگرچه آتش پرستیست در کوی خود چو عاشق صادق بُوَد صدق او برین کس تابد و او را در آن کوی معذور دارد. انبیا علیهم السّلام
p.9
چون در کوی خود یگانه‌تر و صافی تر بودند احوال مشرق و مغرب دریشان می‌نمود و این معقولست که خیال و صورت هرک در تو پدید می‌آید اثر آن در تو ظاهر می‌شود از دوستی و یاری و شهوت و حسد و جدال و خصام اکنون اگر بحضور عین آن کس را ببینی در تو آرزوهاء وی و اوصاف وی پدید آید و آن راست بود عجب نبود. گفتم اباحتی خر را ماند آن ناله و آن کمیز بوییدن او و آن شوق زفیر و شهیق او.
یکی می‌گفت لَیْسَ الخِلافُّی اِلّابَنْج هر که ونگی خورد جنگی شد اکنون می‌گویم که آدمی ونگیست و سایرُ الموجودات سلیم
مَنْ تعزَّزَ بمخلوقٍ وتَفاخَرَمنه تَلْحقه الفضیحةُ مِنْه کما آنَّ اصحابی تفاخَروا بإِحالة الخاقان نزولَنا بنَوْشهرٱفتضحناٰ حَیْثُ لایَحْتسبُa-9 یَرْزُقُنا من حیثُ لانَحْتسب فانَّ اَمْرناٰ مبتَني علي الغیبيِّ اَلاٰتَري تَسْلیمَنا اِلَی المَلَک یَمیناً وشِمالاً فیکونُ رَجاؤُ نابٱلغیب کان روحناغیبi-9 واَرْزاقُنا یَخْرُجii-9 من الغَیْب و الخَبْءِ وقُواناوَقُدَرُناٰ تَجْتَمعُ وقتَ النَّوْم وهو وقت الغیب کالشّجر التینiii-9 وشجرالعنب یغیبُ فی‌التُراب فیُخرجُ الاوراقَ والأَکمام.
کَبّرْتُ وقَرَأْتُ التحیّات عَلَی الغفلةِ فقُلتُ یالله ارزُقنيِ التَّنیُّه والتّیقظ والحیٰوة والنُّورمن معانیهiv-9 اليٰ حَضْرَتک فَأَدْعُوکَ دُعاءَ عبدِ الحيّv-9 لادُعاءَ المیّت ودُعاءَ الاخلاص لادُعاءَ الغفلَةِ اِنْ کُنتَ تُریدُ مِنّيِ الاخلاصَ والتَّعظیم
p.10
في الدُّعاء اُریدَ مِنْکَ الیَقینَ والذّوقَ فیه فکُلُّ شَیْءٍ سَلَّمْتَ اِلیَّ مِنْ دُعاءٍ ورَزَقْتَني ارُدُّهُ الَیْکَ أَوْرَقَتْ شَجَرَة ذاتي واَثْمَرْتَه اَقُومُ مُخْضرّاً بَیْنَ یَدَیْک وَاِنْ جَفَّفْتَني اَقُومُ بالغَفْلَة جافّاً یابساً عَنِ النّور في طاعَتِکَ وهل لِلعبْدِ اِلّاما اَعْطاهُ موْلاه تَعَلُّقَ التَّسَلیمُ بِالتَّسْلیم فَٱقْبَلْ هٰذه الغَفْلَةَ والمَعْصِیَةَ مِنّی کما قَبِلْتَ الاخْلاصَ والنُّورَمِنْ غَیْری.
الحُزْنُ والهمّ مُبَشِّرُ السُّرور فَاِنَّ عَقیبَ الحُزْن یَکُونُ سَهْلاً وسُروراً کما هُوَ دَوْرُ الفّلَک عَقیبَ السعد نَحْسٌ وَعَقیبَ النَّحْسِ سَعْدٌ فَلاٰ تَکُنْ وَقْتَ الهَمّ قانِطاً وَوَقْتَ السُّرور بَطِراً اَشِراً ٱسْتَوَتِ الحالَتانِ فی الرّجاء والخوف، قوة... i-10واله الشهوة و...امرأة شهیّةٍ والعشقُ و مَحَبّة المُنْعِمِ برزقِةِ الشهوة فَانّها أَسْنَی النِعَم وعَیْنُ تَسْنیمِ عُیُونِ النِّعَمْ فََمَنْ رُزِقَ قَضاءَ شَهْوةٍ لَذیذَةٍ هُوَ اَجْدَرُ اِلَی العِبادَةِ واِظْهار العِشْقِ مِمّن حُرِم مِنْهُ فَکَیْفَ الرَّجُلُ الشَّهَوانیُّ یَرْغَبُ عَنْ عِباٰدَةٍ مُعَلِّلاً بقَضاءِ شَهْوةٍ وَاذاخَطر ببالک وَقْتَ طاعّةٍ تَمَنّيٍii-10 من شَهَواتِ الدّنیا فَهُوَ نِعْمَةٌ وعَلامَةُ حیاتِکَ فَلا تُقَطِّبْ وَجْهَک اَحْسِبُکَ ریحاً بلاعاقَبَةٍ تَزُولُ وتَفْنیٰ ولاتُذْکَرُ واَفعالُکَ وحَرَکاتُک خَیالاتٌ کَخَیال الرّیح لایَبْقیٰ فی‌الکف منه شئٌ ومَعَ هٰذا فَلْتَکُنْ ریحاً صَباءًiii-10 وشَمالاً لاسَموماً فَانّ النّاسَ یَتَمَنّونَ الصّباءَiii-10 وَیَهْوَوْنَهُ ولایَهْوَوْنَ
p.11
الحَرورفَاِنّ اللهَ کمایُعیدُ الصّبا ایضاً یُعیدُک وَیَبْعَثُکَ وَانْ تٰلاشیتَ.
صوفیٌّ صافٍ یَفِرُّمن الکُدْرُّ من الکُدْرَةِ ووالحُشُونَةِ اَیُّها الصّوفیّون مَنْ کانَ له کُدْرَةٌ ویُزْعِجُ الصوفییّین فهوشیءٌ کدرٌ والّذی یَفِرّمنه صافٍ حَسَنٌ فاذا وَقَعَ اَلتنارعُ بَیْنَکُمْ فَلْیکن اَمیرَ داذه قَریبُه وصاٰحِبُه اَوْلیٰ مِنْ اَنْ یکونَ اجْنَبّیا.
هرچند قلبُک اضیّق کانَ فَرَحُک اَشَدّ فَانّ الفَرَحَ یَتَوَلّدُ مِنَ الهَمّ وَلَنْ یَکُونَ سَعْداًi-11 الا ٱنْشَقَّ مِنْ نَحْسٍ اِنّ مَعَ العُسْرِ یُسْراًa-11 فَمهماکان العُسْرُ اکْثَرْکانَ الیُسْرُ اَوْفَرفَاِنّ اللّبَنِ مِنْ فَرَثِ وَدَمٍ لَنْ یَکُونَ اللبن اِلّا مِنْ ذاک.
سُبحانَکَ چو عاشق و طالب هرچه هستی آن بی عیبی نیست چون پاک و بی عیب منم عشق اینجا آر اِحْتَرَقَ مِنْ سُبُحاتِ وجهِه پا کیهاءِ روی عبارت ازین معنیست، عیب همین هستی منست و خیال و نَظرِ من که حجابست از تو و ترا نمی‌بینم کرتۀ وجود و حواسّ مرا در سر من کشیدۀ و سُبحات وجه تو ورای این کرتۀ وجود، من این خرقۀ وجود را می‌خواهم تا ضرب کنم چو فرسوده پیراهنی که در روی و گلوی من آمده است پس الله که شیفته شدن وطربست جزین معنی ندارد پس حجاب ازین عشق و محرومی ازین نظر درکات جهنم محسوس گشت این صفت بی عیبی و نشان پاکی از بهر آن دهند تا چست آیی در عشق، عبادت عشق عرضه کردن آمد، پس مقصود بی قرار جمال باشیدن و طالب وی بودن آمد و بس باسم معشوق الذی رحمنٌ ورحمةii-11
p.12
و مهربانست این هم تقدیرست در دلبری چون از طپیدن در جامۀ وجود خویش که حجاب تست مانده گردی و از طلب کند شوی اجزای خود را پیش الله می‌دار چون قدحهای که الله درین اقداح قدرت و مزۀ طلب خود هست کن که من زنده بدین مزۀ طلبم که اگر این نباشد من مرده باشم عشقها بجمالها و سماعها و سبزها چون باد صبا خبر کننده از جمال یوسفیست از حضرت ما، با باد صبا بس کنی ای یعقوب بنزد یوسف خود نه آیی تا چه شود.
سماع یعنی مسموع، ناموزون باطلست و موزون حقّست موزون یعنی سختن باندازه و ناموزون از گزافه وَمَنْاَظْلمُ مِمَّنِ اَظْلمُ مِمَّنِ افْتَریٰ عَلی اللهِ الکذِبَa-12 آواز همچون پیمانه است که حبّات معانی را دردلو گوش می‌ریزد اگر حبّات باطل باشد و اغراض فاسد عیب از پیمانه نباشد آوازها همچون شیشهاء بر تفاوت شیشۀ بغدادی و سمرقندی وزرد و سرخ و آبگینه خانه از بهر شربتها در باز کنند نه از بهر آنک دروی زهر دهند پس زهر دادن و فساد در آنجا تعبیه کردن عارضی آمد همچون تک و حَبیهِi-12 که آلت رندان شده است هرچند در آن چیزی دیگر کنند مباح و پاک همان بدنامی باشد اما حالت خوش و رقص و سماع آن حالت چون برق باشد اگر دراز در کشد هلاک شود چون لحظۀ لطیفه بیش نباشد پیشه کردن سماع دروغ بود.
ونیز تن آدمی را طبقاتست در هرطبقه نوعِ سماع خوش آید چنانک سماع طبقۀ ظاهر گوش خلاف سماع اندرون باشد هر دو سماع بیکدیگر پریشان شوند آن بیرونی در مقابلۀ اندرونی کلبتره نماید و دیگر آنک بیرونی از غیبت خیز دو اندرونی از حضور خیزد.
سَأَلَ أَیُحْرَمُ مِنْ سَعادَةِ الأبد بِمُجَرَّدِ کَلِمَةِ الْکُفر فقُلتُ لَوْلَم یُحْرَمْ سابقاً ماتَکَلَّمَ بکلمةِ الکفر کَمَنْ نَهَرَصاٰ حِبَ جَمالٍ وَشَتَمَهُ فمالم یَکُنْ مَحْروماً عَنْ لَذَّة جَماله ماشَتَمَهُ فکذی ههناٰ فلوکانَ عارفاً لَذَّةَ الآخرةِ لَمٰاکَفَرَ.
p.13
مَن اَعانَ تارَکِ الصّلٰوةِ بلُقمَةٍ فَکَأَنَّما قَتَلَ سَبْعینَ نَبیّا قتل شراب بی‌قوت کردن شراب باشد یعنی بی‌قوت کرد کار انبیا را در حق این تارک صلوة چوسعی انبیا در تعظیم الله است.
سُبحانَکَ می‌گفتم آواز خر آمد دلم ورخج و مشوّش شد گفتم سُبحانَکَ را معنی اینست که جمال تو را این عیبِ حَدَث نیست چنانک شاهدان عالم را سبحانک را این معنی می‌شود که دل تو اگر بجمال می‌رود می‌فرماید که جمال بی‌عیب اینجاست و اگر بمال می‌رود می‌فرماید که غناء بی‌عیب اینجاست و اگر بجاه فخرالدین تاج بلخی و صدر جهان می‌رود که تعظیم کنی آن را ورغبت کنی بدان می‌فرماید که جاه بی‌عیب اینجاست و اگر بمؤانست و سماع و سخن کسی دیگر می‌رود سخن بی‌عیب اینجاست و رحمت و رأفۀ بی‌عیب اینجاست و همچنین جملۀ صفات تا فرود که مهیمن‌ام جذْب مُسبلi-13 مرغ چنان نپرد در محافظت فرخ خود که من دوست خود را زیربال خود دارم تا ناامید نشوی که الله جنس من نیست مرا بخوشی جمال خود مؤانستی ندهد که از هیچ جنسی آن خوشیت نباشد که از من باشد.
دلتنگی عبارت از آنست که دل برون آید با شیاطین جنگ کند باز شیاطین بوری مستولی شوند و او را سپس باز برند و می‌برند تا درچاهی و تنگی در اندازند نیز چون بسیار شود جنگ میان ایشان یک رکن شکسته شود و این ترکیب نماند و مواضع حمله کردن و کار کردن سست شود چنانک دندانها و مفاصل اگر چه سرای را گِل اندایی کنی آخِر اساس آن پوسیده شود و از پای در افتد این چهار مرکّب از اضداد و عناصر و سعد و نحس وی بر یکدیگر حملها می‌کنند عاقبت یک رکن شکسته شود و خراب شود چنانک در آدمی و حیوانات و افراد طباع مختلفست و ترکیب از أضداد و هر یکی بر یکدیگر حمله می‌کنند و جراحتها را مرهم می‌نهند جهان چون درختیست دانۀ گوهر را چون بیضه در خید عدم بکاشتند درخت عالم برُست بیخش آب و
p.14
باد و تنش خاک و شاخش سما و ارواق ستاره اینها هیچ بدان دانه نماند همچنانکه اجزای درخت بدانه نماند هر درختی را بیخ دواست یکی در عالم عین است و یکی در عالم غیب است آن بیخ عینی را خَلقان مشاهده می‌کنند و بیخ غیبی را مشاهده نمی‌کنند از آنک شیره و مزۀ میوه و غِلظ تنه از بیخ و در آب و گل نیست اینها از بیخ غیبی بیرون می‌آید اکنون چون درختیست که بیخ در عالم غیب دار دو شاخ سوی تست درختیست دیگر بیخ وی در عالم عین و شاخ و میوۀ وی در عالم غیب و آن ایمان و طاعتست.
تو اگر خدا را می‌پرستی چرا دربند بسیار و دربند شماری تو اَحَد را نیستی تو عدد را می‌باشی. شانه‌ام گم شده بود می ترسیدم که دستار و لپاجه‌ام کسی ببرد باز گفتم که در بند طلب مزۀ از الله عاشق سر و پای را نگاه ندارد بلکه سر و پا گم کند چنانک سحره، تو چگونه عاشقی که دستارو لپاچه نگاه می‌داری و کتاب و جزو را شمار می‌کنی پاره پاره از سرو پا یعنی جامه یاد کن تا دلت مشغول نشود بوی و از مزه نه اُفتی.
مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکوٰةٍ فِیهامِصْباحٌa-14 در تیره‌گیهاi-14 مانده‌ایت چنانک زین الصالحین که همین ساعت افتم و همین ساعت رسوا شوم و از پای در افتم قرار در خانۀ تر کردۀ می‌ترسی که برسرم فرود آید آن یکی شاد و لرزان بفرود آمدن تا بدوست رسد و شتّانَ بَیْنَ الْخَوفَینِ مسکن در چنین جای پر حدثَ مکن تا لرزان نباشی تو گویی دل بر کجانهم اگر بر کالبد ننهم چون تو جز موضع حدَث ندیده باشی صفت بغداد با تو چگونه توان کرد و رخج حالت کسی که جز موضع حدث آرامگاهی ندارد باری اگر نظرت بر ورخچی بیفتد دلت بر نشورد چون نظر هماره بر ورخچیست باری باید که دلت بر نشورد همچون کنّاس که وی را حدَث ننماید، در آن وقتی که تا گردن در خون حیض در رحم میان فرث و دم [بودی] و شربت خون نوش می‌کردی چون نظرت را بجای نوری و آسایشی می‌داشتم ترا هیچ رخ ننمود نومید مباش در لحد نظرت را بجایی داریم که خاکت نگزاید اکنون ای زَیْنُ الصّالحین اگر ما را باشی ترا حَدَث ننماید.
pp. 9 - 14
  • a-9 . قرآن کریم، ۶۵/۳.
  • i-9 . ظ : غیبا.
  • ii-9 . ظ : تخرج
  • iii-9 . ظ : کشجرالتین
  • iv-9 . ظ : من معاینةٍ
  • v-9 . ظ : عبدٍ حیِ
  • i-10 . از این جمله و جملۀ بعد ازان دو کلمه بسبب رکاکت حذف شد.
  • ii-10 . ظ : تمنِ.
  • iii-10 . ظ : صباً، الصبا. زیرا (صبا) مقصوراست نه ممدود.
  • i-11 . ظ : سعدٌ.
  • a-11 . قرآن کریم، ۹۴/۶.
  • ii-11 . ظ : باسم معشوقی اوالمعشوق الذی هورحمن ورحمة.
    در حاشیه بخط متن نوشته است :
    وقت کلاله را من بالله فرستادم که بگیر الله بمن باز داد من بروَرد می‌کردم الی مالانهایه که غلام کورو گول و دیوانه فرستی ویا کنیزک بدین صفت من همین عبد و عبادت بتو باز دهم و همین نفقه و زکوة که متاع نپایاست بتو باز دهم تا همچنین دست او برشد که معشوق نزد عاشق چیزی می‌اندازد و عاشق بنزد او باز می‌اندازد در آن میان خنده شد.
  • a-12 . قرآن کرم، ۶۱/۷
  • i-12 چنین است در متن بهمین صورت و حرکات و شاید که : تُنگ یا پِنگ و خابیه – بوده است.
  • i-13 . ظ : جذوب و مسبل.
  • a-14 . قرآن کریم، ۲۴/۳۵.
  • i-14 . چنین است در اصل (یعنی باضافۀ مختفی)

p.
الله گفتی حیرت گفتی ای کسی که چشمها در وجه تو متحیراند از نغزی...

الله گفتی حیرت گفتی ای کسی که چشمها در وجه تو متحیراند از نغزی و از سپیدی و از بی‌عیبی دل خیره شود هرچ از اسم الله پیش دل آید از سُبحانی و پاکی روی و بی‌عیبی و طرب وسبکی دل از آن جمال که در مخلوقات چنان نبینی این همه نشان کنیزکان و غلامان بهشتی و غیبی باشد که در پرتو حُسن الله بریشان زده است پیش هرچ ترا از سبحانی و قدّ و معشوقی الله و طرب پیش دل آید آن نتیجۀ پر تو الله است خواتین غیبی و بهشت‌اند و ملوک بهشت‌اند که در جوار الله آن حسن و بها گرفته‌اند اکنون باک مدار از در آوردن ایشان بدل آن حُسنهاء دلربای می‌تابد از غیب و آن الله است.
اشْهدُ معاینه کردم از احوال خود و دریافت خود و تغیر خود و صنایع آسمان و زمین از عینهاi-15 و خبر کردم که هیچ کس چو تو نیست در همه صفتها نه در اکرام و نه در علم و نه در رحمت و نه در عزیز کردن و قهر و جذب و اسبال. همه جای پراکنده شده بودم اکنون حاضر شدم بدانک چون تو کسی نیست و طالب تو شدم و شهید شاهدی تو شدم در بند طلب چگونگی تو نباشم که دهاقین چندین گاه آب می‌ریزند بر زبردانها آن همه دانه باز پس پوسیده شود و برود و آب نیز بزمین فرو خورد و بروَد کس نداند که ازین آب اثر باندرون وی چه رساند و آن مایه که آبکی گردد کدامست تا دل بروی نهد و آن را دوست داند و مقصود داند و زودتر بوی رسد اگر دهقان موقوف آن باشد تا دل بر جایی نهد آنگاه حاصل کند از منافع هرگز نداند و آن منافع حاصل نشود و دهاقین دیگرهم بر آن ترتیب می‌ورزند و منفعت می‌گیرند اگرچه ندانند تو چگونگی طلبی محروم مانی از خوشیها، دهاقین انبیاعلیهم السلام بی‌چگونگی کاشتند و منفعت برداشتند چو گفتیم که سبحانیم همه عشقها را جمع آریت و عاشق زار باشیت سبحان عحبا درین عجب عجمی مباش و سرگشته بل که پارسی باش یعنی شکفته چون چیزی بیند که ندیده باشد آگهی و طبع پَزمُرده گشته بشکفد چون غنچه نیز چو پاکی و بی‌عیبی‌اش بینی شکفته و خندان شوی هر جزو چون شکوفها و سبزه بفصل بهار.
میخواستم تا به اَشْهَد گفتن خود را بحالتی رسانم نتوانستم گفتم چو بخود خود را
p.16
بیدار نکردم نیز خود را بخود بحالت خوش نتوانم رسانیدن جز آنک برجای بیفتم نابیناوار که ای الله مرا راهْ نمایْ، تسمیه بالله آغاز کنم تا الله مرا از کدام در و درگاه و کدام حضرت دیدار دهد.
بامداد قوم را گفتم که دلها بر حالتها منهید چو شما را درانبان روز و شب کرده‌اند بر چرخ فلک این دو انبان را بشکل دودلوبر میگردانند شما درین انبان همان اندیشیت که گربه اندیشد که من ازین انبان برون افتم تا کجا افتم بچاهی یا بزمین درشتی یا بزمین نرمی همچنانک بچۀ خردی که دزدش بدزدد درمیان راه بماند نداند که راه خانه کجاست تا بدانجا بازرود یا گربه را آواره کنند او پیچان آن بماند که خانۀ من کجاست تا بدانجا باز روم گربه خانۀ اصلی می بجوید و تو نمی‌جویی نی قرارگاه صفّه سرای کوشک ایمان را هرچند روزی بام و درخانۀ عاریتی [را] خللها استوار کنی و گل اندای، غم ایمان گاه گاهی بخور تا خلل بی‌اعتقادی راه نیابد در رزان و باغهاءِ اعمال صالح که گِردِ سرای ایمانست از سرای ایمان بدین باغها درآی اوّل رزیست پُرمیوه و آن صلوة است دَرِ آن الله اکبر است و حایطهاءِ آن ارکان قیام ور کوع و سجود و مفتاح آن در طهور و وضو، چهار دندانه غسل اعضاء اربعه. کلید را دندانها هموار و استوار باید کژمژنی تا دردیر نگشاید و آن نگاه داشت سنن و آداب ویست آبها بر می‌ریز و غسل می‌آرچوباران که بر سر درختان فرو آید ببهار، ازین چوب خشک دست و پایتان برگ و میوۀ مزه برون آید بتابستان آخرت آن را منگریت که دست و پای فرو ریزد همچون آن دانه که آبهاءِ بسیارش دهند او بپوسد و آن ابکیi-16 بیش نماند باز برویانندش.
اِنَّ الَّذینَ آمَنواوَ عَمِلُواالصّالِحاتِ کانَتْ لَهُم جَنَّاتُ الْفِرْدَوْشِ نُزُلاً خَالِدِینَ [فیها] لایَبْغُونَ عَنْها حِوَلاًa-16
گفتند درختنه کردن زنان را شکل ختایان سربرهنه و جامهای سیه کرده و مست کرده یکی زن و یکی مرد دست یکدیگر گرفته بودند بازار بازار
p.17
می‌آمدند نزد خان اندر می‌رفتند پایها می‌کوفتند و سیکی می‌خوردند و برقبّها زنان پستانها برهنه کرده و با مردان سیکی می‌خوردند و ... i-17می‌کردند جمله زنان از خانها برون آمده، من در خود نظر کردم گفتم عجبا ما را آرزوها و سوداها از اندرون و ایشان را بیرون چه فرق میان ایشان و ما و این همه صنع الله است و خلق او اینجا معروف و اعتراض کجا رود و من در آن ساعت سُست بودم.
گفتم ای الله وعده کردۀ که ومَامِنْ دابّةٍ [فی الارْضِ] اِلّاعَليَ اللهِ رِزْقُهاa-17 مرا چون از طریق ظاهر درها برآوردۀ روزی من از خود بده مرا آن اسباب میّسر نمی‌کنی هم شاهد خواهم هم شراب و هم سماع و هم مسخره و هم حرمت و هم قدرت و هم مراد و هم مشیّت، الله الهام داد که هِ‍و هوا الله عبارتست از خوشِیها و مرادهاء همه مخلوقات وزیادت بی‌نهایت و مشیّتهاء مخلوقات وزیادت بی‌نهایت از من می خُور چنانک نحل از گُلها تا همه اجزات عسل شود از آنک محیی ماییم احیا جز بخوشی نباشد و جز بمراد نباشد و مُمیت ماییم امانت جز بفراق خوشی و مراد نباشد هرچ خوشی درآید وجود پدید آید هرچ خوشی برود فنا پدید آید همه صُوَر بهشت حور و عَینا از ما چرند جانها عرقهاء ماست ملائکه حال کرم ما است اسباب خوشیها و مرادها چو کفچه است پیش ما چندانک می‌توانی بقدح ذکر الله از ما می خور از شراب چون مست شدی و سُست گشتی خوشی خوابت دهم چو اصحاب کهف از ما می خور و شُکر ما می‌کن [تا] زیادت می‌کنیم یعنی بخلقان خوشی ما می‌رسان تا ترا زیادت می‌دهیم چنانک ستور با شیر را که علف اندک می‌خورد و شیر بسیار می‌دهد شکیر یا شکور گویند لاجرم شیرش بیشتر می‌دهیم.
در قیامم پای درد گرفت گفت الله از من بخور بمراد و چو بُراقی در برّو بحر و در هوا چون بادْ سرمست می‌رَوْ و در سجده گویی بر زبر حور عین خفتۀ لب بر لب وی نهادۀ اکنون الله عبارت از همه خوشیها آمد گفتم ای الله آن عباد خوشیهاء خود ظاهر می‌توانند کردن و من نی گفت تو اگر در آن صورت ظاهر نمی‌کنی در صورت
p.18
تذکیر و وعظ ظاهر کن دولت خود را چنانک تو عاجزی از اظهار خوشی خود در صورت ایشان، ایشان عاجزند از اظهار خوشی در صورت تذکیر و غیروَی آری برین سیرة از جهان بروی باکی نیست چو این اعتقاد از یقین و تعظیم الله مرکّبست و در سرّا و در ضرّا لَاخَوفٌ عَلیهم ولَاُهمْ یَحزَنوُنَa-18 یُنبي اَنّ الایمانَ هذا و اللهُ هذا حاصل لذّت الله در هر کنجی برده‌اند و پارۀ در کنج پوست شیر و پارۀ درحمد و نه و پارۀ در حشرات و پارۀ در پوست بهایم و پارۀ در طیور و پارۀ در انفاس ملاٰیکه و پارۀ در فروج نسا یافته است [و] درذکور رجال از آن مزۀ و پارۀ در سروروی وابر و چشمها و پارۀ در اَدبار و پارۀ در سینها که نامش رحم و شفقتست و پارۀ در معقولات و حسابها و نانها و شرابها و سماعها و نباتها و حیوانات و پارۀi-18 گویی هر کسی پارۀ از الله گرفته‌اندی در هر کنجی با وی صحبت می‌کنندی اَلْحَمْدُلِلّٰه آن دوشیزگان با شوهران جوان خود می‌چاوند و در زیر غیر می‌لرزند گویی آن حمد مرمزۀ الله را می‌کنندی آن عشقنامها همه ثنا مر پارهاء الله را می‌گویند گفتم همچون عروسان عاشق می‌زارم ای الله مرا از مزۀ خود محروم مدار که هیچکس ندارم لٰاتَذَرْنی فَرْداً وَاَنْتَ خَیْرُ الوارِثینَb-18.
رشید را می‌گفتم اِذازَنَیْتَ فَاَزْنِ بِالحُرَّةِ از پی کاری دست در انبان شکم و پوست کالۀ فَرْج زدۀ جای پوست کاله پرنشان گنده و زهاب باشد پس از کثرت طعام بمیرد.
نور دیدم در خانقاه ححسبقii-18 و نیز همان شب زنینۀ خواب دید که آن حوض پر از آب شدی و چراغدان بنزد وی بُردی و چراغ از آن آب درگرفتی مثلاً اگر زن جوان با جمال یا پرستارکی خوبی با تو هم عهد باشد و ترا نیک دوست دارد تو گویی بیا تا دست وی گیرم و از همه جهان تبرّی کنم خواه گوباغ باش خواه بیابان
p.19
پس الله که وله و معشوقۀ موجوداتست ازو با جمال تر و ازوی با وفاتر که باشد وَمَنْ اَوْفیٰ بِعَهْدِهِ مِنَ اللهِa-19 دست وی گیرِ گردِ همه ویرانیها می‌گرد. گر دوست بدستی همه جا جای نشستی.
چون کسی را حالت خوش بُوَد دربند اصلاح کسی دیگر نبود چنانک کسی در علم منتهی‌تر باشد سر آن ندارد تا مبتدی را پیش گیرد هرک او بالله عالم تر سر مبتدیان ندارد. وَماٰ تَفَرَّقَ الَّذینَ اُوتُواالْکتابَ اِلّامِنْ بَعْدِ ماٰجٰاءَ تْهُمُ البَیِّنةُb-19.
عماد فقاعی و صوفیان بودند دماغشان خشک شده از آنک در مسجد خفته بودند وز کام گرفته و سلفه بر افتاده را دیدی بدانک سودای فاسدست او را چنان دیدی بدانک او فاسد سوداست همچون شکل غریبی نموده ایشان را گفتم عالم و صوفی را غربت و رنج چه کند پس اگر رنج چه کند پس اگر رنج بودی و غربتی نمودی چه علم و چه جهل.
هر یکی شب خفته کالبدها چون ناوِ آسیا آنجا آب ناورا تر دارد و اینجا این آب سودا این ناورا خشک دارد نام عالم و صوفی آرزو برده که نام صاحب اقبالانست چو این نام بدیشان آسیب زد برگشتند و دل بزن و فرزند و هوا و شهوت بردند وَمٰا تَفَرَّقَ الَّذینَ اُو تُوا الْکِتابَ اِلّا مِنْ بَعْدِ مٰاجٰاءَ تْهُمُ البَیِّنَةُb-19. مگر همه جهان جمع گشتند و این نام دروغ بنهادند که دروی هیچ معنی نبود زَینِ صالحین و محمد صوفی را دیدم گفتم مگر این می‌گویند که هم اکنون بمیرم نه نام عالِمی ماند و نه نام صوفِیِ ماند گفتم صوفیِ و عالِمی بمرگ بَدَل نشود بل که عمل آن از پس مرگ بیش شود اگر عمل نکردی بعد از مرگ چه عالِمی چه صوفی چه جهل چه کدورت بعلم پنبه لباس شود بعلم مس زر گردد و پلید پاک شود بعلم ریزهاء مرده قوامی گیرد بصفا اجزاءِ پراکندۀ خاک منور شود که روشنایی در تاریکی عمل کند و صفا و علمi-19 عمل
p.20
کند صفا را درُدیِ درد چه کار؟ علم هر کاری که بیاموزند از بهر آن بوَد تا از رنج خَلاص یابند، اهل کفربا نیاز محمدٌ رصول الله بودند چون مبعوث گشت پشما کند غفلت بر پشت نهادند و چون خران سکیزه بردادند و میگریختند کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍa-20.
مزها و سوداها چون نور آتش است که چون وی نمی‌بُوَد آن چیز چون خاکستر می‌شود در زیر گرد غفلت.
زیرک ناقص است و ابله کامل از آنک زیرک همه رویها نگاه دارد بهررویی یکی پاره بیش نماند پس ناقص بُوَد و هر جانبی که نگاه می‌دارد بار گران برمی‌گیرد هم ناقص باشد هم پر رنج باشد بخلاف ابله که در هر کاری که باشد همگیش آن باشد اگر با تو تیزی وزیر کیست چون کاردی باشد بدست نقب بُری، طرّاری آغاز کند و دزدی اگر تیز نباشد بی کار باشد.
طریقِ دَقْ جایی بنشینم و بمردمان کس می‌فرستم که پادشاه را عشر و خراج مدهید یعنی مرا [دهید] چون الله شاهد موجوداتست و نایک و فاعل ایشان و ایشان همچون منکوحه و مفعول و مصنوع وی و... ii-20 او مختلف یکی... ii-20او تصویر عروسان و دوشیزگان و مزۀ که دریشان نهاده است در حق مردان و نیک الله مردان را و فحول سایر حیوانات را آن باشد که آسیب زند بمردان بصورت و توابع ایشان از قُبله و غیر آن و یکی...ii-20 الله تصویر فحول و رجالست که الله بدان نیک کند اناث را و آسیب زند بایشان چنانک با مریم و چنانک پریان آسیب زنند و دیوان، و یکی صحبت الله با سبزها و آبها و بادها و خاکها و کس این صحبت و آسیب و نَیک را چگونگی نداند هم چنین مزه می‌یابند و کمال ایشان. حاصل می‌شود بی آنک چگونگی بدانند تا هر موجودی که صحبت الله با وی کم شود کمال حال آن چیز بنقصان بدل شود چنانک
p.21
شاه چون از عروس روی بگرداند عروس پژمرده شود و الله را صحبتی است عقل و مزۀ معقولات از آنست و کذی الحسّ بیان آنک الله نایک و فاعل موجوداتست از آنک مزه آنگاه یابند که الله دریشان و در فروج و درذکور مزه کند و مزه هست کند و آن مزه بمنزلت...i-21 ست که الله دریشان می‌کند و در سینها مزۀ عشق و محیت می‌کند گویی الله درسینها...i-21 می‌کند و هم چنین مزۀ عقلی.
قطب را گفتم خیل جمع کردن فرزندان و خویشاوندان همچون چیزی بافتن است و تاروپود درانداختن است یک سر می‌بافند و یکسر می‌پوسد بافته، مردمان دیه‌اند پوسیده، گورستانست و خویشاوندانست و تن این کس است – جمال رفته و پیری آمده قوت رفته و شکستگی آمده.
دروقت غفلت و رنجوری تن و روح من خیره و طپان شده بود نیک نظر کردم لرزان دیدمش در عشق صحت و طلب تن درستی الله گویی صحبت می‌کردی با وی بدانک دروی می‌کردمزۀ طلب صحّت تن و او چون بکر می‌لرزید در زیر...i-21 مزۀ طلب صحت و از الله درخواست می‌کرد چنانک عروس در آن وقت درخواستها کند لٰایَسْمَعُونَ حَسیسَهاa-21 در دریأ چهار طبع آب و آتش و باد و خاک چنین گلشنی پدید آرم مر شما را نگاه می‌داریم و شما بساحت می‌کنید در تحصیل آرزوها در آتشتان نگاه داریم چه عجب باشد چنانک گرما را سبب سوختن بعضی چیزها گردانیدیم و سبب کمال میوها و رنگ و زیب دادن ایشان گردانیدیم چه عجب باشد میوهاء قوالب مؤمنان را بکمال رسانیم و کفره را بسوزانیم می‌اندیشیدم که این همه تصرّفات الله است در همه اجزای من و فعل الله بی صفات الله نی ازرحمت و کرم و غیر ذلک و این اوصاف همه نور و مؤثر نور بدان رنگ که در خانقاه دیدم پس در هر جزو من چو بیخهای نور میرود چنانک مثلاً زراب می‌چکد و روان می‌شود از صفات الله که در اجزای منست و یانی الله چون صنع می‌کند در هر جزو من و همه خواطر و مزه از الله هست می‌شود همه روی سوی
p.22
الله آورده چنانک شاه زیبا در میان عروسان نوبنشیند یکی بر کتفش می‌گزد و یکی بر شانه بوسه‌ش می‌دهد و یکی خود را در وی می‌مالد و یا چنانک فرزندان چو دانۀ مروارید گِردِ پدر جوان در آمده و با وی بازی می کنند و یا چون کبوتران و گنجشکان گرد کسی که خورشان می‌دهد در آمده باشند جیوجیو می‌کنند و بهر جای وی بر می‌نشینند.
باز التحیات می‌خواندم خوشم می‌آمد که همه آفرینها و ثناها و زاریها و خوشیها مر الله را باشد از آنک هرچ او را بود نصیب و اجراءِ دوستان که مصنوع وی‌اند [و] بهرۀ ایشان می‌شود در اجزاء ما آن اثر لطافت و مرحمت و خوشیها همه بدید آید چنانک صاحب جمالی را هرچند اقبال و دولت بیش بود عاشقان وی را خوشتر آید یعنی که جمال او با زیب تر باشد و حال ما خوشتر و آثار آن بما راجع‌تر و گویند همه دولت ها ترا می‌باید ذرّه هاءِ کاینات همه گِردِ جمال الله گردان و تیسیر خواطر ما همه گِردِ او گردان و سُبّوح و سُبحان گویان.
بیمارگونه بودم یاران را گفتم هر حالت مرا خوشی دیگر است بیماریم را خوشی دیگرست صحّتم را خوشی دیگرست سفرم را خوشی دیگر حضرم را خوشی دیگر حالت رسوا شدنم را خوشی دیگر تنها باشیدنم را خوشی دیگر من در اغلب احوال خوش دل باشم اما وقت تکسّر طاقت سخن گفتن با یاران نباشدمان و اگر یاران بنشینند بی اندیشۀ این جهانی از سقم من و پژمانی من نه اندیشند و تنگ دستی و تصرّفات این جهانی نه‌اندیشند دل بچیزی دارند از آنک اندیشیدن همچون سخن گفتن در خانه است و من از آن پریشان شوم و نیز وقتی که خوشی میانه بود خنده بوَد وقتی خوشی کامل‌تر بُوَد رو تُرُش نماید بر شکل انار وقتی که تمام نرسیده باشد خندان باشد باز چون رسیده شد آن دگرگون شود وقتی که نیک خندان باشد و بشکافد وقتی که پژمرده روی نماید و لکن در اندرون خندان باشد پردۀ است بروی پژمرده وقتی بود که ترش بود در اندرون وقتی بود که شیرین بود.
pp. 15 - 21
  • i-15 . اینجا کلمه‌یی محو شده است.
  • i-16 . ظ : آبکی.
  • a-16 . قرآن کریم، ۱۸/۱۰۷، ۱۰۸
  • i-17 . کلمه‌یی بسبب رکاکت حذف شد.
  • a-17 . قرآن کریم، ۱۱/۶
  • a-18 . قرآن کریم، ۱۰/۶۲
  • i-18 . ظ : و در حیوانات پارۀ.
  • b-18 . قرآن کریم، ۲۱/۱۹
  • ii-18 . چنین است در اصل بدون نقطه.
  • a-19 . قرآن کریم، ۹/۱۱۱
  • b-19 . قرآن کریم، ۹۸/۴
  • i-19 . اینجا یک یا دو کلمه محو شده است نظیر : درد رد و جهل
  • a-20 . قرآن کریم، ۷۴/۵۰، ۵۱
  • ii-20 . یک کلمه را بسبب رکاکت حذف کردیم و بجای آن نقطه گذاردیم.
  • i-21 . یک کلمه را بسبب رکاکت حذف کردیم.
  • a-21 . قرآن کریم، ۲۱/۱۰۲

p.
بورزیت ای اصحاب تا محبّت یکدیگر حاصل کنید آخر خاک را می‌بورزیت حبّات نبات حاصل می‌شود...

بورزیت ای اصحاب تا محبّت یکدیگر حاصل کنید آخر خاک را می‌بورزیت حبّات نبات حاصل می‌شود اگر حال یکدیگر را بورزیت مَحبّات حاصل شود.
اصل مَحبّت فره برداریستi-23 نه فره فروختن منفعت محبّت بتو باز گردد که چو وی بیگانه باشد او نان می‌خورد ترا جان بر‌می‌آید اگر دوست باشد او نان می‌خورد ترا جان می‌پرورد لقمۀ خود را شِکر کنی به بود که لقمۀ خود را زهر کنی دوستی همچون صحابه باید داشتن از بهر یکدیگر خان و مان می‌ماندند نه ضعیف کاهلی کند و بار بر توانگر اندازد و نه توانگر باندازۀ انتفاع از ضعیف سخاوت نماید چنانک دست راست با دست چپ، دست چپ بی‌کار ننشیند و همه بار بردست راست نه افکند که من ضعیفم و تو قوی و دست راست نگوید که باندازۀ منفعت تو من از تو رنج تو بکشم و زیادت نی انگشت کلیکک و ابهام هم برین قیاس یاران برابر نه افتند همچون ده انگشت هموار نباشند.
مدار خوشی حیوة با دوست می‌گردد باغ و میوها و آب روان و سرای با بیگانه منفغص و با دوست خوش باشد همه رنجها از بهر دوست خوش می‌شود همۀ خوشیها بی دوست ناخوش می‌شود دو بیگانه و دو دشمن در بهشت نخواهند بودن اگر بهشت اختیار می‌کنی بیگانگی با اهل ایمان دورداریت هم ازینجا دوستی گیرید خوشی که هست بخوش کردن آفریدگارست نه باجرا، و کالبد دوستی بدشمناذگی و خوشی بناخوشی بدل میگردد با آنک اجزا برقرارست و همان شخص بر حیوة و مرده چه بی‌مزه می‌شود با آنک اجزا برقرارست.
یکی روی نگر در حق یکی چنان خوش باشد که عاشق و جامه درانِ وی باشد و در حق یکی هموارتر و در حق یکی دشمن و شخصْ همان، دیدی که خوشی از کالبد نیست خوشی از خوشی آفرینست هر کجا که خوش دارد خوش بود و هر کجا خوشی هست نگردانید آنجا عیبْ نماید آدمی بچۀ خون آلود را چون خوش گردانید خود
p.24
را بهتر از ماه داند خبزدوک و گوه غلتانک را چون خوشی داد آدمی را پلید داند و خود را پاک مثلاً صورة اسبْ خوشتر از صورت خوک است ولکن خوک را چون خوشی داد در پوست وی جمال اسب و رنج‌اش آید و صورت خوکی خود ننماید اگر خاک ترا خوشی دهند او را خاکی و گردی ننماید بلک خوب جهانی نماید چنانک خون و حدث تو با خوشی تو ننمود ترا از بهر این معنی گفتند که خاکش خوش باد.
بیمار بودم گفتم که کار دو قسمت است یکی فراخ دلی و یکی تنگ دلی با تنگ دلی مُلک همه جهان منغص بود و با فراخ دلی همه رنجها آسان بود.
امر معروفِ وقتْ آنست که قرآن و معانی وی می‌خوانی هرک را خوش آید بگیرد اگر قوت باشد راست کنی جهان را و نیز کاری که دین باشد طایفۀ را چنانک عارفی و اباحتی و مغی و غیروی در و نهیِ مُنکرْ نرود از آنک نهی از منکر در دعوی رود که معنی موافق آن نبودi-24 چنانک شُربi-24 از اهل اسلام اما عارفی و غیروی چو دینی گشته است مَرْ وی را چنانک می مراهل کتاب را آن بر نخیزد و مقصود از نهی احتمال انتهاست چنانک نهی لازم نیست کسی را که دانی که انتها نکند و مؤیّد وی لایَنْهاکُمُ اللهُ عَنِ الَّذین لَمْ یُقاتِلُوکُمْ في الدّینِ وَلَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُم اَنْ تَبَرُّوهُمْ و تُقَسِطُوا الیهم اِنَ اللهَ یُحِبُّ المُقسِطینَ انّمایَنْهُاکُمُ الله الآیهa-24 این طریق فقهاست طریق تصوّف آنست که سعی کنند تا آگهی ایشان از کارخلقان دور شود تا بریشان نهی منکر لازم نشود و اگر کسی ایشان را خبر کند از فسادی ایشان گویند تو آگهی داری بر تو لازم شود نه بر ما.
با خود می‌اندیشیدم هرچند روز بر می‌آید پُخته‌تر می‌شوم و تصرّف کار مردمان از من می‌رود. میوه سه نوعست یکی پخته شود و بمنافع رسد و یکی خام ریزد و یکی پوسیده شود مؤمنان هر روز رنگ پختگی و نغزی می‌گیرند و بوقت اجل از درختشان
p.25
باز می‌کنند و می‌برند و بوی خوش ایشان می‌ماند که اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلیٰ عِبادِاللهِ الصّالِحینَ.
کسی که همه چالاکیها بجای آرد که من فلان کس را زیر آرم برابر نباشد با آن کسی که از کاروی و ازوی نیندیشم که این دریای باشد و آن پیشین سیلی باشد.
شکل زهد خواندن چو شکل نَوحه است هیچ جای درد نی و تعزیه نی و زاری می‌نماید و دیگران را در گریه می‌آرد و شکل چنگ و دف همچون معشوقۀ که دست در گردن کسی دیگر دارد و خوش خفته و آن دیگر آرزو فر می‌خورَد و ترنگ ترنگ بیهوده برداشته.
اِنَّ الَّذینَ اٰمَنُواوَعَمِلُواالصّالِحاتِ لَذُبَوِّئَنَّهُم مِنَ الجَنَّةِ غُرَفاً تَجْری مِنْ تَحْتِهَاالْاَنْهارُ خالِدینَ فیها نِعْمَ اَجْرُ العامِلِینَa-25 هرک را مُعتقدی باشد کار او در خور بال و پر آن معتقدِ ویست خرد و کلان پروبال و پرهای خورد مَدار کارِ بالست و خُرْدها مکمل بالست، فرایض خدا راست و سنن و مستحبّات مکمل فرایض است بچه اندازه باشد پَرِ مرغ بهمان اندازه بلند شود از دود و غبار دور شود و بآسمان نزدیکتر شود غُرَفاً باندازۀ پریدن و کار کردن وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفعُهb-25 بر رفتن را پرجنبانیدنِ کار بباید اگرچه نخست رنج باشد بال زدن را ولکن بآسایشْ جایگاه ساختن باشد و فرو رفتن و فرو افتادن را دست و پای زدن حاجت نه آید و رنجی ننماید ولکن چو بقرارگاه رسد قرار نباشد، نخست آنک گرم رَوی نماید در کار و کابین و دست پیمان حاصل کند بخنک دلی و خنک تنی رسد و آنک سردی و کاهلی ورزد بگرمیِ دل و تن انجامد و بی مراد می‌طپد، حُور کورچه خواهی کردن آب آسِن که بول گردد در مثانه چه خواهی کردن آب جهان را اوّل چنان خوش و آخرش چنان ناخوش، نان دنیا اوّلش چنان زیبا و آخرش چنان رسوا، شیر غذاءِ طفولیت، آب غذاء
p.26
میانه، خمر حالت ثروت وتنعّم، عسلْ معالجۀ امراض، شیر غذاء عرب، خمر غذاء ترک و عجم، آب بیابانیانِ شورابه خوار را، عسل اصحاب جبال را.
اگر مرادی نیست از نیست شدن و نیستی و مرض و نقصانی باکی و غمی نیست و اگر مرادی هست هم غم نیست بهردو حال غم نیست همه مرادهای هر دو جهانی چون نردبان پایهاست بیک مراد و آن کینونه است فی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیکٍ مُقْتَدِرٍa-26 این مثل بگویند که همه رنج از بهردم زدن بخوش دلی است از رنج عمارت و بچه و زن چو آن دم زدی نماند همه از بهر دمی که نماند باری آن دم خوش راست باشدی نه دورغ دروی نیک نگاه کن تا آن دَمْ تُرا دَم ندهد چون آن دم سپری نشود ترا معلوم شود که آن دمْ ترا دَم ندادست چون نیکی یابی خاک عمارتت پفی است و فرزندان و زن همه هیچ نمانند.
گفتم با همه کس می‌گویم که رنجورم نه از بهر اظهار رنجوری از بهر آن تا دل آنکس نماند که سخن نمی‌گویم دلجویی می‌کنم و هیچ جای دلی نمی‌یابم و دل خود را با دمی دهم، بُت که نخورد و نبوید و نبیند از بهروی چیزی خرج می‌کنند اگرچه من نخورم کم از بت نیستم و کم ازوی نمی‌بینم و آخِر الله می‌بیند، همه کارها را و همه صحبتها را چون بادی می‌دیدم قوم را گفتم می‌شنوید یا نمی‌شنوید اگر نمی‌شنوید گوش چرا می‌دارید چون آن نابینایی که سر از طاقچه بیرون کند و اگر می‌شنوید چرا هوش نمی دارید. اندیشیدم که چون پایان کارْ نیستی و باد و خاکِ گورستان و هوا و آتش و آب شدنست گفتم در نیست و در باد و در خاک تخمی کاریت که امید باشد که برآید اگر امیدی داری که چیزی برآید و اگر امید نداری که چیزی برآید چرا پوستینهای پُر رنج را می‌درّانی و چندین جان چرا می‌کنی. طلبۀ علم را گفتم که تدبیر هیچ کاری کنید یا نکنید و در اندیشۀ شغلی باشید یا نه اگر تدبیر کاری کنید کاری که پایدار بود یا کاری که پایدار نباشد اگر کار پایدار و ناپای‌دار را ندانید کدام سخن راست‌تر می‌نماید شما را در جهان؟ گفتید قرآن. گفتم از آنجا بپرسید که کار پایدار کدامست و ناپایدار
p.27
کدامْ. مؤمنْ بیترسْ کنندۀ است از عذابْ خود را، ترس از من ببر بتوفیقِ کاری که موجب امان باشد از حضرت تو. سلام می‌گفتم یعنی بی عیب یعنی صورت حوران و شاهان و همه صورتها هرچه ترا مصوّر شود و مزهاء شهوتی و انواع وی و مزهاء عقلی و حسّی الله ننگ دارد ازینها و ننگ باشد که کسی الله را بدینها نسبت کند چون الله عدمْ محال باشد و اینها عدم‌اند عاقبت و بدین مهربانیها و قدرتها و مزها و جمالها نمی‌ماند معلوم می‌شود که ازینها ننگ باشد الله را ازین معنی است که دل را از همه مزها سآمتی آید و از طلب الله هرگز سیر نشود یا رب تا الله چه لطف و بها و حسن و مهربانی دارد که ازینهاش ننگست چنانک عروس باجمال لفتک دوزد معاذالله که عروس بلفتک ماند تو اکنون همه مزها و صورتهاء باجمال هر دو جهانی چون تارهاء غَزکَ و چنگ زیر دست بنه و بریشان می‌زن از بهر اظهار عشق الله، این همه صور با جمال و مزها اغانی و معازفست و معشوقه الله است ازین معنی چون مکشوف گشت مر جبل و موسی را دَکَّ الجّبَلُ وَخَرّموسيٰ صَعِقاًa-27 موسی چون آن لذّت بدید اِسْتَغْفَرَوَتَابَ. ازاحوال پیشین، که من ازین مزها پیش ازین چون دور بوده‌ام اکنون زخمه از گفت سُبّوح و قُدّوس ساز و این اغانی را می‌زن.
بی مزگیها برابر مزهاست خواه گو اندک باش خواه گو بسیار از آنک مزه بنمایشْ مزه است بدیگرانْ دلیل برآنک اگر تنها باشی اندر جهان با همه حصول مرادی که باشد از زر و غذا و صحّت همه جهان بر تو حبس شود پس مزه از نمایش بدیگری است آن کسی که او را با چند کس مثلاً چهار کس سروکاری باشد اگر کار او برود مزۀ او چهار کسه باشد و اگر سروکار او با هزار کس باشد اگر کار او نرود بی مزگی و رنج او هزار کسه باشد.
بشرمْ فرمان بُرداری کرده بودم و باز پشیمان شده گفتم ای الله من که باشم که با رِقضاءِ تو نکشمْ و جزینم هستی از بهر چه باید چون بار تقدیر تو نکشد
p.28
یَسْتَوی فیهِ الْمَعْصِیَةُ وَالطّاعَةُ. گفتم عمر همچون تنیدۀ است باندازه، هرچند گزی را نقشِ دیگرست ده گزی را پود و نقش غمست و ده گزی را پود و نقش شادی و چند گزی را پود و نقشِ عجب برنَوَرْدَن می‌نوردیم هر ساعتی. قرار دادم که الله آنست که ذکر الله کردی بمعنی خدایی همه مزها و همه روشناییها و همه عجبها در وی و همه راحتها و همه شهوتها، هرگاه بدین ذکر آمدی بالله آمدی اِنّی ذاهِبٌ اِلیٰ رَبّیa-28 چون الله بمعنی خدایی دیدی هرعجبیi-28 را دیدی چون الله را بدین معنی دیدی طرب در دلت پدید آمد و سبک شدی معنی وِلاه در الله دیدی چون از قهرش ترسیدی پناه بالله دادی معنی ولاه دیدی چون از عشق بی هوش و خیره شوی از بس که عجایب بینی و از بس که جمال بینی متحیّر شوی معنیِ ولاه بینی در الله بدان احتجاب یعنی خیره شدن در عزّت و تبدیل حال بحال بجبر و قهر هرگاه خواهی تا از خود جدّ نمایی و تکلّفی کنی و الله محتجب شود از تو، معنی ولاه در الله بیابی و هرگاه ملول شدی از نظر بالله یعنی از نظر بصفت واله و حیران کنندگی برو بمعنی خدایی در صفتی از صفات الله نظر کنی. چون رحمن در برِ الله باش در حِجر الله رو و الله ترا در بر گرفته و بوسه می‌دهدی و بدین صفات همه خود را عرضه می‌کند تا نَرَمی از وی و همه دل بر وی نهی شب و روز، و چشم را و حواس را ازین ظاهرها باندرونها بسرابۀ الله بری و نظر می‌کنی آب قدرت از الله در چمنها [ء] استخوانها و گوشتها چگونه روانست و جوی مهربانی و دوستی و شهوت و عشق و تلخی برمرادی، و نظر می‌کن که این ظاهرها که حرکات و آوازها و سخنان خلقان است چگونه منعقد می‌شود ازین آبها، مخلوقات را آگه می‌کند ازین صفات. چون از رحمنی دلت گرفت از رحیمی اندیشه کن باز از ملکی و از قدّوسی و سُبّوحی و طاهری و جبّاری الی آخر الصّفات هر یک صفت شهری را
p.29
ماند گِرد قبّۀ الله درآمده و هرْ ازین صفتی نظرِ ترا سعد و نحس می‌شود، سعد انواع است رحمنی و رحیمی و کریمی، نحس تو انواع است ملکی و جبّاری و قهّاری الی آخره همچنین نظر تو را دور می‌اندازد، گِردِ این همه بروج صفات می‌گرد این مُلک سعادتست طایفۀ را.
قوم خود را می‌گفتم که همچون ماهیان در آب می‌رویت و می‌آیید بعضی غایات خوشیها می‌طلبید مانده گشتیت و وقتی در رنجهاء قوی در می‌مانیتi-29 درین فلک که می‌گردیت سهلست سعد و نحس وی، نجوم گری است همچون علم جَدَلii-29 چنانک قمار چنانک مقامر گوید و شطّار گوید آن بازی چنان می‌بایست کردن تا ببردمی و آن منسوبه را این بار نگاه دارم و آن مقامر گوید که دست را چنین نگاه دارم تا پنجْ زنم.
نجم حاجی را گفتم زود زود مشغول می‌شوی بهر نوع شغل دنیاوی تا نباید که نوع اندیشۀ عاقبت بینی در تو راه یابد، آن عاقبت اندیشی را سودایی می‌دانی یا می‌ترسی که کارهاام زیر و زبر شود باطن تو قرار دیگر دارد و ظاهر تو معاملت دیگر دارد و قرار دادن باطنت از بهر دو حالتست یکی آنک گویی مضطرّم درین قرار دادن که اگر این قرار ندهم همه کارم زیر و زبر شود و دوم حالت آنست که این قرار دادن مصلحتست و معاملت و عینِ عاقلی و جز این عقل نیست و این قرار باطن را تأویلهاست یکی آنک فلان کس مستحق است مرزخم را و بعضی دیگر دریشان جهتی هست که ایشان را ناقص حال می‌باید داشت و مصلحت ایشان در نقصان حال ایشانست و این عقد باطن تو می‌خواهی تا قطبی کنی و میانه تر باشی، کارهاء همه کس را می‌خواهی تا گرد تو باشد و بتو تعلّقی دارد و تو برسرِ رشتۀ همه کس نشسته باشی تو، و ظاهر معاملت را هموار می‌داری، تو درین فلک گردانی و با سعد و نحس آسیبی می‌زنی تارِ عمر برین چرخ می‌تنی چنانک تار ابریشم بر چرخه زنند.
pp. 23 - 29
  • i-23 . در حاشیه نوشته است : بپارسسی فره افزونی.
  • i-24 . در اصل محو شده است و بقیاس باید چنین باشد.
  • a-24 . قرآن کریم، ۶۰/۸، ۹.
  • a-25 . قرآن کریم، ۲۹/۵۸.
  • b-25 . قرآن کریم، ۳۵/۱۰
  • a-26 . قرآن کریم، ۵۴/۵۵
  • a-27 . قرآن کریم، ۷/۱۴۳
  • a-28 . قرآن کریم، ۳۷/۹۹
  • i-28 . این کلمه در اصل واضح نیست ولی ظاهراً چنان است که نوشته آمد.
  • i-29 . اینجا یک کلمه محو شده است.
  • ii-29 . این کلمه درست خوانده نمیشود بدین صورت که نوشتیم میتوان خواند.

p.
سپیدۀ قُلبک با روغن سند روس حل کنند همچنان سرد در طرقیدگی پای و دست مالی یک دو بار نیکو شود...

سپیدۀ قُلبک با روغن سند روس حل کنند همچنان سرد در طرقیدگی پای و دست مالی یک دو بار نیکو شود، بسبب بیماری اگر در گلوی تو چیزی بگیرد از ورخجی بیرون شو کنی که خسکی در گلوی ممن فرو رفته است عُقْ اَم می‌شود از آن سو تر روم قذف کنم و همچنین برون شو شِکنج سلسِ بول و اگر گویند نان بخور تا شورش دلت برود و خسک را فرو برد نان مخور تا آنگاه که شورش دلت فرو نشیند که هرچند زبرغثیان چیزی خوری بتر شورش دل باشد.
مَنْ ذَاالّذی یُقْرِضُ اللهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ [لَهُ] اَضْعافاً کثیرةً واللهُ یَقْبِضُ و یبْسُطُ واِلَیْهِ تُرْجَعونَa-30. من بسبب ذکر بسیار بی‌مزه گشته بودم بامدادان برخاستم که خوارزم روم از عمادالدین طب آموزم تا مزۀ بیابم از جهان، و شکر آنگاه توانم گفتن که مزۀ از نعمتش بیابم پس طب ورزیدن سبب شود مر شکر منعم را، از بهر محبّت الله طب ورزم.
قوم را گفتم شرایط اسباب کار بجای نمی‌آریت وفایده طمع می‌داریت و چون مراد بر نمی‌آید تنگ بر می‌آییت و می‌خواهیت تا بشغل دیگر مشغول شویت و در هرکاری گرم در می‌آی و یک بیل می‌زن و بر می‌گذر چند روزی همه کارهاء جهان را شمردی و بیک طرف بی کار نشستی اسباب را مختصر کنی بشرح صدر کی رسی؟ روایت دل گیر باشد مزه از کاری دریافتی همه روز آن را پیشه گرفتی ذکر را یا آن سودا را چون هلیله همه روز دهان در گرفتۀ می‌خایی، الله در هرکاری مزه باندازه آفریده است و آن از حساب انعامست تا همه روز در آن کار نکنی و برخیزی و بخدمت مشغول شوی و بکارهاء مختلف، و بادی در میان بوزد و بردلت ملالت آن کار فراموش شود باز الله‌اش مزه در آن کار بنزد تو فرستد اگر همه شهد در گلو فرو ریزی همه روز ساعتی بیش بامزه نباشد دیگر همه تلخ شود و مزه در مصاحبت یک ساعت بیش نباشد دیگر همه بی مزه شود.
p.31
سلس بول از بی اندازگی کارها و غذا خورد نست باری بعد ازین باندازه خور اهل فساد بسیار کنند آن بی مزگی فساد ایشان را توبه دهد، میلِ خود طلبی وَگَرمی ندانی درآن کار ملول شوی و دلت بگیرد و گرمی و طلب از تو از بهر آن روذ که خام طمعی، زر اندک خرج کنی و دخل بسیار طمع می‌داری، سود باندازۀ سرمایه طمع باید داشت و هرگاه خام طمع بودی شاکر نباشی و چون شاکر نباشی نعمت را مزه نه آیدت. شکرْ مکیدن شیر نعمتست چون بمکی شیر درآید و چون نمکی شیرنه آید هرچ را مزۀ دریافتی چواشترْ زانو خم دادی از کاهلی نشخور می‌زنی همه روز پنداری که مزه بیاید.
مَنْ ذَاالَّذی یُقْرِضُ اللهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهْ اَضعافاً کثیرةًa-31 اسباب را بُریده کن بالله، بُریدنِ حَسنْ تمام اسباب را بجای می‌آری و بریده کنی باندازه کنی تا مزها وافر شود وَاللهُ یَقْبِضُ و یَبْسُطُ وَاِلَی الله تُرْجَعُ الأُمورa-31 در هر کار که چنگ زنی قبض و بسط از منست توانم دادن خود گرفتم پروبال باز کردی در کار دیگر و منبسط شدی کجا پَری وَاِلَی اللهِ تُرْجَعُ الأُمورa-31.
سکنگبین با خرماء هندی نیکست.
سؤال می‌کرد که احوال خوش و ناخوش بعد از مرگ جان را باشد یا تن را؟ گفتم اجتماع جان و تن علّت نیست مر آگهی را تا منعدم شود عِنْدَعَدَمِه بوقت بیهوشی و خواب آگهی نیست و نیز درین زمان از بسیار چیزها بی آگهی با وجود اجتماعِ کالبد و جان، باز ساعت دیگر آگهیِ آن چیزها بیاید با آنک تن و جان تفاوت نکرده باشد، فراموش می‌شود بعضی آگهیها با اجتماع تن و جان و نیز آگهی از چیزی قابل قسمت نیست بر تن و جان.
می‌گویند اصل پودینه از هلونَک است وهلونَک از تخمست امّا پودینه را نهال و بیخ نشانند تخم نباشد وی را وقت پیری اندک شکوفه باشد ولکن تخمی نباشد که
p.32
چیزی بدست آید بیخ وی را زیر خاک نمناک نهان کنند باز بعد از پنج یا شش روز آبش دهند باز چون بر آید از زمین هر پانزده روز آبش دهند و آب وی چنان دهند که برگهاءِ وی [زیر] آب نشود و هر دو سالی چون در زمین پیر شود باز در زمین دیگر نهالی نشانند تازه برآید و انبوه شود و او را در همه وقت توانند کاشتن ولکن چون پشم بُرند در آخِر تیرماه او ناچیز شود و در زمین نهان شود تا فصل بهار باز برآمدن گیرد و تره را درمیان وی نکارند که وی با قیمت‌تر بود چون جنسهاءُ خضر را در میان یک دگرi-32 نشانی قوّت یکدیگر را کم کنند و چون تنهاشانن کاری نغزتر برآید، اما دیگر خَضَر اوات را اصل تخم باشد گند نا و پیاز و سیر را باید که آب چندانی دهی که زیر آب شوند و باز سرما و گرما را تحمّل کنند همه سال نتواند بودن امّا هندُ با طاقت گرماء تابستان نتواند بردن و باتنگانii-32 وقت کاشتنش از اوّل بهار تا آخر تیر ماه شش ماه پیوسته اگر در آخر تیرماهش کاری که ده روز مانده باشد برآید و بردهد ولکن اندکی شکفد بخلاف آنک از اوّل بهارش نشانده باشی، چون مدتی آب خوردن و پرورش یافتن بیش یابد بسیارتر شکفد و بسیارتر بار دهد و هرگز نشکفد نه بندد و هرآینه شکوفۀ او با تنگانii-32 گردد.
گیاهیست که خَونج گویند او قوّت کاشتها کم کند چنانک اَسب غول و خِفج و فرزَد و خار، پیوسته خَوْ می‌کند مگر نزدیک بوقت پشم زدن چو سرما ایشان را نیست خواهد کردن خَوْ نکنند و این خونِج هرچند می‌بُرند بیخ وی زود سر بر می‌زند بعد از دو روز و فرزَد را گویند که شش ماه پیش آفتاب نهی مرا، باز چند روزی آب بر من زنی من سبز شوم و برویم امّا این دگرها را چون برگ بُری او کم قوّت شود و خَضراوات را زیان ندارد.
وجود وجامه و جبّه همه بر مردم بی کار بار شود ب الله خیالiii-32 مشغول شو که
p.33
هیچ ترا ننماید و وجود نیز وقتی بار شود که قوّتِ کار نمانده باشد بعد از ماندگی، یار از بهر کار باید یعنی هر دو را عزم یکی کار باشد و مُعاون و مُناصر یکدیگر باشند و یار بی کار یعنی پیش نهاد را ویران کننده و چشم نادارنده مر هیچ خیر را از آنک آن با پیش نهاد خَبرْ پُرس باشد و یار بی پیش نهاد بی خبر و تارک خبر باشد هر دو ضد یکدیگر باشند.
نعمت بهشت چنان باشد که همه آدمی از وی ربوده شود بسبب نظر بچیزی دیگر، چنانک از هیچ میوۀ سیری نباشد ولکن دیگرش بُرباید که بهشت عبارت از دلگشاد باشد و سآمتْ دلگیری باشد دلگیری با دلگشاد جمع نشود.
الله رحمن رحیم است تصویر می‌کردم بخشایندگی الله را صورت سپیدی چو شکل ذاتی که از دُرّهاء سپید مرکّب باشد، در ذات بخشایندگی نظر می‌کردم روح من دوری آرام می‌گرفت و خود را در وی می‌مالید که چه خوش چیزی است این بخشایندگی، که همه راحتها دروی می‌یافتم و همه فَرَجها از اندوهها و همه شفاها از دردها، در وی می‌غیژیدم و ملامت را تصوّر نمی‌یافتم باز در رحیمی و ذات مهربانی نظر می‌کردم همه دل گرمیها و خوشیها و عشقها در وی می‌یافتم هرچند که نیک‌تر در وی می‌غیژیدم خوشتر می‌یافتم و ذات مهربانی را معشوقه‌تر می‌یافتم و بخشایندگی آن باشد که تو افتاده باشی کریمی دانای بسرِ تو برسد و درمانِ کار تو بسازد و یا شکسته و تنگ دستی باشی بنزد تو فریاد رسی و دست گیری رود و بروی ببخشاید و درمانِ کارِ او کند و مهربانْ آن باشد که می‌طلبد بیچارۀ را و بنزد خود بکره و طوع می‌کشدش تا کار او را می‌سازد و از بلاهاش نگاه می‌دارد و هماره در بَرِ خودَش خواهد و مؤانست می‌افزاید.
اندرین حال بودم بامداد که نورالدین کلمات دنیاوی گفت مشوّش شدم آیت خواند اللهُ نَرّلَ اَحْسَنَ الْحَدیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرٌ مِنْهُ جُلُودُ الَّذینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُم ثُمّ تَلینُ جُلودُهُم و قُلوبُهُم اِلیٰ ذِکْرِ الله ذلک هُدَی الله یَهْدی
p.34
بهِ مَنْ یَشاءُ وَمَنْ یُضْلِلِ اللهُ فَمالَهُ مِنْ هادٍ گفتم آستین از کسبها افشانده ایت امّا دستها کوتاه نکرده‌ایت خود را چون زنبورْ زاغ در خمره کرده‌ایت قوقو می‌کنید و در شما نیش می‌زند باری سرش بکسب و کاری باز کنید تا برود هزار پایکِ احوال شما کژمژ می‌رود و بهر جای دست و پای دارد این چنین حالت را بباید کشتن تا در گوش صادقان فرو نرود.
اندیشه و هموم وجودْ خود چون گِلِ سیاه و خاشا کست که بر سر خود کرده‌ایت چون تاج، چشم می‌خواهید تا باز کنیت بجمالِ جلال، این گِلِ سیاه فرو می‌دود و پیش چشم می‌ایستد و تو می‌مالی چشم را و مژه را و نزدیکست تا افکار شویت.
ای بخشاینده اندیشۀ هستی من از من بیفکن و بر من ببخشای و این بندِ دریافتِ وجود من از گردن من باز کن و خبر هستیِ من از من دور گردان و مرا از خود بی خبر گردان و برحمنی و بخشایندگی خبری و آرامی ده عجب بس نکنیت که گلِ تیره در چشم شما می‌رود چکره کنید کسی دیگر را تا چشم وی نیر نبیند خنک آنکس که این اندیشها را از تقدیر مقدِّر بیند چنانک شاهد و معشوقهِ گلابه بر سر عاشق می‌ریزد و در چشم وی می‌زند تا وی چشم باز نتواند کردن عاشق می‌گوید بزبان حال که اگر بچشم رخسارۀ ترا نمی‌بینم ولکن از گِل آبه مژه رخ چون گُلت می‌یابم.
ای خواجه اگر آرام دلی داری قصد قوم و فرزند چه می‌داری اگر در میان راه یابد باتفاقی قوم و زن و فرزند از دلارامْ کسی دل برنگیرد هم بر آن حال ندا در دهد که یا لَیْتَ قَوْمی یَعْلَموُنَ بِماغَفَرَلی رَبّي وَجَعَلَني مِنَ الْمُکْرَمینَb-34 تا ارشادی کرده باشد دوستان را بحالت خود و اگر ای خواجه دلارامی نداری چه سعی می‌کنی در ایجاد فرزندانْ، از سر گشتگی ایشان چه می‌خواهی کسی که دلارامی را در باید چگونه او خانۀ دارد و چگونه یاد آید کسی که او چاکریِ لشکری کند او
p.35
دل بر زن و فرزند نتواند نهادن و خان و مان پیدا نباشد گاهی در بیابان بایدش بودن، گاهی پیشِ شمشیرْ، گاهی در زمستان سفر بایدش کرد، گاهی در گرما اِنَّ اللهَ لایَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرّةٍ وَاِنْ تَکُ حَسَنةً یُضاعِفْها وَیُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ اَجْراً عظیماًa-35
آنک مخلصانِ این قومند گویند بیا در آمدیم در خدمتِ الله توکّل کردیم انگاشتیم که نبودیم همچنانک کسی ببیابان مهلک رسد گوید توکّل کردم و خود را در بیابان مهلک افکندم چنانک نورالدین است و آن دیگر چنانک نجیب و رسکی است از خدمت اندیشه کرده باشد و تنگ دست بوده و بسبب غفلت چیزی حاصل کرده است اکنون می‌ترسد که نباید اگر بخدمت آیم و یا تأمّلی کنم از دینی پریشان شوم، هیچ نیارد اندیشیدن و آن دیگر که شمس سیف ارهنی است دزدیده بسوی مسلمانی می‌نگرد برمی‌نگرد برمی‌گذرد و نماز چنان می‌کنند که غلامکی باشد می‌آید و می‌گوید ای خواجه تو سلامتی و نیکویی و هیچ عیبی نیست ترا، بیل می‌باید گرفت و فلان زمین را و فلان رز را آب می‌باید دادن و فلان چیز را می‌بباید فروختن هله خَیرْ باد ای خواجه آخر چه زیان کردۀ برین درگاه که چنین ترسان شدۀ کدام مایه آوردۀ که بر حضرت الله تاب آمده است که چنین ترسان و لرزان گشتۀ هرزیانی که ترا افتاده است و نقصان مالی آن سرمایه ترا الله دادست مترس اِنَّ اللهَ لایظْلِمُ مِثْثالَ ذرّةٍ صبر قرین عشق وصدقست از آنک روزگار آن را دانی که در طلب وی گذاری، معشوقۀ تو آنست که بوی در نرسی که هرچ بوی رسیدی عشق تو نمانَد از آنک رسیدن تو بوی دلیل غایة و نهایت و فناء آن چیز کند چو بدان رسیدی او فانی شد چو معشوق و مطلوب فانی شد عشق نمانْد و مزه نماند.
کسی صفت اولیاوزهّاد با احتیاط بیان می‌کرد گفتم اَلّلٰهُمّ أَرْضِنا بِقِسْمَتِکَ این شهوتها و تسویلهاء صاحب جمالان بارست همچنانست که زمینی سُست شده باشد در وی بار افکنند تا قوّت گیرد و بَر برآرد، این شهوتها که در اَدبارِ زنان نظر کنی
p.36
و در ساقها [ء] ایشان نظر کنی گویی رحمنی الله است و مهربانی الله است هرچند که بیشتر می‌روی تا حورعین خوشتر باشد و گویی آن شهوتها چون شراب دادن الله است که در آن بیهوش می‌شوند آنگاه زبان و دهن بثنا خوشتر بود گشادن وَالعَصْرِ اِنَّ الْاِنْسانَ لَفي خُسْرٍ اِلّاالَّذینَ آمَنُواوَعَمِلُوا الصّالِحاتِa-36 هر بی مرادی که در مراد نمایی پیش آمد آن در حق مؤمن اِنعام بود که بی مرادی و رسوایی در آن کار بیان آنست که این مراد نمای رسوا خواهد بودن در آخر کار که سود ندارد و عمر ضایع شده باشد و خُسر حاصل شده آن وقت که دروغ و کژی گویی مادر سوزن خلد در زبان سودمند باشد تا وقتی بکارْد بریده نشود سیر دزدک و پیاز دزدک را بزنند و رسوا کنند بهتر باشد تا کاله دزدک نشود تنگِ مراد نمای را پیش تو نهاده باشند تا عمر دهی، بخری، اوّلش نغز نمود، باز زیر خاک رسوایی و بی مرادی پدید آمد زود رد کن این تنگ را که اگر آخر رسوایی وی پدید آمدی چه کردیی خود را پیش عنقأ روزگار میفکن و دهری مباش تا بمنقارت پاره پاره نکنند و همچون خودت ناچیز نگردانند که خُسر آن باشد.
پرندۀ زیر دامی و یا در خانۀ مشاهده کنی دانی که این پرنده مملوکست و دست آموزست در زیر دامِ آسمان و در خانۀ جهان بازِ روز که شکنندۀ شکاریان جهانست در کدام گوشه کنده بر پای وی می‌نهند و چشم فرو می‌دوزند و بوم شب را بیرون می‌آرند باز بوم را باز می‌برند و باز را می‌گشانید چنان دست آموزان که رسوم خود را فراموش نکنند خود را پیش اینها مینداز تا پاره و ناچیزت نکنند در امان خداوند ایشان رَوْ که آن را ایمان گویند و خود را در امان آوردن گرویدگی است سبب امانست لاخَوْفٌ عَلَیْهِم ولاهُمْیَحْزَنُونَb-36 شیر شرزۀ روز که چندین خلق را می‌شکند بزنجیرِ که باز بسته است؟ که ببازار جهان می‌آرند و سیاه گوشِ شب که بهمه تن شیرِ سیاه را ماند از کدام مُحافظت جدا می‌شود در پناهِ خداوندِ
p.37
ایشان رو تا ازیشان امان یابی قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ الفَلّقِ مِنْ شَرِّ ماخَلَقَa-37 تا از خاسران نباشی نهالهاء شهوات و خوش طبعی را می‌خواهی در زمین نا حق غفلت و آزنشانی، رسوایی پیش آید که زمین نا حق است، شکر کن که هم از اوّل برکندند اگر همه عمر نشاندیی آنگاه برکندندی چه کردیی بل که نهالها را در زمینِ یادِ الله نشان، هر کجا بادِ شهوت الله وزان می‌شود بوی مهربانیِ الله بمشام می‌رساند و نهال تنْ بدان سبز و خرم می‌گرداند، باعتقاد و ایمان همه رنجها خوش گردد چنانک رنجهاء عشق برعاشق مادام که عشق و اعتقاد باقی باشد و هرچ را اعتقاد و عشق و ایمان نباشد در نا معتقد هرچیز با رنج و بار گردد لاجرم خسران باشد و چو ایمان باشد خسران نباشد اعتقاد و عشق آتشی باشد که کسنج و صَبرِ رنج را گلاب کسنج کند و طلخی رنج دور گرداند، در اعتقاد و ایمان باد خوش امیدست که زمین تن را نُزْلِ بهاری دهد و در بی‌ایمانی و بی‌اعتقادی باد صرصر و زمهریرِ ناامیدی است که اجزای خاک تن را از نُزل مراد خشک گرداند، چون فصل زمستان ایمان دار و اعتقاد که خاک تن تو بزمستان مرگ خشک گردد و نهالهای حواس مرده شود باز دیگر باره بهارِ وی پدید تواند آوردن، بهارِ این خاکِ تن لونِ دیگرست، شَمال و صباءِ او باد هوا و هوس و آرزوانهاست، نرگس و بنفشه زارِ وی نوع دیگرست سوسنْ ده زبان او نوع دیگرست نهالهاء حواس او گونۀ دیگرست آب طراوت و راحتهاء روح او شکل دیگرست کَمابَدَأْنا اَوَّلَ خَلْقٍ نُعیدُهُb-37 همچنانک اوّل بی چون و بی چگونه آفرید که عقلِ هیچ کس بدان راه نیافت دوم بارهم بدان راه نیابد الله مدد می‌کند تنۀ عالم را و آدمی و حیوانات چون حواس و انگشتان و اعضا و پَرها اندوی را و اینها همه مدد روح و نَفس و عقل و مزه و رنج و عشق و مودت و محبّت می‌شوند باز اعمال و اوصاف می‌شوند و بعالَم دیگر نقل می‌کنند که چگونگی ندانی آن را، و آن را عالم غیب گویند تا وقت دیگر اجزای ترا اهل آن عالم کنند فلیتۀ عالم را راست می‌دارد تا
p.38
می‌سوزد و چراغ عمل می‌شود و چراغ بعالم دیگر می‌رود. الله مراقبت زن و بچه و مصالح مالی خلقان و نصیحت ایشان بر رشتۀ عقلْ باز بسته است و تا مادام که الله رشتۀ عقل بر پای تو بسته است این بارها می‌باید کشیدن.
چند چیز را بیخ حاجَت نه آید تاک انگور را و سپیدار را و بید را اگرچه سالهاء دیگر بر بیرون آورده باشد چون امسال برگ و شکوفه بیرون نیاورده باشد در فصل بهار در زمین نشانی بگیرد و وقت نشاندن او جز بهار نباشد و دیگر درختان را بیخ و نهال باید پیش از آنک برگ و شکوفه بیرون آورده باشد اگر شکوفه اندکی بیرون آورده باشد و تمام بیرون نیاورده باشد هم بگیرد. اما اگر دانه خواهی نشاندن تیرماه باید نشاندن تا نم بخود کشد و بزمستان برف بروی آید بشکافد و مغز را حال بگردد. گل سوری را با سپیدار وصل کنند شاخ سپیدار را ببرند و مقداری انگشتی یا زیاده پوست از وی باز کنند و بدان مقدار چوب از پوست شاخ گُل بیرون کشند آن پوستِ شاخ گُل را در آن چوب سپیدار فرو کشند باندازۀ بریدگی پوست و با آن پوست پیشین هموار کنند و کلک بر آنجای مالند آنگاه لیفی بر آنجا پیچانند آنگاه گِل بر آنجا زنند چون آن سپیدار آب بپوست خود کشد آن پوست گل بدان پیوندد و یکی شود.
در بهار درخت آب از بیخ بسر شاخها کشد و بتیرْماه آب از شاخ ببیخ کشد و سر خشک شود اما وصلِ شاخ. آبی بسیب و سیب بآبی و توث بخر توث و غیر هما شاخ سیب را مثلا از دو طرف تراشه برگیرند چون قلم، و دو طرف پوست با چوب رها کنند آنگاه شاخِ درخت آبی را یا درخت آبی را ببرند و کارد بر وَی نهند بشکافند و کارد در آن میانه آرند تا شکافته گشاده ماند آنگاه آن شاخ سیب چون قلم را در میانۀ آن شکاف نهند و کارد بر کشند تا آن شکاف آن را سخت بگیرد پارۀ گل بر آن مالند و چیزی بر آن پیچند و گل درمالند، آن بگیرد بفصل بهار پیش از آن که شکوفه بیرون آورده باشند.
بدهستان توث را غَفج کنند و درلیف دراز درمالند و در زیر گرد در زمین کُنند و
p.39
در زبر جَداول وی، و خاک بروی ریزند سال بر گذرد شاخها از زمین بر آید آن را ببرند سه چهار بار همچنین کنند باز از اصل آن بریده آن شاخهاء بالانْ بزند.
جهان مصور محسوس از خوش و ناخوش میوه و درخت و آب روان و آتش و دود از بهرi-39 پدید آوردند تا بدینها تفهیم کنند که در عالم دگر چنین چیزهاست وَهْمت بمحسوس رود از بهشت و دوزخ نه بمعقول در عالم فنا نخل بندی چنین فرمایند از گِل تا آنجا که حقیقت باشد تا چگونه باشد همه رنج و سودای تو از کاهلی و بی کاری است دفع آن بلا اسنست فَاِذٰا فَرَغْتَ فَٱنْصَبْa-39 رنج تلاوت قرآن و زاری کردن نشسته و خاسته بجای آر وَاِلیٰ رَبّکَ فَاّرْغَبْa-39.
اِقْرَأْبِٱسْمِ رَبّکَb-39 یعنی قرآن از بهر طلب الله و تضرع ب الله و زاری ب الله خوان نه از بهر تأویلهاء دیگر و جبر و قَدَر مخوان اگر سؤال مختلفی کنند و موضع اشتباه بگوی که الله پیش از رؤیت و مخلوقی قرآن بیانی دیگر فرموده است بیا تا آن را باشیم و دست ازین بداریم چو بیکار نمانده‌ایم تا بدینجای رسیم این مواضع اشتباهْ آنکس که این اشتباه پدید آورده است چون محکمش را بجای آری این اشتباه را او روشن تواند کردن نه تو، با تو چه بحث کنم مُحْکَمٰاتٌ هُنَّاُمُّ الْکِتٰابِ وَأُخَرُ مُتَشٰابِهٰاتٌ فَأمّا الَّذینَ في قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مٰاتَشٰابَهَ مِنْهُ ٱبْتغٰاءَ الْفِتْنَةِ وَٱبْتِغٰاءَ تَأْویلِهِ وَمٰا یَعْلَمُ تَأْویلَه اِلّا اللهُ وَالرّاسِخُونَ فِی العِلْمِ یَقُولُونَ آمَنّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ ربِّنٰا وَمٰا یَذَّکَّرُاِلّا اُولُوا الْأَلْبٰابِc-39 اَللهُ لٰا اِلٰاهَ اِلّا هُوَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ اِلٰی یَوْمِ القیٰمَتِ لٰارَیْبَ فیهِ وَمَنْ اَصْدَقُ مِنَ اللهِ حَدیثاًd-39
pp. 30 - 39
  • a-30 . قرآن کریم، ۲/۲۴۵
  • a-31 . قرآن کریم، ۲/۲۴۵
  • i-32 . در اصل چنین نوشته‌اند : چون جنسهاء دیگر را در میان خضر – بعد بر روی آن خط کشیده و عبارت متن را بالای آن نوشته‌اند.
  • ii-32 . در هر دو مورد طوریستکه : باتنگران – هم میتوان خواند.
  • iii-32 . ظ : چنان.
  • a-34 . قرآن کریم، ۳۹/۲۳
  • b-34 . قرآن کریم، ۳۶/۲۶، ۲۷
  • a-35 . قرآن کریم، ۴/۴۰
  • a-36 . قرآن کریم، ۱۰۳/۱، ۲، ۳
  • b-36 . قرآن کریم، ۱۰/۶۲
  • a-37 . قرآن کریم، ۱۳۳/۱، ۲
  • b-37 . قرآن کریم، ۲۱/۱۰۴
  • i-39 . اینجا کلمه ییست که خوانده نمیشود مثل : تبیین، نپشتن (نبشتن)
  • a-39 . قرآن کریم، ۹۴/۷، ۸
  • b-39 . قرآن کریم، ۹۶/۱
  • c-39 . قرآن کریم، ۳/۷
  • d-39 . قرآن کریم، ۴/۸۷

p.
لفظهاءِ دینی که وعظ کرده بودم باشبهه می‌یافتم که چنین می‌گفتم...

لفظهاءِ دینی که وعظ کرده بودم باشبهه می‌یافتم که چنین می‌گفتم که از پردۀ غیب چنین بیرون آمدیم قِدَم اشیا و هیولیٰ تقاضا کند و مَجاز ممکن نیست که مشابهت میان موجود و معدوم نباشد باز گوییم که این لفظها برین تأویل گویم مثال گوییم هست شدنِ ترا از عدم و باز برانگیختنِ ترا چنانک از بیابان خار زدن و ترنگبین بر گرفتن اِلیٰ غیر ذلک قوم را گفتم آرزوانه بکشد شما را، چیزهاء باطلی را رنگ آرزوانۀ خود یافتیت چنانک سرب و ارِزیز و مس رنگ زر و نقره یابد او را همچنان دوست دارد i-40 که زر حقیقی را بر پنداشتِ زر حقیقی آن رنگِ یادِ معشوق بر وی می‌گوید ii-40 عشق چون بکمال افتد قرارگاهی بیابد چون خَللی در آن شبیهِ محبوب ببیند او را طلاق دهد و دست در نمایندۀ دیگر زند وای از آن گرمی که باز پس فسردگی پدید آید چون حیوة دنیا با موتْ، آن ارزوانه قرص شمس حقیقی است تاب وی بر هر چیز خسیس و ژاژ بتابد بر آن چیز عاشق شوی باز از هر چیز که با وی گرم شدی باز دلت از آن کار گرفت معلوم شد که آنْ مانندگیِ آرزوانۀ تو گرفته بود نه آرزوانۀ تو بود همچون قرص خورشید که از فلک در می‌گردد تابِ خود را با خود می‌برد و دیوارها خالی می‌شود از نور، تا تو پدید آمدی چند هزار آرزوانه نُماها را طلاق دادی شیر مادر که بی وی می خُروشیدی و پستان مادر که تماشا جای تو بود از آن شیر و پستان بیگانه شدی خاشاک و خس برنگ آرزوانه در دهن می‌کشیدی باز تَرْف و ترشی باز کلک و نی بازی.
قرص آرزوانها در می‌گردد این خس و خاشاک از آن نور معطل می‌ماند قدرتست و عجز، قدرت از بهر آن نیکوست تا بوجود او از هوا و نهی باز باشی هرچ بدان قدرت منهی ارتکاب کنی عجز به از آن قدرت فَیَقولُ رَبّی اَکْرَمَنِ a-40 با وجود معصیت ازوی.
عجز سرمایۀ سعادت است چون مُلکِ تو بر ستور تو ثابت است ستور تو از تو عاجزتر بود با این همه او را بی کار نمی‌داری. شرم نداری و تعظیم نکنی این معانی ازین اجزا
p.41
کَیْ است که علم و حکمت و جنگ و کار ایشان خلاف یکدیگرست یکدیگر را قهر کننده و زیر و زبر کننده همه مقهوراند بیکدیگر قاهری بُباید اینهارا.
اَنْفِقُوا فی سَبیلِ اللهِa-41 خرج آنگاه توانی کردن که دخل بینگیزی درین آیت اطلاق و امرست بکسبها از بیابانها شِخارزنیi-41 و گو گِرد آری و گوهرها از کانها بیرون آری و مایۀ آبگینه بیاری ترشَها بِدروی ولسان الثوروکسنِج. کسبها همان درودن بیابان را ماند تا ندروی و نزنی بصابون و لعابها وانگشدْهاii-41 و اگر از بیابان و کانها آوری درین وجوه خرج نکنی و صرف نکنی گو گردِ کنده و شخارها و کسب را بر بُناگوش بنه و در آن می‌نگریت وَمَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّمٰا یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِb-41 یعنی مٰایَبْخلُ اِلّاعَلیٰ نَفْسِهِ او باز نمی‌دارد مگر از تن خود اگرچه همه مالها جمع کنی چون خرج نکنی تو از نفع آن باز مانی اما نفع آن را الله بهمه چیزهاءِِ دیگر برساند از ستور و چاکر و هندو و دزدان و طرّاران و خَیلاتِ تو و غیروی وَاللهُ الْغَنِیُّ وَاَنْتُمُ الْفُقَراءُb-41 خداوند بی نیازست از خرج شما و شما محتاجیت بخرج کردن و تخم انداختن او معناه اوغنی است بطلبید از حضرتش ریعها و نُزلها که محتاجیت، این تخمهاء تدبیر را چند گرد دست گردانید و بشک می‌باشیت که ما را از کاشتن چیزی برآید یا نه آید که وقت بگذرد و ناکاشته بماند زودتر این تخمهاءِ تدبیر را درین راه دراندازیت اِنّ فی ذٰلِکَ لَذِکْریٰ لِمَنْ کٰانَ لَهُ قَلْبٌ اَوْ اَلْقَی السَّمعَ وَهُوَ شَهیدُc-41 حصار کالبدتان دیدبان و حرس ظاهر دارند و چشم باز و گوش در هوا و اندک حرکتی ولکن همچنین نشسته خفته‌اند خصمان چون بیایند بسر حصار بر دوند دیدبانان را سر بر دارند و وی را خبر نی و یا مثل آنست که شخصی بسازند بر سر بارها و یا زمینها چون دزد از دور نگاه کند پندارد که کسی است که نگاه می‌دارد.
p.42
از بس که گرد احوال گشته‌ایت آمده‌ایت کوفته و افکنده قَطرِیهاءi-42 قُدَر و قُوَی از کفش تکاپویتان فرو ریخته است. کوکبها [ءِ] رغبت و میل از سماء دماغ‌تان متناثر شده دندانهاء مزه خایتان سوده شده بر جای افتاده‌ایت که اگر آب از دریا وجوی دردهان ما آید بخوریم و اگر نی نی همچون سباع صید کننده در سِپسهاء سنگ لاخ گوشها فرو افکنده و دست و پای دراز کرده و چشمها نیم خواب چون شکاری موافق از پیش برگذرد زود چُست و چالاک شود و راست بایستد حَواست چون سباع شکار کننده در سنگ لاخ کوه کالبدت خواب آلود و پژمرده چون موافقی برگذرد برجهند و دروجهند آن همه اجزا سر بدان چشم داشتند گویی همه بدیدندی چشمۀ حیوة خود را و معشوقۀ خود را گویی باد صبا خبر دوست آورد و زمین کالبد مردۀ وی را پر از باغ و بوستان شادمانی کرد آب روان پیشِ درِ هر خانۀ جزوی روان شد و شکوفۀ پژمرده گشته زیرِ آن از هر چمنی عضوی پدید آید مردی عاقل با تجربه که سیر شده و مانده شده باشد از هر نوعی وپژمرده گشته چون عجبی بیند و یا عجبی پیدا آید همه اجزاش چُست و چالاک شوند گویی آن عجب زندگی بودی که آسیب باجزاء وی کرد زنده گردانیدش چون خاکِ سُنبِ فرس جبرئیل که آسیب بگوسالۀ سامری رسیدii-42 زنده شد لحم و دم گشت و بر خاست و بانگ بکرد یا آن عجب دَمِ اسرافیل را ماند که اجزای خاک فروخفته را زنده می‌گرداند این بیان آنست که باشارتی چگونه اجزا را زنده می‌گردانیم و ببهشت خوش می‌رسانیم باز اگر آن پژمرده و افتاده چیزی بیند که نقصان او باشَد و از پیش او برخیزد و پدید آید اجزا زود بر جهند چون سگان کوی و محلّه چُست بایستند وک وک آغاز کنند که ما نیز دُم داریم و دندان، بنگر که اجزاءِ بی خبر را باشارت سر تازیانۀ ناموافق چون زنده کرد ترسی بریشان فرستاد و لرزه براجزا افتاد چون زبانیه که بمقمعۀ دو زِخیِ بی خبر را با خبر می‌کند ای کاهل و ای جمله اجزاء مردمان چون گَردِ زمینیتو باد اِحیا و عجب و روح با شما آسیب زند در هواءِ
p.43
آرزوها روان شویت و می‌ورزیت و می‌گردیت و چیزی می‌نماییت چون آن باد از شما جدا شود ناچیز شویت و چون خاک بر خاک بیفتید هر کجا رسیده باشید آخر آن باد را وزان کنند و ترا بار دیگر چنان کنند و یا خوشی و ناخوشی چون سیلابی است که اجزا را چون خاشاک برگیرد و می‌برد چون آن سیل ازوی جدا شود خاشاک بطرفی افتد و سیاه می‌گردد آخِر آن سیل بار دیگر بیاید و این خاشاک را روان کند اَلَمْریَرَوْا کَمْ اَهْلَکْنٰا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ اَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلٰادِ هَلْ مِنْ مَحیصٍa-43 جنبشی داده اندت خود را بی جنبش مکن بتکلّف و خاک و مرده مگردان در همه کار ها تکلف ناخوب است چون بدان حال شوی آن از تو نیکو آید چون تکِ آهوانت داده‌اند با ایشان هم تک باش و چون گرانی سنگها دهندت بجنبِ سنگ بنشین بیان می‌فرماید که آنها که پیش از تو بوده‌اند از تو قوی‌تر بودند در همه کارها شما در قرن خود از هنرها و جنگها و رسم و آیینها و ترتیب و احترام و پیشها چند بیرون آورده‌ایت این همه نقش کردۀ پیشینیانست و جواهر ایشانست در حقّۀ سینها نهان داشتند، ایشان غرق شدند متاع بر روی آبْها بنزد تو رسید اکنون از زَبَر آبه بنگر که چه کشتیهاء شکسته فرو می‌آید این زورق کالبد خود را بدان طرف برید و آن فُرو فرو دوانi-43 تا بآخرتت دواند حمله می‌کردند تا قلعه گیرند ملک گیرند پاره پاره بر سر حصار بر می‌دویدند بنگر سنگها از سر برج و کنگرها بر سر چگونه خوردند و غلطان غلطان بپستی در افتادند و تیرهاء چهار پرۀ زهر آلود بر حلق چگونه خوردند و بپستی در افتادند سوی این قلعه حمله مکن که نتوانی گرفتن هرک در جهان فضلی و هنری و صنعتی و شجاعتی و کسبی و زَر ورزیدنی و جمعیتی و دَرّی و نسلی [می‌وَرزد] از بهر آن می‌ورزد تا خلقی را مسخّر خود کند و بندگانِ وی را باستعباد و چاکری گیرد نه از بهر فرمان بُرداری و نه از بهر رفتن آخرة و مودّتِ خدای عزّوجلّ همان ملکِ خدای را می‌خواهد تا بگیرد و برین قلعه حمله می‌کند بنگر که چگونه همه زخم
p.44
خوردند و در افتادند هَلْ مِنْ محیصٍ این بتو باز می‌گذارد که هیچ جای گریختند همه را در زیر پای می‌بینی افتاده و ناچیز شده.
ازین می‌اندیشیدم که اینجا سَلس گرفت و آنجا درد شکم و اینجا درد دندان و کَلفه بر روی پدید آمد و مبطون شدم و زانوها از آب خوردن بدرد است با خود اندیشیدم که کلان سالی مرا دریافت هر ساعت علّت زیادت شود تا درِ مرگ اگر من غم این دردها خورم مستغرق این مشغولی باشم و بهیچ چیزی نه رَسَم و هیچ فایده نکند این غم خوردن، و چون مرده تن را پیش می‌نهم و هر ساعتی نوحه گری می‌کنم اکنون بعد ازین التفاتی نکنم بدردهاء تن خواه گو بمیر و خواه گوبزی همان انگارم که بر جای ماندم و رسوا گشته دل بر رسوایی نهادم آن قدر مکنتی که دارم بخوش دلی و مراد خود صرف می‌کنم.
آدمی و عقل همین سود است هر کرا سودا بیش آدمیّت بیش و هر کرا سودا نیست جمادست.
الله اکبر در جمال نگری الله اکبر در قدرتها نگری الله اکبر در علمها نگری هم در معنی سُبحانک شوذ کر الله از همه نیکوترست.
زبان کلید دلست هر چند زبان بگفت گردان‌تر دل گشاده‌تر و نفایس نیکتر پدید آید. معنی اللهُ مُسْتَحِقٌ لِلْعِبٰادَةِ یعنی فرمان بُرداری با تذلّل او را سزد و حقِّ او بود هر ذاتی که چنین بود او الله است اکنون حقیقتْ حقِ الله اجزای عالم می‌گزارند، ماه و آفتاب و ستارگان و شب و روز و احوالِ خلقان فرمان بُردار الله‌اند با خواری و گردن دادگی طَوْعاً اَوْکَرهاً بر می‌آیند و فرو می‌روند و هیچ مدان اغراض خود را و عاقبت خود را و همچنین تمییز من و ادراک من و عقل من فرمان بردار الله و متذلّلْ، درین روش که می‌روم فرمان برداری الله‌ام خواهم یا نه جز این اختیار نمی‌کنم و عاقبت مدان که چی می‌شود چون نظر کردن همه اجزا و احوال خود را ذاکر الله دیدم از روی
p.45
عمل و حقوق این طاعتْ الله ازیشان قبض می‌کند و بر آدمی این حقوق نشان بس، چون عقل و اختیار و تدبیر و ذوق و شوق ما و حیوة ما همچون جمادی شد که مفعول الله است تا خود حیوة و جمال وی و علم وی چگونه باشد.
قاضی ابرهیم مر بچۀ مرا حسین می‌گفت و حسین او را قاضی ابراهیم می‌گفت مرا غصّه می‌کرد گفتم بچۀ خود را بگویم تا وی را ابرهیم بانگ کند باز گفتم همه مردمان او را قاضی ابرهیم گویند و از آنِ مرا حسین، گفتم بیا تا قلب حقایق نکنم چون الله خلقی را بر کاری داشت من بس نیایم اکنون چشم بنهم همچنانک مردمان حکمی کرده باشند هم بر آن می‌روم چنانک مادرم را مامی گویند مرا ولد و هر کرا بنام نغز گویند من آنکس را همچنان بنام نغز گویم و هرک را ناقص گویند من ناقص گویم چنان نکنم برون آیم که من یار ضعیفانم چنانک حَنک نورالدین می‌کردم و این آداب ملوکست.
مردم نادان را رنج کم باشد چنانک بچۀ خرد را در گهواره ببندند و چیزی بروی اندازند مردم کلان باشد دَمَش بگیرد و هلاک شود از دلتنگی، و در رحم مادرْ نادانْ‌تر، از تنگی و خون و ورخجی‌اش خبر نی و اگر دست بنجاست اندر می‌زند بچۀ خرد هیچ قَیش نشود چون دانش ورزی بدانک سبب رنج بیش می‌ورزی.
دانه در زمین روغنش را بُبرند و آب پدید آرند با آنک روغن و آب جمع نشود تو نیز ای مؤمن اگر در خیرات پوسیده شدی دلتنگی مکن که بملکیت رسانند مَنْ تَوٰاضَعَ لِلّٰهِ رَفَعَهُ اللهُ خود را در زمین فرمانها نهادی رَفَعَکَ اللهُ اِلٰی عِلِّیِیّنَ کَمٰارَفَعَ الْحَبَّ وَ النَّوٰی ویوسف صدّییق از سخن بملک مصر رسید.
معرفت تو مر تفاصیل کمالی را دلیل وصول تو کند بدان که هر گاه تو مزۀ کمالی ندانی از نا اهلی خود دان مر آن کمال را اگر چه نا اهلی بورز تا اهل شوی که هرچ مقدور بود ممکن بود شدن.
بنگر بدانک ترا بدین سفلگی و بمرکز خاک و با این ثقل و بنه و لاشۀ خَرِ نَفس
p.46
گویند جِدّ کن تا بِعلّیین رسی معلوم شد که بجدّ نا اهل شود. این عناصر اربعه که اضدادند حرارت را برودت می‌کنند و رطوبت را یبوست می‌کنند تا غالب و مغلوب می‌شوند چنانک پارۀ شب را روزی می‌کنند و پارۀ روز را شب فَٱصْبِرْکَمٰاصَبَرَ او لُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِa-46 چون دل بر یکی کار نهادی اندیشه پریشان نه شود در کارهای دیگر، چون تن را دوست داری و حیوة این عالم را و خواطر دل تو چون عشایر و اقارب گرد جهان از بهر مصالح تن پراکنده شده باشد چون یکی دندانت درد گیرد و یا قولنجی پدید آید جمله اجزا و اندیشهات چون ذریّت شیطان جمع آیند و تعزیۀ آن درد داشتن گیرند و از همه کالها که در رُباطهاشان باشد فراموششان شود.
سَحره را عزم حیوة آن جهانی بود ایشان را مطالبۀ فرعون دَرْد نکرد از متاع سَروپای فراموش کردند و چنگ در آن زدند تو از عقبۀ که پای ستور بلغزد چنگ در آن بار نفیس تر زنی و آن دگرها فراموش شود و آفتی که بر کالها آید نفیس تر را چنگ اندر زنی فَهَلْ یُهْلَکُ اِلّا الْقَوْمُ الْفاٰسِقُونَa-46 جز دولت بی فرمانان سر نگوسار نشد فرمان برداران اَلسَّلٰامُ عَلَیْنٰا وَعَلیٰ عِبٰادِ اللهِ الصّالِحینَ و رنجها ازیشان رفت و عَلم دولتها نگوسار نشد از تو آنچ متنعم وعاصی است از مرگ ترسان و لرزان و نگوسار شود و آنچ از تو بی مراد و با رنجست از مرگ ایمن است بلک شادان بمرگ لَاشُجاعَ اِلّاعِنْدَ الْحَرْبِ اگر ترا مَیل و هوا نه دادندی تو شجاع چگونه بودی اگر غضب نبودی چگونه حلیم بودیی اگر مصیبت نه‌دادندی تو شجاع چگونه بودی اگر غضب نبودی چگونه حلیم بودیی اگر مصیبت ندادندی تو صبور چگونه باشییِ ترا باسم این که چیزی داد که ای خورندۀ شهوت رانندۀ مزّه گیرنده بیاخلعت بستان و جامگی بستان پدر فرزند را بدین اسم چیزی نداد نَعَمْ اَلْفُ صَدیقٍ قَلیلٌ که خوشی اگرچه بسیار باشد چیزی ننماید و عدوی واحد کثیر باشد که درد اگرچه اندک باشد از خوشیها زیادت آید همه جای تن درست باشد و یکی دندان با درد جهان بر تو سیاه
p.47
و تاریک باشد وَالَّذینَ کَسَبُوا السَّیِّئاٰتِ جَزٰءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِهاٰ وَتَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَماٰلَهُمْ مِنَ اللهِ مِنْ عٰاصِمٍ کَأَنَّمٰا اُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً اَولٰئِکَ اَصْحٰابُ النّارِ هُمْ فیهٰا خٰالِدُونَa-47 همچنین می‌نماید که مر کبتان بوقت خلاف هوا و میل در سر می‌آید و بوقت معصیت نومید می‌شویت که از معصیت که تواند پرهیز کردن؟! و آن نومیدی شما را کاهلی می‌آرد در فرمان برداری و آن کافری آرد و آن وقتی که می‌گویید که کی تواند از معصیت احتراز کردن قسمها سر بر می‌زند یکی آنک جَبری می‌شوید که در دست ما چیزی نیست هرچ می‌کند او می‌کند یکی دیگرi-47 جهانیان را با این یافته‌ایم هیچ کس پاک نشدست من چگونه پاک شوم و سیم آنک الله مرا بدینها نگیرد و غیر ذلک من الاقسام این چنین قسّام فی النّار است که این تقسیمها کند جواب خود بگویی که چون در بعضی احوال کسوۀحریرِ فرمان بُرداری و نیابِ طاهر عصمت در می‌پوشم و وقتی پلاس معصیت در می‌پوشم معلوم می‌شود که ممکن است و قابل است تن من لباس حریر راi-47 و نیز آن دمِ نا امیدی که کِی تواند از گناه برون آمدن بیان آنست که پلیدی گناه را دیدی و دیدِ پلیدی گناه آنگاه باشد که طهارت خود را دیده باشی که ضد را در مقابلۀ ضد توان دیدن و چون طهارت در یک زمان خود را دیدی در همه احوال ممکن بُوَد که طاهر توان بودن نومید مشو که نومید شدن بیان تباهیهاست اما اگر در تو این پدید آید که من نیکو شوم و پاک شوم این اندیشه منقار زدن مرغست که دامی تباهی را می‌بدرّاند و بچنگال آن روح تو بند معصیت از پای خود می‌بگشاید و این طمع بیان وصولست بمراد که نخست طمع و امید مبشّری است، بهرپیشه که تو این ساعت دست داری امید و طمع
p.48
مبشّر بوده است و در هر کاری که تو در آن نیستی ترا طمع آن نبوده است پیشین اَلْاِرْجٰافُ مُقَدَّمةُ التَّحَقُّقِ اگر تباهی‌ات خود کوه کوهست اندک اندک ازوی کم کن عاقبت پست شود آخر بنوکِ کَنند کوههاء زر و نقره پست می‌شود و آن تلهاءِ ریگ که کوه کوه را ماند باد اندک اندک آن را بمواضع دیگر نقل می‌کند آن تلهاء موانع را نیز بباد خوف ریز، وراَوْکن اندک اندک تباهیِ ترا ازین مواضع نقل کند وَالَّذینَ کَسَبُوا السَّیِّئٰاتِ جَزٰاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثلهِاٰ بشارتست مؤمنان را زیرا که کاسبِ جملۀ سیئات می‌باید تا تَرْهَقُهُم ذِلّةٌ باشد آن کافر که غلام یاغی است و گردن بُرده اگر چه ولایت آبادان می‌کند و در میان رعایا عدل می‌کند آن همه نا بسامانیست نزد خداوندگار از آنک همه بمخالفت می‌کند جَزاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِها آن یکی را یاد آید که کاشکی مخالفت را بر اندازد و آن دیگر را که گاه گاه کسی خداوندگار را ببیند سلام و علیک خوشی کند از بهر خداوندگار عقوبت وی با آن منکران قوی برابر نباشد.
الله می‌گفتم یعنی مایۀ تحیّر و لرزه مثال وی که بنزد پسر خواجۀ امام اجلّ در رفتی بسمرقند با جمالِ محبوبی هیچ جای نمی‌یارستی نشستن اکنون چو الله گفتی نمی‌یاری که کدام صفتش گویم چنانک اشعری چنانک معتزلی چنانک سنّی چنانک رافضی همچنانک در بار گاه بزرگی در آمدی سَرْسَرِ پای نیاری نشستن می‌ترسی که نباید که هر کجا بنشینم یا بیستم تا خدمت کنم آن جای بزرگ داشت نباشد دل در الله همچنان گردانست هیچ جای موضعی نمی‌یابد تا بیستدi-48 یا مثلاً در عبادتی خواهی یا در نیازی که روح را بهستی از هستیهاء الله تعلّقی سازی تا آن نیاز و عبادت را بوی تسلیم کنی هیچ جای آن تعلّق نتوانی کردن اگر بر صُوَر الله نهی گویی منزّهست برحمنی نهی گویی منزّه است اگر بر ذاتش نهی هیچ جای نیابی اگر بر رحمت و قهرش نهی چو آن چگونگی ندارد و برحمت و قهر خلق نماند [گویی منزّه است]
p.49
اکنون ای روح چون الله گفتی چون چرخ گردان باش پُرترس که کجا قرار گیرم با لرزه و نیاز. سبحانک عبارت آمد که منزّه ازین همۀ از عقل و علم و قدرت من و مزء و شهوت و شکلِ جهان لکن همه از تو دور آمدند از مانندگی بدینها ولکن خود همه توی در ساختن اینها مثال تو چون پرستاری تانپیونداندت مزه بمزه گاهت و شهوتی بشهوتگاهت نرساند ترا مزۀ نباشدت و نفقۀ مزه را بمزه گاه طعامت نرساند و کسوۀ دانشت [و] عقل و تدبیر ندهد برهنه مانی همه کسی‌ات رسوایی ببینند اگر سلس بولت دهد یعنی روسپیی کردی [یعنی مزه از غیر من گرفتی اگرچه آن غیر بنده و مخلوق منست من نیست آخر گیرم دگران را بمزه گرفتن از من بی واسطه وظیفه نکرده‌ام و آن در نگشاده‌ام نیم معذوری باشند ترا باری چه شد داغت نهم تا دگر نکنی که اِنَّ اَشدَّالْبَلاءِعَلَی الْاَنْبِیاءِ نابینایی بچاه افتد چندان ملامت نبود که بینایی جهت این حدّ بکر صد چوبست و حدّ ثیّب رجم و حدّ بنده پنجه چوب که او را درنگشاد بقدرت بردند]i-4 داغت بر فرج نهم اگر چشمت بدرد آید بناجایگاه نظر کردی میل بچشم تو درکشم عاجز و بیچاره وار ترسان و لرزان ازوی. هر حالی که نظر دل تو بر آن می‌افتد آن همچون درو دیوارست که می‌گویی که این همه ذرّهاء خاک و کاه گل و آب همه مسافرانند که از مشارق و مغارب و بحر و برّ کوفته‌اند اکنون آن صورت ساده که ب الله می‌نگری چون درو دیوارست که از مشرق و مغرب جمع شده‌اند. می‌گفتم اخلاص آن باشد که دل پُر باشد بتعظیم الله و از همه چیزها برگشته باشد و این حالت محال باشد بآب خوردن و نان خوردن و کسب کردن. پنج وقت نماز معیّن شد مرا خلاص و مناجات را و وقتهاء دگر مر غفلت و نفاق و اسلام رسمی را همچون اوّل وقت نماز درآید در مبدأ آبدست بتعظیم الله و یاد آخرت مشغول باش تا آخر وقت.
والطُّورِa-49 باطن او بر الله واقف شد و از عشق پاره پاره شد، باطن تو نیز اگر سره
p.50
سره بنگرد واقف شود واله شود چندین مهرها می‌بیند دل تو و کس را بر آن وقوف نی اگر فرشتگان باشند با تو نبینی چه عجب چندانی ذکر گوی که الله را ببینی چنانک پرده از طور برخاست، بدید، پردهاء غفلت بذکر الله بر دِرّد، ببینی.
کاری ناتمام کرده و در آن کار خیره و حیران مانده کار دیگر آغاز کنی ناتمام باشد چنانک کسی را بزندان کرده باشند از بهر وامی را او در زندان وام دگر کند و یا مال کسی تلف کند از آن زندان بزندان دیگر برندش شِکال و شُبه و تحیّر در آن چون زندانی است.
رَبِّ قَدْ آتَیْتَنی مِنَ الْمُلْکِa-50 ملک آنست که ربوبیّتت را بدانستم قرارگاه این ساختم اهل دنیا را ظاهر بر رفتن است و بمعنی فرود آمدن قرار با ربوبیّتش از روی ظاهر فرو رفتن و بمعنی برآمدنْ اهل دنیا عمر دراز در تحصیل صورتی خرج کردند در صورت آراسته رفتند ولکن در اندرون همه جان کندن می‌بینند و عمر دیگر ندارند تا بدان عمرْ قرارگاه دیگر ورزند و نتوانند گفتن باخلقان که ما را در اندرون جان کندنست که چون در اندرون باطل باشند و برون باطل نمایند حسابی بر نه آیند.
وعَلَّمتَنی مِنْ تَأْویلِ الْأَحادیثِ پایان مثلها و کلمات را دانستم که رحمه الله کرامی گویند ولعنه الله کرامی گویند و نیز اشاراتی که درخوابست حدیث باشد چنانک باکر اشارت کنند از حساب سخن باشد و حس مردمان ناکس باشند چون مرا در میان ناکسان قراردادی و از حساب ناکسانیم ای الله سیّئات از ما مگیر که از ناکسان کسی نگیرد.
در هرچ نظر کنی از هواء پیشِ روی وسما و آدمی وارض در اللهِ وی نظر کن واللهِ وی آنست که آن چیز بوی قایمست چنانک لابِن وتامِر و عرض و جوهر اکنون همچنانست که نظر می‌کنی گویی در الله نظر می‌کنی مثلاً در هوا [ء] پیش روی نظر می‌کنی چون هوا بالله قایمست گویی در الله نظر می‌کنم که ازین هوا
p.51
هرچ خواهی ظاهر کنی همچنانک از هواء عدم جهان برون آوردی در جوهر و عرض و هوا نظر می‌کن که الله چگونه هستش می‌کند و می‌نماید بتو نونو و اگر در جمعی مردمان نظر کنی در اجزا و ابعاض و اندیشۀ دل ایشان و وجوه خیالات ایشان که ب‌الله قایمست بنگر که الله از حیّز وجود ایشان چه چیزها برون می‌آرد و از آن پرده با تو چه سخن می‌گوید و روشن می‌کند بر تو از هرچیزی و این افکار و اَخطار تو همیشه آسیب می‌زند بالله و با او آرام می‌گیرد در سَرّا و ضَرّا حاصل هرچه هست بوی قایمست چو الله همه اوست گویی همه عالم درِ حجرْ و میان دودست الله است کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ وَما اَمْرُنا اِلّاواحِدةٌ کَلَمْحٍ بِٱلبَصَرa-51 کُلُّ شَیْءٍ خَلَقْناهُ بِتَقْدیرٍ فِی اللَّوْحِ الْمَحْفوظِ مَکْتوبٌ فیه وَما اَمْرُنا لِشَیْءٍ اَرَدْنا وُجودَهُ اِلّا کَلِمَةٌ واحِدَةٌ وَهِیَ کُنْ کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ خَطْفَةٍ بِالْبَصَرِ فِی السُّرْعَةِ گفتم مریدانم هرکسی قراری داده باشند با خود کاری باز آن کار متبدِّل شده باشد گفتم هر چیزی را که وی بریده کرده باشد چو اندازۀ وی گز کردی دیگر چه پیمایی چو نباشد و نیز نورالدّین ابواسحق فروتر نشسته بود و می‌رنجید وزین اِمام براستن تکیه کرده بود و هریکی از برتری و فروتری می‌اندیشیدند و می‌گفتم بعضی تا در مسجد نیامده بودند با نور بودند اکنون بحکم نشست و خاست بی نور شدند.
گفتم قراردادهاء شما اگر بی قرار شود شما بدین یکبارگی بی قرار مشویت که آنچ گز کرده‌ایت از خیرات آتش برنهید و بسوزیت اگر آتشِ تغیّرِ حال تاختن کرد چون نخست بخورید و سوزی در شما پدید آید تدارک حال خود را زود کنید تا آن زخم دُمادُم نشود در شما بدین اندک پریشانی چنین دلتنگ چه باشید که امر قیامت که سرعۀ وی کلمحِ بالبصر است در پیش آن دریا موج زند و چنان پریشان شود که ازین تار و پُود نماند.
pp. 40 - 51
  • i-40 . در متن چنین است و بالای آن بقلم قرمز نوشته‌اند : بینند
  • ii-40 . این کلمه را (می کوبد) بباء موحده نیز توان خواند.
  • a-40 . قرآن کریم، ۸۹/۱۵
  • a-41 . قرآن کریم، ۲/۱۹۵
  • i-41 . در حاشیه نوشته است : شخار قلیۀ گازران و رنگرزان.
  • ii-41 . متن : انگشرتها. حاشیه : انگشدها.
  • b-41 . قرآن کریم، ۴۷/۳۸
  • c-41 . قرآن کریم، ۵/۳۷
  • i-42 . چنین است در متن صریحاً و واضحاً و مشکولاً.
  • ii-42 . ظ : آسیب آن. و محتملست که بجای (رسید) متعدی آن (رسانید) بوده است.
  • a-43 . قرآن کریم، ۵۰/۳۶
  • i-43 . در متن بدون نقطه.
  • a-46 . قرآن کریم، ۴۶/۳۵
  • a-47 . قرآن کریم، ۱۰/۲۷
  • i-47 . در حاشیه این عبارات را نوشته و بعضی از آن محو شده که بجای آن نقطه گذارده‌ایم : چون مرجع ایمان داریت که از بدی بر می‌باید گشتن لاجرم قرارگاه در بهشت باشد خالداً و کافر و مخالف قرار دادست طغیان را لاجرم قرار کرد ابداً در دوزخ اکنون بچه اندازه دلها، شما را لباس طاعت ... بهمان اندازه در دوزخ مکثی باشد و خلاصی باشد.
  • i-48 . اصل : تا بنشیند. عبارت متن با قلم اصلاحی بالای آن نوشته شده است.
  • i-49 . عبارات ما بین [ ] در حاشیه بخط متن اضافه شده است.
  • a-49 . قرآن کریم، ۵۲/۱
  • a-50 . قرآن کریم، ۱۲/۱۰۱
  • a-51 . قرآن کریم، ۵۴/۴۹، ۵۰

p.
باز قومم برقرار نمی شدند گفتم من رفوگری می‌کنم و احوال شما را نظمی می‌دهم...

باز قومم برقرار نمی شدند گفتم من رفوگری می‌کنم و احوال شما را نظمی می‌دهم باز شما می‌گسلیت قرار شما از هوا سُست ترست بنگر که از بامداد تا چاشتگاه هوا چند تفاوت می‌کند و مکان چند تفاوت می‌کند از گرمی و سردی و روشنی و و تیرگی، و آسمان و احوال ستارگان چند تفاوت می‌کند هوا و قرار شما نیز همچندان تفاوت می‌کند.
اِنَّ الصَّدیقَ غَنیمَةٌ فِی الدُّنْیا وَبِشارَةٌ فِی الآخِرَةِ دوستی در مسلمانی گیرید با یکدیگر و بمالتان کار یکدیگر سازیت و باحرب شیاطین بیک صف ایستید و منهزم دارید تا حالت معرفتتان را مشوّش نکند و تا مادام که در مقاتلۀ این جهانی باشید طمعِ بخش کردن مالِ غنیمت و تمتّع بجواری دردارِ حرب طمع مدارید تا بدار اسلام آن جهان رجوع نکنید. خوشی همین بس که صف می‌شکنید و در دار حرب اسیر نشوید و در دار حرب از غنیمت بدان مقدار که عَلفۀ شما و علف دوابّ است و سلاح که جنگ کنید [بس کنید] انفاق که زکوة است بر فقرا و اهل اسلام مخصوص [دارید] هرچ در خصال مسلمانی باشد نشست و خاست در آن کنید نه خصالی که موافق مسلمانی نیست تیرگیهاء خویشتن بینی را بپالایید و دور کنید که بس گرانجان مایۀ‌ایت و صاف مسلمانی و بی خودی را جمع کنید. مصافات گفته‌اند وَصفیّ گفته‌اند دوستی را که صاف شده باشد اگرچه این معنی از حالت شما صد فرسنگه هست آخر نود نه کنید و یک فرسنگ را رها کنید، نه که پای برین مقام بیفشاریت چون کُشتیِ چَهک بچگان که پاشنه سخت کرده باشند البته برون نیاید خنک آن بچگک که چون بقوّت بکشندش خندان از آن چهک برون آید تو پاشنه درین جای نهادۀ روی چون زهر نهاده همچنان که آن چهک را حاصل نیست این چهک ترا که کوشک و خانه و شهرست حاصل نیست آن چهکْ ویْ ببازی و خوش دلی گرفته است تو این چاهک را بجان کندن گرفته.
علی باقلی پَز فریاد می‌کرد جلال سعد می‌رنجید علی باقلی پز چو می‌دانست که وی می‌برنجد نزدیک تَرِ بُناگوش او می‌آمد و فریاد می‌کرد و همچنین مثلا
p.53
یکی روغن گاو دید دروغی گفت که من می‌برنجم او را روغن گاو گفتن گرفتند تا او نیک‌تر رنجیدن می‌گیرد. تو نیز چو دیو دید که تو از دیدنِ نبشته می‌برنجی هرباری که نبشته و خط پیش تو آرند دیو می‌آید و ترا وسوسه می‌کند تا آب از چشم تو روان شود و همچنین سلس بول و همچنین ذکر مردم عدو، هر ازین وسوسۀ چون مهرۀ مقامرانست که عمر در آن شش و پنج آن بگذرانند و آن سپری نشود.
فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصّالِحاتِ وَهُوَمُؤْمِنٌ فَلاکُفْرانَ لِسَعْیِهِ وَاِنّالَهُ کاتِبونَa-53 ترسی بر من غالب شده بود که این همه وعدها که فرموده است در مقابل این وعیدها که یاد کرده است ترسِ ازین عقوبات پیش می‌آید از خوشی امید تا چون بامداد این آیت بخواندند گفتم کسیست که باد خوف وزان شده است و درخت تنش را خشک می‌کند و ترسش از آن نیست که خشک می‌شود از آنست که نباید که بدست عقوبت گرفتار شود الله بیان می‌فرماید که بوجود تو و بقاءِ تو بسیار دَرَجَها و فایدها و میوها باز بسته است خود را از پای در مینداز تا از آن درجات محروم نمانی.
محمد بلخی که راه وی زده بودند گفت همه حال من می‌گویی که من از گناهان می‌ترسیدم و تیم بان خود را که مرده است خواب دیدم عاجز و خشک گشته و می‌لرزد گفت از یخدان این ساعت برون آمده‌ام من گفتم که من از خود حسابی بر نمی‌توانم داشت مگر که دوستی ما را دستگیری کند اکنون الله می‌فرماید که نومید مشو فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصّالِحاتِa-53 از کارهاء شایسته گفت. نفرمود که فَمَنْ یَعْمَلِ الصّالِحاتِ که دل بتصدیق و اعتقاد دارد که کار کار دینست و دوستدار دین باشد و پاره پاره می‌خواهد تا خود را با آن گرد آرد. چندین بی عطا نیافته است ما را که ناامید شود که درین جهان اگر رنجها می‌رانیم ولکن تربیتها هم می‌کنیم فَلاکُفْرانَ لِسَعْیهِ وَاِنَالَهُ کاتِبونَa-53 درد و اوین ملایکه بنویسیم تا این بنده را بدین خصال جلوه کنیم و بر دیگران
p.54
ظاهر کنیم عزّت وی را از آنچ می‌ترسد از فضیحت نهان داریم و هنر آشکارا کنیم امّا آن وعده معتقد و دوستدار راست امّا آنک سخت دل گونۀ باشد کار خیر را پیشۀ داند و قرارگاه دل او غفلت شکل بود دلهاء شما بترتیبها باز رفته است که بزرگ داشت با ترتیب و پیشه گرفتن جمع نشود ذکر غفلت و سنگ دلی می‌کنیم همه جمع را رقّت می‌بُرود و بی مزه شوند عِنْدَ ذِکْرِ الصّالِحینَ تَنْزِلُ الرَّحْمَةُ عِنْدَ ذِکْرِ الطّالِحینَ تَنْزِلُ الْبَلِیَّةُ. چون غفلت گو گرد گندۀ یکی را باز کاوی گند آن بمشام هر کس رسید و در آن گندگی در ماندند لاجرم مزه نماند.
دو حالت می‌بینم شما را یکی چون اسپک بازی ببازی مشغول شود دین در وی هیچ راه نیابد شادی چنین باشد که در وی هیچ معنی نباشد و ترتیب و مصالح نگاه داشتن‌اش چون نیستان خشک را و نالستان خشک را ماند چیزی می‌نماید ولکن در وی مزه و میوۀ نی ازین طرف شکاف کنند راحتی بدان شاخها راه یابد و تازه شود و اگر از آن طرف پیشتر شوند از آتش دوزخ نالستانشان بسوزد.
همه رنج آدمی را از خام طمعی است یعنی پیش از وقت و بیش از قدر طمع داشتن چون پخته نشده باشد و نارسیده باشد طمع خام بود چون وقت نیامده باشد.
لِلَّذینَ اَحْسَنُوا الحُسنٰی وَزِیادةٌ ولایَرْهَقُ وَجوهَهُم قَتَرٌ ولاذِلَّةٌ اُولٰئِکَ اَصْحابُ النّارِ هُمْ فیها خالِدونَa-54 من شب متردّد در نحو و تعظیم وفقه بوده بودم گفتم کار می‌طلبید شما چنانک یکی از دکّانی برگذرد گوید جامها بمن بنمای تا اختیار کنم یکی هیچ جواب نگوید و ننماید داند که وی نخرد اگرچه بسیار لکالک کند یکی دیگر را چند پاره بیش ننماید داند که او اهل آن بیش نیست باز دیگری را همه بنماید خیره شود و هیچ نخرد همچنانک کسی در زندانی بماند از بند یا از استخوان خشت و دیوار زندان را سوراخ کند تا بگریزد آن بند سختتر شود تو نیز همچنان می‌چخی چندانی کردی که خود را در زندان انداختی هنوز سلامت
p.55
نمی‌باشی امّا اگر خریار نداند اختیار کردن خداوند دکان را گوید تو اختیار کن جامۀ از بهر من مگر او را استوار ندارد و گوید جامه من اختیار کنم هرگاه تو اختیار می‌کنی کارها را مگر الله را استوار نمی‌داری در آن چه الله مر ترا از طریق حسن نهاده است، از حریصی که هستی لُقمهاء همه کس را می‌خواهی با دهان خود فرو کنی نحو و لغت و اصول و فقه و غیر وی، تو در بند مزه نیستی در بند آنی که چندین کار با تو جمع شود و چیزی می‌خواهی که همه در دهان و شکم تو باشد در بند مزه باش لقمه اندازۀ دهانْ لقمۀ مراد بگیری و گِرد سی و سه دندان و گِرد مزه جایگاه بسیاری بگردانی مَزْمَزان می‌خوری تا مزه بیابی مگر در دهانت دندان نماندست اکنون الله کار ترا پدید کرده است و آن تعظیم و شفقت بر خلق. بیان تعیین وی که بر خود ترسانی که نباید که حالتت فروتر رود و سنگ گردی و کلوخ اگر روده شدۀ می‌ترسی که گسسته شوی و اگر چون چغز د چغزیدۀ می‌ترسی که بمیرم اگر نه این حالت نعمتی نمایدی ترا چرا می‌ترسی که از دستت بشود و تفاوت کند این ترس چو چاوش پیش پیش بانگ بر می‌زند که شاهِ نعمت در عقب است و طپانچۀ ترس بر روی می‌زنندت که ببین نعمت را.
اَلشَّفَقَةُ عَلیٰ خَلْقِ اللهِ اینست که ترسان باشی که این نعمت از تو برود و نیز این لرزه و ترس دلیل کند بر تعظیم الله از آنک دلیل کند که این نعمت تو از تو نیست و در قدرت تو نیست از صحّت و زن و فرزند و مال که اگر در قدرت تو بودی ترسان نبودی بروی در قرآن بیان کرده است تعظیم را وشفقت را بر ترک ظلم، ظلم از ظلمت خیزد، حرص و شهوت و آز چون دودِ گردِ سَرِ ایمان تو در آمده است عمل نمی‌کند نور در ارشاد، لاجرم در چاه ظلم می‌افتی اکنون چون شغل تو بزرگ داشت آمد چه موقوفِ کاری و شغلی داری مقصود را چو با همه کارها و بی همه کارها بزرگ داشت تواند کردن اَلَّذینَ اَحْسَنوا آن کسانی که با خود نیکوی می‌کنند نیکوی با خود آن باشد که نیکویی زیادت کنی خود را و نیکویی خود را آنگاه زیادت کنی که
p.56
شکر و تعظیم منعم کنی که الحُسْنیٰ به از آن دهیم که او بر آن می‌‌ترسد و می‌لرزد که نباید که از دست برود از جانِ پر رنج و دلِ پر غصّه و چشمِ خیره و گوشِ گران و اگر اجزای او خشک شدست از مزها باز زمین اجزاءِ او را بشهوت زنده گردانیم و سبزۀ هوا و آرزو از وی برویانیم اگر چه زمستان گشته است بهارش گردانیم آب خوشی وی باجزای وی فرو خورده است آن آب شهوت را باز بر روی اجزای او روان کنیم اِنْ اَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتیکُمْ بِماءِمَعینِa-56 اگر باد صبا که باد عاشقان و نسیم که نفس شادمانانست صبا و نسیم آرزوهاش از ذرّه های خاک تنش منقطع شده است بار دیگر به از آن وزان کنیم وزیاده یعنی هر ساعتی در هر نوع مزّۀ زیادت می‌کنیم هر ساعتی الی الابد تا سآمت و ملالت نبود چو مثل آن در دو زمان نبینی دل نگیرد چنانک نهایت خوشیهاء شهوت رانان جهان که ملوک کفره بوده‌اند اندرین جهان یک ساعت بیش نیست در عمر ابدی آن جهان که ساعت جای باشدi-56 که روز و ماه و سالها باشد لَمْیَلْبَثُوا اِلّا ساعَةً مِنْ نَهارٍb-56 درین یک ساعت که زندان چاه مؤمنانست که گِرد این کس در آید و از مراد و آرزوانه باز دارد این جهان پردۀ مؤمنست از آن جهان لاجرم زندان اوست این چنین صخرۀ آسمان بر سر وی نهاده زندانی را دشوار نماید صخره از سر چاه دور کردن امّا خداوندۀ زندان را دشوار نه آید چو وی بر افکنده باشد هر ساعت در چنین زندانی کودک را چنین پرورش دهد که هر ساعتی زیادت می‌شود سرای بقا را هر ساعتی چگونه زیادت نباشد، هرک نخست جایی گرفت دشوار بود وی را از آنجا دور کردن مثلا چون نخست خلافی را بودی نحو و غیر وی را ژاژ گفتی و عامی دانستی نسبت بوی از آنک آن نوع نخست جای گرفته بود تا نحو را در یافتن گرفتم گفتم خود نوع خلافی ژاژ بودست اکنون اگر شاگرد جمع کنی ازین خرد کان و جوانان و پیران ساده دل را بشاگردی گیر تا نخست
p.57
مزاج تو و روش تو دریشان در خورد، غیر ترا مخالف باشند امّا کسانی که نخست مزاج ایشان روشهاء دیگر گرفته باشد روش ترا عدو باشند چنانک فرید و ناصح پسر حاجی صدّیق و نظام الدّین و غیر وی.
اِعْلَموا اَنَّ اللهَ یُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهاa-57 من پراکنده شده بودم بهر وادی در افتاده بر نمی‌توانستم باز آمدن قوم را گفتم هیچ لولی هماره در سفر و پراکندگی، هیچ خربنده و پیکی که روزی در رباطی و روزی در وادی و روزی در غاری و روزی در بغدادی و روزی در اسفراینی چنین سرگشته و پراکنده که توی نباشد با این چنین دَوادَو که تو داری چه نیّت اقامت می‌کنی بر در حصاری نیّت اقامت درست نباشد که نباید که جوقی بیرون زنند و ترا بِرَمانند یکی مِکَرٌّ مِفَرٌّ مُقْبِلٌ مُدْبِرٌ یگانه از در حصار بیرون آید مختصری و جمله لشکرت را بشکند و نیش اندر آرد یکی را بدریا اندازد و یکی را بوادی و یکی را بهامون، سالها بباید تا از آنجا شکسته گشته بخانۀ خود باز روید و در آن رنجوری می‌گویید که که داند که بدین روز غربت که ما افتادیم سلامت بخانه توانیم رفتن یانی؟ یا کدام پری است بدین زودی که شما را درین وادیها می‌اندازد همه عمر در وادی نوی و غاری و جای نوی که شهر نو یافتیت آخر باد سلیمان را تا قرارگاه آفتاب و تا غروب وی بایستی تا دو ماهه راه بُردی غُدُوُّها شَهْرٌ وَرَواحُها شَهْرٌb-57 تا این باد کدام بادست که ساعتی در دریاء آب سیاه و ساعتی در جزیرها مگر نهنگی است که ساعتی از هفت دریا در می‌گذراند فَالْتَقَمَهُ الْحوتُ وَهُوَ مُلیمَc-57 یا اجزای چیزی بی حس را مانی مرده که عقابان و کرکسان بهر جانب می‌اندازند آنگاه پاره پاره از تو می‌خورند یا چوزۀ بی سروسامان را مانی که خاتی بچنگال ترا در هوا کرد تو می‌لرزی و بر خود جیغ جیغ می‌کنی که چون
p.58
از چنگال وی بیفتی ناگاه، بهامونی یا ویرانی، بسیار باید تا بنزد مادر و مایه و اصل باز آیی نی نی هر ساعتی بهاری دیگر و ولایت دیگر و هوا و بادهاء دیگر و میوهای دیگر و ساعتی خزانی دیگر و بی برگی دیگر همه عمر همچنینی امّا نومید مشو اِعْلَموااَنَّ اللهَ یُحْیِی الْأَرْضَ از پستان سیاه شب شیر تباشیر روز او پدید آورد.
بی یار کار سرانجام نگیرد مخلوق را که فرد الله است وَمِنْ کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ آنگاه کسی با تو جفتی گیرد که خاک پای جفت باشی و او را مُقتدای خود سازی آن بچۀ تو سَرِ خرست در کَشتْ شب کسی بیند پندارد که آدمی است چون روز روشن شود داند که سر خرست چون بمیرد بَچه بدانی که سَرِ خرست و آن خداوندگار که خدمت او می‌کنی همچنان می‌نماید که از دور گردی و غباری پدید آید گویی مگر شهسواریست قبا چُست بربندی از بهر خدمت وی چون از میان گرد بیرون آید ببینی اسپک بازی باشد تا یک ریزه کار اینها تفاوت کند برنجی اسپک بازی برون آیند اگر نه اسپک بازی اندی چنان خوار چرا نمایندی و بر ایشان بوقت معزولی چرا خندندی.
تشبیه اَشغال بسیار و کارهاء پراکنده چون آن مرغی که در گل آبه بنشیند نول بهر جایی در می‌زند و هر نوع کرم می‌گیرد و خوری بر می‌دارد تا همه پروبال او پُر گل شود و گران بار شود ناگاه کسی او را سخن بد گوید و سرد کند بحکم آنک او با خود گرم بوده باشد و گرم سخنی طمع داشته باشد. کسی را چه گنه اگر تو شغل بسیار داری.
در الله نظر می‌کنم بمعنی خدایی بوقت ذکر از زیر الله صد هزار عجایب این جهانی فرو می‌آیدی و هر عجبی هیچ نهایتی ندارد.صد هزار گلهاء زرد و رنگهاء گلزارها و حورا و بادها و مزها و اجرام و اجسام چون بوی مشک وزان شده از الله،
p.59
مگر اَلرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ ٱستَویٰa-59 اینست که همه چیز ازوی فرو می‌آید یَتَنَزَّلُ اْلأَمْرُبَیْنَهُنَّb-59 دل بر خوشی در طلب خوشی و صحّت و سرانجام خود مدان که همه رنج تو از آنست که از خوشی خود در اندیشی همه خوشیهاء جهان بیک درد نه ارزد بیان وی که اگر دندانت درد آید گویی دریغا که این دندان نباشدی خوشیهاء چندین سالۀ این دندان برابر نیامد با این درد که آن همه را نیست می‌خواهی از بهر این درد و همچنین اگر سرت بدرد آید گویی کاشکی سر نیستی کافر ازین روی گوید یالَیْتَنی کُنْتُ تُراباًc-59 کاشکی آن همه خوشی نبودی و من همچنان خاک بودمی هرچند خویشتن چُست‌تر کنی از بهر خوشی و مرادها و لطافت و ظرافت بیش ورزی تا کم عقیله‌تر باشی رنجت بیش باشد آنگاه که دیوار بودی رنجت پدید نه آمدی و نگراییدی اکنون شیشه گشتی رنج بیش بینی اثر افتاب و سرما و گرما بر شیشه و تا به بیش از آن پدید آید که بر دیوار، و آن اندک سنگ ریزۀ بشکند او را و سنگ کلان در دیوار اثر نکند از صفاء طبع که در مَیْ خوردن شود اندک خاشاک و موی بی مرادی در آن حالت پدیدار آید کَنبِ حلق تو گردد عقال عقل از زانویِ اشترِ مستِ نفست دور شود اندر آن طرب چه رقص جَمل کنی آن عربده و بی شرمی رقص جمل است این مستی که دروی کفر آری اعتباری ندارد تو هماره شربت مراد و هوا سوی خود می‌کشی و نوش می‌کنی اندک خلاف مرادت پدید آید عربده و مستی پدید آید گستاخی کردن گیری بر حضرت الله این چه زندگانی است همه عمرم در رنج بمی داری ما را، تُوی تُوی کفر از چپ و راستت برخیزد چنانک سایۀ ذَنَب و راس بر آفتاب و ماه افتادن گیرد و ایشان را رنگ خود دادن گیرد بر مطلع اعتقادت ازین سایها افتادن گیرد حُبُّ الدُّنْیا رَأْسُ کُلِ خَطیئَةٍ. همچنانک آن می امّ الخبائث آمد اینچنین دل گرمیها و سبکساریها در مجلس توحید نتوانی کردن مسخرۀ ظریف باشی در مجلس شراب آدمیان
p.60
ظَرف از اندازه بگذرانی سیلیت زنند و بیرون کنند در مجلس انس چه پنداری که دُورت نکنند عارفان چو مسخرۀ را مانند بر حضرت الله در مجلس انس بنشانندشان چون مسخره از حدّ بگذراند مسخرگی و عربده، و مست شود نیک از مجلسش بزنند و بیرون کنند باز وقت دیگرش باز گفتم که نجیب عراقی و غیر وی مرا حرکت دهند گفتم درمان آن باشد که خاموش باشم از جواب ایشان و ازیشان سخنی در دل نگیرم و اگر بدانم که از اندک مراعات من خشنود می‌شوند آن قدر تواضع و مراعات دریغ ندارم تا آخر عمر که چند روزی بیش نماندست.
این همه رنجها از سمع و بصر و ادراکست صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌa-60 شو ازینها در شکوفها و احیاء الله رو و همچنین عداوت خلقان، تو کسی را دوست داری و دیگری وی را دشمن دارد آخر دشمنی و طعن وی بر صفت مذمومۀ افتد بگویی که من نیز او را بدان صفت دشمن می‌دارم حاصل این اصلی است که خود را محبوب خلقان گردانی با همه ملل مختلف.
جواب اهل بدعت و رافضیان، چنین ابوبکری که شما می‌گویید حق را بپوشید و ظلم کرد من دشمن می‌دارم و خارجی را گویی چنین علی را که شما می‌گویید که ظالم و فاجر و بناحق می‌کشت من دشمن می‌دارم و لعنت می‌کنم و چنین ییزیدی که سبک داشت و استهزا کرد خاندان رسول را و طعن کرد رسول خدای را لعنت می‌گویم و کسی که طعن کند در رسول علیه السلم از یهود و نصاری و نسبت افترا و تنبّی، گویند که بچنین کسی که شما وصف می‌کنید گروش ندارم حاصل جمله تعصّب اهل ملل مثلا چنانک حنبلیان گویی الله را چه صورت گویی گویی خون گویی حَدَث گویی بیماری گویی جمادی گویی باد گویی آب این همه زشتست اگر صورت
p.61
بی چون و چگونه گویی این اختلاف در لفظ صورتست این دوری نیست از معاملت. [ و همچنین عداوت خلقان تو کسی را دوست داری و دیگری وی را دشمن دارد آخر دشمنی و طعن وی بر صفت مذمومه افتد بگوی که من نیز او را بدین صفت دشمن می‌دارم حاصل این اصلی است که خود را محبوب خلقان گردانی و با همه ملل مختلف]i-61
دهریان و اباحتیان مجاهده می‌کنند چون بچگان خرد که ورای این موجود چیزی دیگر ندانند و همچون ستوران که شکم و یک من علف خود دانند.
تاج زید می‌گفت دروخش یک یک چیز بدست که دو تن را دل با یکدیگر راست ندیدم هم وی می‌گفت که یکدیگر را کافر می‌گویند روا باشد که عاقبت آن به از تو مسلمان باشد بعاقبتْ اسلام او را آن ساعت که جانش بر می‌گیرند نظر کن که کافر بر می‌گیرند یا مسلمان آن لحظه بجنّت می‌فرستندش یا بنیران وَیَسْتَعْجِلونَکَ بِالَسَّیِّئَةِa-61 یَطْلُبونَ مِنْکَ تَعْجیلَ امرِ العُقوبَةِ قَبْلَ وَقْتِ الْعُقوبَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ قبلَ عافیةِ الَّتي هُوَحِجابُ الْعُقوبَةِ اَوْقَبْلَ حَسَنَةٍ قَبْلَ اِمْهالِیَ الَّتی هُوَ اِحْسانٌ في حَقِّهِمْ کَیْ یَتوبواوَیَرْجِعوا عَنْ کُفْرٍ یعنی حَکَمْنافي حَقِّهِمْ الْعافِیَةَ مِنَ الْبلَاءِ بِبَرَکَتِکَ اِلیٰ میقاتٍ مَعْلومٍ وَاَمْهَلْناهُمْ یَخْتارون الْعُقوبَةَ وَ بَدَلَ تِلْکَ الْعافِیَةِ اَوْقَبْلَ الْحَسَنَةِ قَبْلَ اِرادَتِنا الْحَسَناتِ وَالنَّعْماءَفی حَقِّهِم وَقَبْلَ اَنْ یَذوقوا مِنْ نِعْمَتِنا شَیْئأً اِنَّ رَبَّکَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ لِلنّاسِ عَلیٰ ظُلْمِهِمْ حَیْثُ تَجاوَزَ عَنْکُمْ هَذا التَّجاسُرَ وَلمْ یَمْسَخْکُمْ بُلْ اَمْهَلَکُم آثار با اسباب مشابه آنست که الله در عرصۀ عدم جوّسما یک چیز را اشارت کند بهست او سر از عدم برزند چون پیکی روانه شود در عرصۀ عدم خبر کند که الله مرا بتو فرستاده است خیز در هوا شو برو بجای دیگر خبر بُبر همچنین آثار بتسلسل.
pp. 53 - 61
  • a-53 . قرآن کریم، ۲۱/۹۴
  • a-54 . قرآن کریم، ۱۰/۲۶، ۲۷
  • a-56 . قرآن کریم، ۶۷/۳۰
  • i-56 . ظ : چه جای ساعت باشد. یا : که ساعت را جای نباشد.
  • b-56 . قرآن کریم، ۴۶/۳۵
  • a-57 . قرآن کریم، ۵۷/۱۷
  • b-57 . قرآن کریم، ۳۴/۱۲
  • c-57 . قرآن کریم، ۳۷/۱۴۲
  • a-58 . قرآن کریم، ۵۱/۴۹
  • a-59 . قرآن کریم، ۲۰/۵
  • b-59 . قرآن کریم، ۶۵/۱۲
  • c-59 . قرآن کریم، ۷۸/۴۰
  • a-60 . قرآن کریم، ۲/۱۸
  • i-61 . عبارات مابین [ ] در حاشیه بخط متن نوشته شده است.
  • a-61 . قرآن کریم، ۱۳/۶

p.
بچه می‌خروشید گفتم در خود عاجزی در غیر خود بطریق اولی بود چون بدست تو مرمّۀ ایشان نبود...

بچه می‌خروشید گفتم در خود عاجزی در غیر خود بطریق اولی بود چون بدست تو مرمّۀ ایشان نبود غم خوردن کوششِ عاجزانه در میان آوردنست و فایده نباشد و الله ترا بترک ابن تدبیر نگیرد جزا ورا با خود چه یار کنی که وی یارۀ خود را شاید یارۀ ترا نشاید هر جزوی حیّز خود دارند اگر جزوی را با خود فراهم آری در رنج پیوند و گسستِ او در مانی براحت خود نرسی و کار آن جزو پریشان‌تر داری چو تر غم وی آغاز کنی، نبینی که ما در جمال موزه دوز را چیزی ندهی که وی پسری دارد غمخوار و ی و اگر مثل آن کم پیر بی کس یابی خواهی تا وی را چیزی بسیار دهی.
مادرم جنگ می‌کرد و بدخویی و فحش می‌گفت می‌گفتم که مردمان گویند چه مادر فحش گوی و بی اصل دارد گفتم دُمِ بد مرو و را صلاح وی مکوش که هر گاه نظر تو بوی رفت و تو بنزد وی رفتی او بنزد تو نیاید تو فاسد شدی از نظر بلند بنظر پست آمدی و تو همان نظری و بس و تو بجای خود می‌باشد اگر مرادِ کسی باشی بنزد تو آید و اگر مراد کسی نباشی رفتن تو سوی او سود ندارد تو بی مراد شوی مشغلها و سخنانْ کسی ازیشان بُبّرد و بدرد درویشان را این نیست که گویند بچه سبب این می‌کنی و ترا چه ولایتست تا این کنی چنانک نارسیدگان و حیوانات و جمادات لاجرم ایشان بخود کشند از جهان ایشان را نگویند که بچه سبب بخود می‌کشید و حسابی نباشد در تو چون اینها آفریده‌اند که بچه سبب می‌بری و بچه حجّت، که اگر خشتی از دیوارت بُبرند ویا افکند نیی و طعامی از خانه‌ات ببرند آواز تو بر آید که بچه حجّت می‌بری چون در تو این بنهادند لاجرم این از تو بخواستند چون ترا حقّی نیست اگر بخود صرف کنی از جهان و بکشی بخود لاجرم رنج رد کردن مغصوب بر تو زیادت باشد که مؤنتِ ردّ برغاصب باشد این حقوقها که بآرزو و هواهاء خود و فرزندان خود و این حق خدمتها بجایهاء دیگر که بدان جایها صرف می‌کنی و خدمت تن خود بآرزو و هواهاءِ خود صرف می‌کنی چه حق دارند اینها که این حقوق بدانجا صرف کنی.
اَفَرَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دونِ الله اَرُونی ماذا خَلَقوا مِنَ الْأَرْضِ اَمْ لَهُمْ
p.63
شِرْکٌ فی السَّمٰواتِa-63 حجّتی بر شرکت هوای تو کجاست اِئْتونی بِکِتابٍa-63 می‌گویی کسب حلال می‌کنم آن طرف فرمان را نگاه می‌داری این طرف نگاه نداری که این کسب حلال از بهر چیست و مددِ نظر تا بکدام جمال جلال نگری و مدد دل یا هوش تا از کدام چیز اندیشی و مدد گوش تا چه سخن شنوی و مدد دست و پای تا کجا روی و کجا گیری. کسب چون بار است در زمین تن از بهر کدام نبات می‌اندازی و یا کسب حلال چون آبست کدام نهال را آب می‌دهی تن همچون زمینست و اعمال در وی همچون شجر و نبات خارستان و حنظل و طلحْ و اثل و شیء من سدر را مدد می‌کنی یا انار و سیب و آبی را مدد می‌کنی و این بهر این معنی تن زمین می‌شود [ که چو در وی تخم عملی می‌کاری در خور آن اشجار و نبات می‌روید درین جهان و در آن جهان پس صفت زمین دارد تن که پذیرندۀ تخم عملست و رویانندۀ اثرها در خور آن تخم اگر تن صورت زمین ندارد فعل و صفت دارد وَالٱعتِبارُ للْمَعانی]i-63 می‌ورزی آب اکساب بدانجا رسانیدی لاجرم باشجار جنّت براسایی و اگر درخت زقوم را مدد کردی بدوزخ ازو بچشی گرد هواها و آرزوانهاء مختلف و از آن زن و بچگان خود مگرد که شرکاءِ متشاکِس‌اند هر کسی را فرمان مختلف است مردی سرگشته و سبک سر شوی کم از مرد ابریشم زن مباش که سر رشتۀ همه پیلها بیکی جایدارد از آن پیلها هرچ مایۀ دارد با وی می‌گردد و اگر نه بطرفی می‌افتد.
ترک و عجم و هند و روم ترک اگر بهند افتد زن و شوی و از ان درّو نسل شوند و بیکدیگر دهند همه شکل هندوان گیرند و اگر هند بترک افتد نیز همچنین ترک شود و بعجم افتند شکل عجمی گیرند [ یعنی چنان که آب کسب را چو باصل و سدر جنّت راندی آن آب صاف و زلال در اثل و سدر درّ و نسل گردد همرنگ آن
p.64
شد طیب کسبی و نور حلالی ازو رفت چنان کی ترکی ماه رو بهند پیوندد و درّ و نسل کند در درّ و نسل او نور و فرترکی نماند و نه شجاعت ایشان و صفت جهان گیری]i-64 رسن درازی بهر کجا می‌کشی شکل دیگر شود چنانک طایفۀ از یاجوج و ماجوج ورای سد بمرور ایّام درّ و نسل ایشان شکل مشرقیان گرفت.
ترا خود دیور گرفتم چون تمرّد و بی ادبی نکنی زخم نخوری چنانک دیوانِ عمله در وقت سلیمان چو فرمان بُردار بودندی از زخم آن فرشتۀ که بر ایشان موکّل بود ایمن بودندی. عُورْ دلیر گفته‌اند ای مریدان شما عُوریت ولکن بیم دل اگر توانگریت چه می‌ترسید و اگر عوریت چه می‌ترسیت.
شرکاءِ متشاکس را غلام ایشان هرچند کاری کند و خدمتی کند ایشان را ایشان هرگز آزادی و ولایت ندهند یکی از عجز از بدخدمتی که هراینه فرمان این خلاف فرمان آن باشد و دیگر ملک کسی دیگر را کی دل دهد تا کاری سازد امّا آن غلام امرد خاص را چون خدمت کند وقتی که او را قدرتی شود آزاد کند و ولایتی بوی ارزانی دارد و در شرع مستحبّ است که چون بندۀ را آزاد کنی سرمایه‌اش بدهی خداوند چون مؤمن را بقیامت آزاد کند سر مایۀ بهشت بارزانی دارد. یارانii-64 آن دانۀ گندم را تنها تنهاهم در آن زمین و هم در آن هوا و آب بیندازی جز سبزی نشود و دانۀ وی نه آکند و سنبل نباشد.
همه بخیلی باز می‌دارد از یار باشی اگر درویش است کاهلی پیشه کند و مال زیادتی طمع کند از توانگر و اگر توانگرست زیادتی مال نگاه می‌دارد و خرج نکند با درویش. اگرچه ضعیف و درویش باشد مددی تواند دادن چون یاری بصدق باشد غم خویش می‌توانی خوردن و تدبیر کار خود می‌توانی کردن اگرچه ضعیفی تدبیر کار یار توانی کردن چون صدقی باشد در صداقت، غم و تدبیر از صدق پدید آید چون
p.65
ترا صدق دوستی او نباشد تدبیر کار او یادت نه آید و غم وی ندانی که چگونه باید خوردن دیدی که چون خود را دوست داشتی چندین تدبیر کار خودت یاد آید بی گفت و گوی ولاف، هیچ کس را نیست که این تخم تدبیر و سرمایۀ اندیشه از مال و نیّت نیست اگر تخمها تنها نگاه می‌دارید در کنجهاء خانه از بهر این جهانی خود در شوره انداخته ایت و پوسیده شد یاران چون جمع شوید چون نشانهاء راه بیابان و ریگهاء روان باشیت در یکدیگر می‌نگریت و خاموش می‌باشیت تا راهی باز یابید ان بیان دینی شما را همچون قطرۀ صافی باشد دُرد ببوی آن صافی راه یابد که سخن گشادی دُردی و تیرگی روان شد و صد کلپتره گفتن گرفتی بر روی جهان. نبینی که عاقبت خاک گورستان داند و بس و اگر این تخمهاء تدبیر ها از بهر نشو و نماءِ آن جهانی داریت تنها بکنج خانه اندر بنشانیت چیزتان برْ نیاید با یاران یار کنید تا چیزی بیرون آید نبینی که الله همه خاکها و همه مُردهَا را زنده می‌گرداند نبات و سبزه و حیوان و تا بحدِّ آدمی و عقل و تمییز می‌رساند اگر ازین بدرجۀ برتر رساند و زنده‌تر گرداند. چه عجب باشد مثلا اگر سوی دیواری بیانی شنوی و رحمتی و عاطفتی یابی و آثار کرمی و دستگیری بینی گویی این دیوار همه کرَمهاء آدمیانه و دانش و عقل و تمییز آدمیان دارد ترا از وی ترسی و دهشتی و حرمتی و خدمتی پدید آید چنانک بعضی مراد از بت می‌بیابند روی سوی آن سنگ می‌آرند از بهر احترام هیچ آدمی را آن تعظیم و معاملۀ عاقلانه نکنند که با آن سنگ می‌کنند، گویی او را عاقل و داناتر می‌بینند از خود و از آدمیان پس چندین آثار دانش و بیان و فصاحت و کرم و باران که باجزاءِ جهان ظاهر می‌شود و چیزها بوقت حاجت ندانی که دانای کردگاری و قهّاری است آن قدر بیخ زمین را بی‌قوت می‌دارد آن بیخ را بر کن و بیخ ایمان بنشان که اصل است و فروعْ فرعْ و بعمل صالح بار و پرورش ده تا چون تاک و انجیر بفصل بهار سر از خاک تن بر آرد مبادی طلع و برکت پدید آید اعناب ثمار بر وی حاصل شود.
p.66
وَالَّذینَ آمَنوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ فی رَوْضاتِ الْجَنّاتِ لَهُمْ مایَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذٰلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبیرُa-66 بیخ خویشتن بینی را پرورش مده بعمل طرفه نقشی آمد مرین درخت مصوّر عالم را که هیچ شاخ و شاخچۀ عملی نبود در حق و در باطل که بر هر برگ وی خط کژی و راستی نبود کژی سبب نقصان وی و راستی کمال وی، نیست اگر چه مقامری استi-66. مَنْ یَقْنُتْ مِنْکُنَّ لِلّه وَرَسولِهِ وَ یَعْمَلْ صالحاً نُؤْتِها اَجْرَها مَرَّتَیْنِ وَاَعْتَدْنا لَها رزْقاً کَریماًb-66 کنیزکان کار و شغل سوی ترکستان و هندوستان و روم و غیر وی و مصالحها بد کانها چون کنیزکان ترک و رومی و هندی و سندی بر نخّاس خانهاء خود نشسته‌اند انگشتانْ سیاه کرده و پاچۀ ازار و بند ازار و گوش و بناگوش عرضه می‌کنند که هان ای خران بار ما شما نکشید که خواهد کشیدن آن کنیزکِ غرض از چندین راه پرتو عشق بر تو افکنده پرتاب گشته و گرد جهان در می‌آید تا بهاء وی حاصل کند و بنزد وی رود و او را بخرد و در بر گیرد. خواجه چنین گرمْ از پی بها مدَوْ جان خود را فدای این کار مکن نخست معشوقه را سره ببین آنگاه خِریای کن. اَلنَّظْرةُ الأولیٰ لَکَ تا ببینی که نزد و ی رسی چندین مزه‌ات باشد که در بند تحصیل ویی یا نه، حاصلْ روی این معشوقۀ خوش خورَم و خوش خُسپم است چندین گاه تحصیل کنم شب بی قرار و روز بی آرام بود که دوستان گرد شوند بلادفع کنند دشمنان مقهور شوند و خللی نتوانند رسانیدن تا خوش خورم و خوش خُسپم این قدر را چندین جان می‌باید کند این اندیشها دور کن خوش خور و خوش خسپ. یک بار علف خوردی چون خرس بطرفی رو و می خسپ بریاد الله چند روزی و باز چون هضم شد آن طعام، برخیز و بیرون آی و یا همچون سگ اصحاب کهف.
p.67
هر ساعتی از نظام الملک می‌اندیشیدم و بباطن با او جنگی می‌کردم و هرچند گاهی چند کس را راتبه است که سر بر کنند در باطن و با ایشان جنگ می‌کنم از خردکی تا کلانی هرگز ازین چند کس جنگ کننده خالی نبودم، با قوم گفتم که چند با آن آشنا و دوستتان جنگ کنیت وای بر آن کس که با تو آشنا شد همچنانک کسی حمله می‌برد با صورت دَرِ گرما به جنگ می‌کند تو با خیال آنکس جنگ می‌کنی.
آیت خواند هُوَالَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْارْضَ ذَلولاًa-67 یعنی طمع خوبی از آنکس داریت که زمین را ذَلول شما گردانید فَاَمْشُوا في مَناکِبِهاa-67 در راه مناکب می‌رویت و روزی من می‌خوریت و بکسی دیگر مشغول مباشیت باید که چون باغ آراسته باشی بذکر الله تا هر غم زدۀ که در تو می‌نگرد گویی در باغ و سبزه و آب روان می‌نگرد رنجهاءِ وی برود و دَق کنی ازیشان که چون بتماشا بنزد من آیی کاک و پنیر با خود نمی‌آریت.
دختری فلانی خواهم آن را همان مزه است و دکرها را همان، چُغراتِ رنگ برنگست کلیچه و خَمیچه هر دو در مزه یکیست کلیچه گویی با خمیچه برابر نیست در حق تو که علّت ناکی از بس که خود را بسودای بیهوده در آوردی خمیچه نمیتوانی خوردن تو علّت ناک شدۀ بهانه بر خمیر چه می‌نهی خمیچه خوار باشد یکی مشت بزند گردن کلیچه خوار بشکند و اگر گویی خلقی جمع شوند و سلام علیک بسیارم گویند اکنون مغز می‌پالایی تا وقتی مغز را هدف تیر سلام کنی چو آنجا برسی خود طاقت سلام شنیدنت نباشد از دو وجه بیرون نیست آنگاه سلام را علیک کنی یا نکنی اگر ندهی جواب سلام خود ترا سلام نکنند و اگر عوض علیک السّلام بخواهی دادن اکنون خود عوض سلام علیک می‌ده وَبَل علیک السّلام می‌ستان هرک را سلام کنی و علیک بگویند.
آن یکی دیگر کنیزکِ نام و ننگ را خِر یاری می‌کند که گفته‌اند :
p.68
اَلنّارُ وَلَا الْعارُ آن بی ننگ غُلِ مذلّت بر گردن نهاده است شب و روز جان می‌کند چند کسی گِرد وی در آیند هر یکی را مزد می‌گیرد که نام مرا فلان جای می‌برید تا چو بینی که خود برند یا نبریند نام و ننگ و رزیدنْ خیلی را بر خود موکّل کردنست که می‌ورز و می‌دار اینها را و اگر مراد ایشان بر نه آری خود ننگِ ترا گرد جهان گردانند اینک جمال نام و ننگ این بود که دیدی اَوَرَه‌ش نام و آسترش ننگ و اگر گویی فارغی دل حاصل شود آنگاه پَرَستم الله را مگر بمیری که فارغ دل شوی.
سؤال کردند که از بهر اینها نورزیم از بهر چه ورزیم گفتم بِضِدِّ هٰا تَتَبَیَّنُ الأَشْیٰاءَ چون فساد اینها بدانی جهد بر ضدّ آن اندازی. رزق کریم روزی سازوار که در تو خورد و سبب نشو و نماء تو شود که هیچ فُضاله و حدث نشود و هرگه کی طعام با تو ساخت بقضاء شهوت حورِ عین برسی نه چو طعام دنیا که در اول جوانی با تو بسازد چو دختر غالۀ با جوانی نو خط و چون کلان‌تر شدی با تو در نه آمیزد چو دخترچۀ با مرد پیر با وی در نه آمیزد و پژمردگی حدث پدید آیدش.
پایان کارْ تحصیلِ کمال مزهاست و از کمال رنجها تحرّز نمودن است اکنون نظر می‌کن در کمال مزها و تفاصیل وی که الله در سِرّ از وی چه عشقها پدید می‌آرد تا بیهوش شوی و در کمال رنجها چه تحیّرهاست تا بیهوش شوی.
اَلصَّدَفَةُ تَرُدُّ الْبَلاءَ فی الْهَوئi-68 همچنانک تیرها و سپهرها بآفریدن الله است و بعلم ویست کدام سپرِ خرد و بزرگ کدام تیر کلان و خرد را باز دارد و کدام تیرست که هیچ سپر او را باز ندارد تیر بلاءِ مبرم است و بلاء معلّق است تو بامداد برخیزی و روی بحصارْ گیریِ جهان آری تیرهاء بلا روان شود تو درَقَهاء صدقات را در سر آر تا آن تیر که دفع شدنی است دفع شود وَهَکذیٰ صِلَةُ الرَّحِمِ تَزیدُ فی العُمْرِ
p.69
چنانک درختان و آبها مخلوق الله‌اند و معلوم وی [که] آن آب آن درخت را نفع کند و ناشی و نامی شود که معلوم الله است و آنک معلوم الله است که نفع نکند حاصلْ الله بعضی جهد ها را اثر نهاده است و بعضی رانی اکنون تو هماره جهدی می‌کن بوک از آن جهدها باشد که وی را اثر بود در تحصیل سعادت.
مَنْ کٰانَ یُریدُ حَرْثَ الآخِرَةِ نَزِدْلَهُ فِي حَرْثِهِ وَمَنْ کانَ یُریدُ حَرْثَ الدُّنْیٰا نُؤتِهِ مِنْهٰا وَمالَهُ فِي الآخِرَةِ مِنْ نَصیبٍ. شب و روز قرارتان نی و آرام نی چون مسافران و کاروانیان نه شبتان خفتن خوش و نه روزتان تنعمی سَرسَرِ پای می‌خسپید و جامۀ مختصر و بسر و پای خود نمی‌پرداژید یا رب تا چه مقصدست مر شما را، شب و روز چیزی جمع می‌کنید از بهر آن مقصد.
یکی را کاهل‌تر دیدم در سخن گفتن گفتم چندان کلوخ ادبار بر سر خوردۀ که مقصد نمی‌دانی نه اُولی نه اُخری اگر مردۀ دیگر حاصل مکن تا همچون تو مرده نشود و اگر محبوس‌اند هانی چیزی دیگر را با خود محبوس مکن دیگر سرمایه می‌جویی از بهر زیاده یا از بهر کاست هیچ عاقل سرمایه از بهر زیان نطلبد و آن خواستن مایها از صحّت تن و سرو چشم وَاِنَّهُ هُوَ اَغْنیٰ وَاَقْنیٰb-69 و بدین مایها ارادت حرث دنیا کنی او را فزایش و آخرت نباشد وَمٰالَهُ فِي الآخِرَةِ مِنْ نَصیبٍ و اگر از بهر آخرت می‌طلبی زیادت شود که هر گز نقصان نپذیرد که اگر وقتی از اوقات نقصان پذیرد آن زیادت حقیقی نباشد نَزِدْ لهُ فِي حَرْثِهِ
حکمت را چون تمثیل نمی کنی و احوال تن را و رنج و شادی ویرا و احوال عقل و حواس را تشبیه و تمثیل نکنی مزه و راحتی نیابی. الله جهان را مثال و تشبیه نمود تا از وی خبر یافتند و مزه همه در تمثیل و تشبیه و صُورَ جهان نهاد بر شکل گفتِ اصولیان که قدرت و استطاعة بمحو می‌رود.
pp. 63 - 69
  • a-63 . قرآن کریم، ۴۶/۴
  • i-63 . عبارات میانه [ ] از حاشیه نقل شده است.
  • i-64 . عبارات مابین [ ] در حاشیه بخطی شبیه متن نوشته شده است.
  • ii-64 . چنین است در اصل و معنی آن روشن نیست و ظاهراً چنین باید باشد : باز آن. و تصور میرود که این عبارت تا «همه بخیلی» باید پس از این جمله باشد : « با یاران یار کنید تا چیزی بیرون آید » که چندین سطر پس از این عبارت می‌خوانیم.
  • a-66 . قرآن کریم، ۴۲/۲۲.
  • i-66 . این جمله بسابق ارتباطی ندارد و ظاهراً چیزی افتاده است.
  • b-66 . قرآن کریم، ۳۳/۳۱.
  • a-67 . قرآن کریم، ۶۷/۱۵.
  • i-68 . در متن چنین است و الصحیح : فی الهواء.
  • a-69 . قرآن کریم، ۴۲/۲۰
  • b-69 . قرآن کریم، ۵۳/۴۸

p.
رسن تقدیرْ یکی را بینی در فساد افتاده هرچ از موروث یافته در آن در باخته...

رسن تقدیرْ یکی را بینی در فساد افتاده هرچ از موروث یافته در آن در باخته و یکی دلق در پوشیده و بهر کُنجی باز می‌گوید که زهی شوم کاری که در افتاده‌ام یکی دعا یاد داریت تا ازین خلاص یابم و در مستی می‌گرید که زهی شوم کاری که در افتاده‌ام نه عزم آن دارد که توبه کند و معیّن می‌داند که آن کار ادبارست نه بر پای او بندی می‌بینیم و نه بردست اوغلّی می‌یابیم بدان کار باز بسته و او هم بر آن کار تباه مانده این چیست این بند تقدیرست.
قحبۀ را بینی حریفِ مستان گشته و با وی فاحشها می‌رود کالیوه گونه گشته زار می‌گرید که خنک آن زنی که یک من پنبه دارد و بکنجی دوک می‌ریسد و سلامت نشسته، آرزو می‌بَرَد از سامانکاری زنان دیگر وهم بر آنجای مانده و هیچ جای بندی نمی‌بینیم آن چیست آن بند تقدیرست. خواجه بچه با رقیبان با هزار ناز بمکتب و درس رفته پگاه و در انجمنها بجمال و پاکی مشارٌ الیه بوده ناگاه روزی بینی دلق دریده چون دیوی سرو روی پریشان با یاران مقامر بپرسی که در چه کاری گوید هیچ، همچنین با یاران نا اهل در افتادم همچنین نمی‌دانم که چگونه می‌شود.
نظر کردم وقتی که از کار فرو می‌ایستد وروی سوی خواب می‌نهد پلکهاء چشم چون پرده فرو هشته می‌شود و اجزا چون پردهاء خیمه خفته می‌شود معلوم می‌شود که آن تدبیر و همّتِ شغلی چون عاملی است که این پردها در هوا می‌دارد و این چتر را برافراشته می‌دارد و رنجش می‌رسد می‌خواهد تا این بیفکند و بگریزد و چون آب بزمین فرو رود، همه رنجها و گرانیهاء دنیا از آن انعقادِ همّتِ کاری است و تدبیر است هرگاه که آسیبِ همت و تدبیر دیدی در خود و دیوار وی بر آوردن گرفتی در همه رنجها ماندی و هر گاه این دیوار همت بر نه آری بی رنج گشتی، همّت و قصدکاری چون سر سفره کشیدنست و بی همّتی چون سر سفره گشادنست.
لَنْ یَنٰالَ اللهَ لُحومُها وَلٰادِماؤُهٰاوَلٰکِنْ یَنٰالُِهُ التَّقْویٰ منْکُ کَذٰلکَ
p.71
سَخّرَهٰالَکُمْ لِتُکَبِّرواالله عَلیٰ مٰاهَد یٰکُمْa-71 من قرار داده بودم که نیکو باشم و هیچ کس را نرنجانم و بدی هیچ نیندیشم مادر شعیب مرا بسیاری بیهودها گفت عاقبت من بخشم شدم و چیزیش گفتم و همه شب در رنجوری بودم.
لَنْ یَنٰالَ اللهَ لَحُومُهٰا یعنی مقصود از حکمت و قرآن تجربها و قرار دادن صبر کردن تقوی است چون جنگ پدید آید صبر کنی. فَاِذٰا اَصٰابَتْهُمْ مُصیبَةٌ قٰالوا اِنّا لِلّٰهَ وَانّا اِلَیْهِ رٰاجِعُونَa-71 را فراموش مکن گفتم مقصود از حکمها سلامتی خود می‌خواهید و یا سلامتی و نیکو خواهی مسلمانان و هیچ قرار نمی‌دهید رنج خود تحمل کردن از بهر دین و اگر چه قرار می‌دهید چون بوقت رنج می‌رسید سپر صبر می‌بیفکنیت و می‌بگریزیدْ چنان باشد که دست و پای بگشایی در جایی که جنگ باید کرد نیکو جنگ کنی و موضعی که نباید کردن نیکو دست و پای خود بربندی هزار دشنامت بدهند از جای نروی و فحش نگویی و آن عبارت از صبر باشد جامۀ دینی چنین بافند یکی بند را ببافی و یک مقدّمه را ترک گویی دانی که بافته نشود و نیکو نیاید چون جنگ نمی‌توانی کردن یاری خود را نیک بربند که در قوتی که کسی ترا برنجاند و در جنباند دست و پای را نگشایی و در بند صبر همچنان بداری نه چون کاروانی که همه سلاحها بر خود راست کند چون دزد بیرون آید همه سلاح و متاع بوی دهند چون دزد رنج بیرون آید سپر صبر بوی دهی و یا چون کسانی که میتینها بر گردن نهند و پاره پاره از کان می‌کنند چون برَگِ لعل خواهند رسیدن میتین بیفکنند و بروند تو نیز پاره پاره صبر کنی که مقطع خصومت و فحش است و سبب درجات خواهد بودن چون بدین رگ برسی سپر صبر بیفکنی و بروی، مقصود ازین سلاح و صبر آنست که چون جنگی بیرون آید نه دینی که گوشت و پوست حکمت و قرآن و پشم تسابیح این بحضرتْ قبولی نیابد وَلٰکِنْ یَنالُهُ التَّقْویٰ
p.72
که از جنگ ناوجه پرهیز کنی و در جنگ بوجه خویشتن در بازی، جنگ قوی خود را قهر کردنست و از بعد وی کسی دیگر را وَکَذٰلِکَ سَخَّرَ ها لَکُمْ این کلمات تسابیح و قرآن و حفظ و تجارب مسخر شما کردند تا تعظیم کنید الله را و بوقت جنگ بیرون آمدن و فحش پدید آمدن ترک فحش گویید و با سُفها معارضه نکنید مورچگان را چون مسخّر شما نکردیم هرگز نتوانی ایشانرا آرام دادن باز گوسپندان را بترتیب بمواضع می‌برید و می‌آرید و پشۀ را رام نتوانید کردن.
چشمم بر نور افتاد که وی گفته بود که وی از رفتن شعیب خبر داشت و باز نداشت و من نیز کلماتی گفته بودم سخن راست مگویید چون ضرورت مسلمانی شما نباشد اگر بر خود اعتماد داری که راست می‌گویی بر آن کس اعتماد نداری که راست قبول کند هر کسی را غرضی و مقصود و وهمی باشد همین که بُرْدِ سخن پیش وی انداختی او مقراض غرض پیش گیرد و باندازۀ وهم خود بریدن گرفت و گوید مقصود سخن اینست و بر آن حمل کرد و سوگند می‌خورد که چنین گفت فلان کس هرکسی مزرعۀ غرض دارد و سخن چون آب بوی رسانیدی بمزرَعهاء خود برد اکنون بحقیقت سبب جنگ مادر شعیب کلمات مختلف بود گفتم اکنون چون سخن راست تو کژ شد و شاخها زد و آسیب جنگها بنزد تو باز آورد همه صلاح و صبر از بهر این بود تا درین مقام صبر کنی.
سبب خوشی تذکیر رنجست هر وقتی که در سودایی بیش‌تر محبوس ماندی شبی، و بی سر رشته و بی قرار بودی چون چنگ و نَوْحِ نوحه گر خوشتر باشی نوحه گر خواهد تا نوحه‌اش خوشتر بود با عشق و با سودا و با فراق فرزند سوزان‌تر بود از آنک چون در تنعم پای اندازان‌تر باشی خفته‌تر باشی و کاهل‌تر.
از رؤیت سؤال کنند گوییم اگر این مسله ندانی هیچ کاری دانی که بسود نزدیک‌تر باشد یا نه اگر در کاری سودی می‌دانی و بوجهی تعظیم الله می‌دانی همان انگار که این مسله ندانستی بچه مشغول خواستی بودن هم بدان مشغول شو آخر مشترکی هست میان ملل از نوعی حُسنی و تعظیمی دست از مختلف بدار و متفّق بگیر همان انگار
p.73
که مختلف را نشنیدی.
احتجاج بقرآن و بذکر الله می‌نتواند بودن از آنک [بر]i-73 معانی وی برنیّت خواننده می‌گردد هم طاعت و هم معصیت، بوی راه باز نتوان یافتن مثلاً اَللهُ لُااِلٰهَ اِلّا هُوَa-73 گفتی عذر معصیت شاید که هیچ بی تقدیر من نیست و امر بتعظیم شاید که من اله‌ام و تعلیم راه یافتن باشد که هیچ کس هیچ سّرِ ما نداند و بر کار ما وقوفی نیفتد از اطاعت و معصیت نه امر و نه نهی اکنون چون چنین است غلو مکن د تنفیذ معروفها و تنفیذ ترتیب شرع که جمال کمانگر پیرست و بی گناه او را عنایت کنم هرچند مادر شعیب می‌برنجد از آنک هرچند قرآن خوانی استدلال معیّن نمی‌شود.
سَنَةَ خَمْسٍ وَسِتَّمِائةٍ سَبَبُ ضیقِ قلبِ وقت صلوٰة جمعةِ مناظرة مَعَ ابن صدیق ثمّ فی ذلک الاسبوع ضیق قلب لیلة الاثنین بخصومة‌امّ شعیب.
بشک شده بودم که من هیچ می‌دانم یا نمی‌دانم یا خیالست یا هیچ نیست چو بر لفظها اعتماد نیست و بر روشها هیچ اعتماد نیست گفتم آخر وهم رنجی هست و وهم راحتی هست چو این هر دو محسوس بمن بر می‌زند اکنون الله کسی است که این هر دو از قِبلِ وی آید اکنون لرزانی من هست یا از راحت و عشق و یا از رنج، بنده عبارت ازین لرزیدنست اکنون هماره این چهار را یاد می‌دار بندگی خود که لرزیدنست و دو بال وی که راحت و رنجست و الّلهی که این هر سه از ویست مؤیّد وی فَلْیَبُدُوا رَبّ هٰذاالْبَیْتِ الَّذی اَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍb-73 عبادت زاری است از بهر این دو معنی طعام و خوف اِهْدِنا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَc-73 عبارت از آنست که چو من هیچ می‌ندانم و سر گشته‌ام مرا راهْ نمای براحت، از رنجم نگاه دار چو من زاری‌ام تو برۀ زاری کالبد من از من فرو آویخته زاری بحضرتش فروریزم بوقت قرآن خواندن
p.74
بِسْمِ اللهِ بوقت نان خوردن و آب خوردن و قرآن خواندن یعنی این همه شرابهاست بریاد تو می‌نوشم و بمشاهدۀ تو می‌نوشم ای الله و بظاهرهاء معانی قرآن و مصوّرات ظاهر بس کن که چو مَغ می‌روی بهیچ باز می‌آید جهان، هرک از راه بیفتد در بلاها افتد همه را پُلی صراطی است اینک تن تو عالمی و دروی یکی خطی باریک‌تر از موی که بچشم در نه آید چون پل صراط، آن خط است که موافق و ملایم تو است که اگر کسی بر آن خط می‌رود صد لطف و کرامت تو در وی پدید می‌آید و کلماتی موزون و لفظ شیرین از تو می‌شنود و اگر از آن خط بلغزد و قدم در جای دیگر نهند پلنگ و خوک و فحش از تو جَستن گیرد و شیر خشم پنجه گشاده برون دَوَد و مار و کزدم از هر زاویۀ تو بیرون روژد و نیش کزدم گزاییدن گیرد در خود کاری می‌بینی و اختیاری و خود را مستبد نمی‌یابی آخِر اگر کردگاری نیستی ترا با کار چه کارستی تا کار کننده نباشد ترا کار چگونه دهد اختیار بی‌اختیار و مشیّت بی‌مشیّت محالست که از مجبور مضطرّ کار چگونه آید بر دیوار کالبد و اجزای خود لمعان این انوار می‌یابی روشنایی بی‌تاب آفتابی نباشد خواهی تا بذاتش نظر کنی میل تحیّر در دیده‌ات کشند هرک بنا جایگاه نگرد کورش کنند آخر کسانی که هم از جنس تو اَندْ جمال ایشان چون از تاوی و طاقت برونست خیره وو سر گشته و عاشق می‌شوند چندین دفترها که شکسته شده است از خیرگی عاشقان و جان بازی ایشان مگر هیچ نشنودۀ پس ندانی که از نقش جمال حورعین خیره و تیره گشته مانی نتوانی دیدن پس از جمال ربّ العالَمین ندانسته بطریق اولی که خیره‌تر مانی حور را وقت آید بتوانی دیدن ربّ العالمین را نتوانی دیدن.
گفتم جامها چه سپید می‌کنید و بزر خویشتن را چه آبادان می‌کنید چو اندرون شما همه کباب و سوخته است مگر دیوار گرد درد بر می‌آرید تا نباید که رنج بیرون دود و دود از روزن برون رود تا چه بی‌خردگی بجای آورده‌ایت که هر ساعت شما را محبوس اندهان کرده‌اند آنجا زندان را درو دیوار خشتست اینجا زندان درو دیوارش اندهانست.
pp. 71 - 73
  • a-71 . قرآن کریم، ۲۲/۳۷.
  • i-73 . این کلمه زائد است.
  • a-73 . قرآن کریم، ۲/۲۵۵.
  • b-73 . قرآن کریم، ۱۰۶/۳، ۴.
  • c-73 . قرآن کریم، ۱/۶

p.
اِنَّ الَّذینَ قالوارَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقاموا فّلاخَوْفٌ عَلَیْهِم وَلاهُمْ یَحْزَنونَ

اِنَّ الَّذینَ قالوارَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقاموا فّلاخَوْفٌ عَلَیْهِم وَلاهُمْ یَحْزَنونَa-75 ربّ داروربّ غلام باشد همi-75 غم و شادی با خواجۀ خود گوید باندازۀ توانایی خود کارِ آن غلام بیچارۀ خود بسازد از آنک غلام بیچارۀ او باشد فرمان او دوست دارد و با دشمن او دشمن باشد چون تو هست کنندگی الله را تصدیق کنی از هر نیست و هوایی هرچ خواهد برون آرد الله، اختیار خود را معارض اختیار او ندانی هرگز غم و اندوه نباشد.
خواجه محمّد سرزری گفت مر تاج زید را که از بهر آن دانستم که فلانی را نان و قمیطا آرید تا او بیارامد که من بیست سال در خود آرزوانه بکشم تا در من هیچ آرزوانه نماندست تا هرک بیاید نزد من آرزوانۀ در من پدید آید بدانم که او آوردست ارزوانۀ من و این محمّد سر زری هرگز نماز آدینه نکردی گفتی نخست بیا مسلمان باشید تا من در مسجد شما آیم.
از هر کاری معشوقه بتوان ساختن و عشق در هر شغلی توان بردن چون مزۀ هر کاری از طاقت تو زیادت آید آن عشق و مستی تو شود اکنون چنان کن که از هر کاری که بیندیشی عشق تو در آن شغل پدید آید.
اِذا اُلْقُوافیها سَمِعُوا لَها شَهیقاً وَهِیَ تَفُورُ تَکادُ تَمَیَّزُ منَ الْغَیْظِb-75 همه خشمها از آتش خیزد چه عجب اگر آتش دوزخ را خشم باشد نخست آدمی گرم شود و سرخ شود آنگاه کفک خشم اندازد.
قسمی را تقدیرِ کفر و اهل دوزخ گردانید بروجهی که ایشان را هیچ عذری و حجّتی نی و بهیچ وجه ظلم و جور نی بل که عدل که در ملکِ خود تصرّف می‌کند ترا گِلی باشد یکی پاره را بصورت اسپی کنی و یکی را بصورت موش کنی و یکی را صورت پیل کنی و یکی را صورت خبزدوک و جُعل کنی و یکی را نقشهای نغز کنی و اندامهاء راست و یکی را نقشهاءِ زشت کنی و اندامهاء کژ آن صورتها را و غیر ایشان را هیچ اعتراضی رسد با تو از آنک در ملک خود تصرّف می‌کنی خار و گل را غذا و
p.76
تخم و زمین یکی است خار را اعتراض کی رسد که مرا خار چرا کردی و گل نکردی از من چه جنایه در وجود آمد.
فخر خوزی مصلّی پیش تو انداخت و کتف را سوی تو آورد آن دقایق توحید تو همه هبا و منثور شد آتش در تو پدید آمد نظر کن که ترا الله ازین وجه چگونه هلاک کرد و از وجهی دیگر چگونه هست کرد نظاره گر باشد در خود جزو تو رفت و فعل کسی دیگر جزو تو شد بنگر که ازین نیست چه چیزت پدید آورد باز این هستیت را برد و هستی دیگر آورد منی ترا باقی می‌دارد از وقت اِجْتنان تا وقت پیری همه وصفهات نیست می‌شود پس تو کدامی که باقی ماندۀ رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ ٱستَقاموا همه رنج شما از کژ رفتن است و از راه برون رفتن، هرکسی را در گوشهاء خانه شکنجها می‌کنند چه خیانتها کرده‌ایت و مصادرها می‌کنند تا چه ناحقها گرفته‌ایت تا چه علّتها در شماست که چندین داغ بر شما می‌نهند علّت دور کنید تا ازداغ خلاص یابید چو همه علّتی همه داغ بینی.
نبیّ وولیّ اگر چه معصومست معصوم‌تر از بچۀ شیرخواره نباشد بچه شیر خواره چو کژ رود و مویز خورد یا خود را از جای اندازد هی کنند بانگ برزنند که بام تراش و بعلولی آمد و برحشi-76 بگیرند و بخود کشند اگر آن مقدار کژ روی نبودی آن بانگ برزدن بروی نبودی خرْلت آنگاه خورد که کژ رود، ادب از بهر بی ادبست نه از بهر با ادب. ابوبکر گفت رضی الله عنه استقامت بر ایمانست یعنی هرچ تصدیق دل کامل آمد همه فروعحاصل آمد که قدم آنجا باشد که دل باشد انبیا علیهم السّلم [را] رنج بود آن تازیانۀ بود که ایشان را بر آن خطْ مستقیم داشتندی تا بدان ولایت خود رسند زلّت ایشان کمال عبادت ما بود، دیه ما را نام زد جای دیگرست شهر درجۀ ایشان جای دیگر اگرچه آن زلّت بر راه دیه ما راست آید امّا بر راه شهر ایشان نی تا ابر بی فرمانی و کاهلی نکند بانگ نهیب تندر نباشد اگرچه جمادست،
p.77
آخر بی فرمانی عاقل اولی باشد که موجب تهدید گردد، خدمت مگر درپای افتادنست که خَدمَه پای ابرنجن را گویند حلقه شده و پشت پای را بوسه می‌دهد حلقه در گوش باش، درپایگاه جهان زمین بوس باش خداوند چون از جوارح منزّه است خاک دَرِش را می‌بوس :
چون می‌نرسم که زلف مشکین بویم
باری بزبانْ حدیثِ او می‌گویم
سریر و کرسیِ الله دلست و سریر تخت باشد از آنک فرمانها چشم را و دست و پای را متصرّف از آنجا تصرّف می‌کند.
حسن السّریرة حسن خدمت آمد از آنک کسی حال تخم آنگاه داند که برگ و میوۀ او بیند از ساق دست چون سنبل انعام و ادب برون آید و یا خار از درک بیرون آید معلوم شود که چیست تخم. وَجَزبهُمْ بِما صَبَروا جَنَّةً وَ حَریراًa-77 شعیب را گفتم بمسجد رو که من مشوش شوم باز بدل آمد که بیازارد و برود گفتم ایشان را که بهر آسیبی از قرارگاهی برمیت و برویت نا تراشیده ما نیت و آنگاه کدام درگاه و کدام کار را رویت که آسیب تراش بشما نیاید. حاصل چرخ گر و درودگر که سکنه برنهد معنیش آن نیست که چوب را خله می‌کنم و یا تلف می‌کنم معنیش آنست که کژی و یَغر و درشتی از وی دور می‌کنم تا چون حریر شود و اهل شود مر کاری را ای مؤمنان بلیّات با ایمان و خیرات همچون آن سکنه و تیشه است صبر کنید و مگریزید تا هموار و نیکو شوید.
مردی غرچه از کوه پایه قدم در شهر نهاد عزم درگاهی کرد تا قرار یابد موی بینی دراز و سر وریش ناشسته و چاکها از پوستین در آویخته و چارق دریده از سر کوی در آید گویند هم از آنجا هم از آنجا اگر عزم قرار آنجا دارد گرد خود بر آید که آخر این چه بود و چه شکل است که مرا آنجا راه نیست پارۀ شکل بگرداند باز آید باز چو ردّش کنند لفظ بدل کند و باز آید باز چون سخنی بگوید استماع
p.78
کنند همان موضع قرار گیرد بازدگر باره بیاید سر در خانه کند دورش کنند بار دیگر بیاید بموضع پیشین قرار گیرد چون بخوانندش پیشتر آید بار دگر باز نرود تا بخوانندش تراشیدۀ یک مقام شدی تراشیدۀ همه جایها نشدی وَمِنْهُ قَوْلُهُ عَلَیْهِ السَّلٰمُ لَوْکُنْتُ مُتَّخِذاً خَلیلاً لَٱتّخَذْتُ مُتَّخِذاً خَلیلاً لَٱتّخَذْتُ اَبٰابکرٍٍِ خلیلاً باز اگر بدرگهی دیگر روی بار دیگرت تراشند [ تا ] از تو چیزی نماند غرچه وار از کوه عدم عزم قرار حضرتی داری کُلُّ مَوْلودٍ یُولَد عَلَی الْفِطْرَةِ نا شسته روی و پریشان آسیب تکالیف می‌آید ترا رَدْ می‌کند که روی بشوی و استنجا بکن و با مرحمت شو و خدمتگارْ لفظ ثنا بیاموز امین شو و خیانت و دروغ و تعدّی ببیع و شری بدل کن و هر چیزی بموضع خود نهادن گیر تا قربت فی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیکٍ مُقْتَدِرٍa-78 بیابی و نیز ازین آیت این فهم می‌آید [که] دیگران را بآسایش و صحّت تن، می‌بینید دل شکسته می‌باشید که در کار خیر توفیقی نی از هر دو جهان ویرانی می‌بینیم نه با این شکستگی صبر کن و بنغزی نزدیکتر شو اگر چه نغز نشوی بدین قدر که از آخرت بترسی و دیگری نترسد این را نعمت کامل دان و این نماز شکسته بسته بیاری و دیگری نیارد این را دولت کامله دان و تو دروغ نگویی و دیگری دروغ گوید تو این را عزّی دان اگرچه صبر درشتست و لکن ازین درشتی نرمی پدید آرند چون حریر از درشت نرم بافند بِما صَبَروا یعنی جزا بصبرست از چوب درشت و پوست غوزه پنبۀ نرم آرند و از درخت گوز غلیظ و پوست گوز و مغز ستبر روغن چراغ ظاهر می‌کنند، نخست درشتی آنگاه نرمی، دُمادُم وی باش تا صبر غلیظ تُرا بشکنند و حریر آسایش پدید آرند.
سؤال : ذٰلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهb-78 گفتم خشیت از ربّ دگر باشد و ترس از چیزی دیگر دیگر تا این ترس را نمانی بترس الله نرسی، کافران را این مقدّمۀ ترس پیش آمد بترس ربّ نرسیدند، ای مریدان اگر ظاهر شما از ضعیفی چون شاخْ ترسانست
p.79
بیخ اعتقاد باید که استوار باشد خُذْها وَلاتَخَفْa-79 ظاهر موسی اگرچه ترسان بود بیخ اعتمادش راسخ بروعدۀ الله بود. الله معناه که پناه بوی گیرند و ملجأ او باشد اکنون الله ذکر می‌گویی که از همه ترسها بهمه امانهاء تو در می‌گریزم یعنی از بیماری بعطاء صحت خودم امان ده و از موت بحیوة خودم امان ده و از خواری بعزّت امانم ده و از وحشتم بموانست امان ده و از بی حوری و بی جمالی و بی شهوتی و بی عشقی بحور و جمال و عشق و شهوتم بدل گردان.
اَلَّذینَ قالَ لَهُمُ النّاسُ اِنَّ النّاسَ قَدْجَمَعوا لَکُمْ فٱخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ فَزادَهُمْ ایماناً وَقالواحَسْبُنااللهُ وَنِعْمَ الْوَکیلُb-79 ای نعم الموکول الیه الآخرة. بازرگان بد دل سودی نکند از آنچ بترسد در آن افتد دلیر باید اگرچه ده بار بشکند عاقبت برخیزد دزد شیطان چو کاروانی را بد دل بیند زودتر کاروان زند این چنین ترسان که این دین نفیس را می‌بری مَبر بیک هی پیش دراندازی.
معشوقۀ تو آن کاری باشد [که] در کلّ احوال او را مقدّم داری زمانی کت مسلّم نشود بچیزی دیگر پردازی باز چو فرصت یابی بدو باز روی عشق دین با محافظۀ بچگان راست نیاید هرچ با او راست آید در گنجد و هرچ نی از میانه برود.
ترس در دو مقام باشد یکی آنک آن چیزی که من روی بوی دارم مطلوبی را شاید یا نه چیزی هست یا نه اگر در میان هست و نیست باشی تو نیز مرد هست و نیست باشی کسی که ازوجهی هست وازوجهی نی چه مزه یابد و دوم ترسِ آنکِ بدین هست رسم یا نرسم خوف باید که نباشد از آنک ممکن بود رسیدن اگرچه احتمال نارسیدن دارد اگر نظر تو بهستی پیوندد که محال نباشد حصول حال خوش تو ازوی که هرگز نظر را بمحال میل نباشد نظر چو چاوشان پیش می‌رود که راه گشاده است و چو امکان رسیدن نبود.
تأخیر و کاهلی کردن لرسببi-79 خواه رسی و خواه نرسی از آنک هستِ تو
p.80
همه اینست که روی بوی داری دگرها همه نیست تست پس اگر از بهر احتمال نیست خود قدم نگزاری دانی که از بهر یقین نیستی قدم نگزاری پس اگر برجای بخواهی ماندن بهیچ طرفی میل نخواهد بودن.
این طبل پیزری کالبد را و این انبان پُرشَبۀ تن را چه پیش نهادۀ چشم از بهر آن باشد تا بطرفی اندازی و جمالی بینی، قدم از بهر آن باشد تا راهی پویی و دست از بهر آن باشد تا بگوشۀ در زنی چو چنین خواهد بودن بینایی هیچ مَبین روندۀ هیچ مرو شنوندۀ هیچ مشنو صُمٌّ بُکمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لایَعْقِلونَa-80 و اگرنه تقریب دیگر چو هستی معیّنت نخواهد بودن این حواس درین کالبدِ تو چه خواهد کردن و چه فایده باشد در وی.
خداوند عزّ و جل ازین محبّت خبر داد در آن وقت که شکست افتاد بحرب اُحُد، ابوسفیان خواست تا بار دیگر حمله آرد صحابه جلادت می‌نمودند با او با آن جراحتها پیش باز رفتند ابوسفیان پدر معاویه پای کم آورد وَعْده نهادند سال دیگر جنگ ببدر صغری چون سال دیگر شد بیرون آمدند بنزدیکی مکّه بمجنّۀ و می‌ترسیدند نعیم بن مسعود اشجعی را گفت برو وقوم محمّد را بترسان تا خلاف وعده ازیشان بود ایشان نترسیدند بیامدند مشرکان باز رفته بودند ایشان در آن بازار خرید و فروخت کردند.
ضَرَبَ اللهُ مَثَلًا رَجُلًافیهِ شُرَکاءٌ مُتَشاکِسونَ وَرَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا اَلْحَمْدُ لِلّهِ بَلْ اَکْثَرُهُمْ لایَعْلَمونَb-80 در کارها [ء] پراکنده از هر کاری خود را باری کردۀ مگر در میان راه بخواهی از گران باری خفتن و یا چون کشتی از هر جنسی در می‌نهی تا بر خشکی بمانی دیگ عاشوروایی را چندین حوایج نکنند که تو در خود می‌کنی آخر این بار کجا خواهی برد اگر مقصدی نمی‌دانی جز همین خانۀ جهان ازین گوشه بر می‌گیری و بدان گوشه می‌نهی چو باری بی عاقبتی
p.81
است تو در تصرّفات خود چندین حساب و تأمّل و تدبیر چرا می‌کنی و غم مردن و زیستن چرا می‌خوری چو بازی این نوع رنج نباشد این جزو با جدّ آمد و کلّش هزل آمد این محال [است].
این بورزم تا بچگان شود و بچگان خوب روی و دیهها و شهرها و دکّانها بگیریم این پردها بافته که بس ضعیف است که چو برداری از زیر چه پدید آید تا این پردها را بر کدام درها آویخته‌اند یا این پردها حجابست که اِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجوبونَa-81 هرگاه که این پردها از تو بر می‌گیرد الله را ببینی این آرایشهاء تو از زر و فرزندان و جاه و جمال سحر سحرۀ فرعون را ماند جهان تا جهان گرفته عصاءِ موسیِ اجل دهان باز کند همه را فرو خورد گویی نبودندی ما نشسته‌ایم و تعزیۀ نیستی خود می‌داریم و بهستی خود مشغول گشته زهی هستی مرده و ناچیز که ماییم و یا این کارساختهاء تو چون طعام ساختۀ سلیمان را ماند که نهنگی سر از دریا بر آرد و فرو خورد و گوید ازین چیزی نیامد دیگر کو.
این آراستگیها و این زینتها از آن کیست که بخود می‌کشی و از بهر چه سبب بخود می‌کشی چیزها آفریدند از بی عقلان و جمادات دروی این ننهادند که بچه سبب این می‌کنی و یا روحانی و یا عقلی و دینی و یا ملکی و یا شیطانی اگر نفسانی بود چون خلل افکنندۀ پدید آید معلوم شود که عامل این عمل اگر کبر بودست و عزّة ن بوده باشد چون سگ مویهاءِ وی از تن وی برخیزد وعوع دشنام و خشم و کین پدید آید و اگر عامل دین بوده باشد اِنّالِلّهِ وَاِنّا اِلَیْهِ راجِعونَb-81 گفتن گیرد اگر قوّتی دارد جنگ کند بی آژنگ پیشانی چنانک در مصافها کنند خندان خندان یا کشته شوند و یا بکشندش هم خداوندۀ آن عمل، زنگی، خود چون بجنبد رنگ وی پدید آید اُقْتُلواالْمُشْرِکینَb-81 فرمودند نه فرمودند که دشنام دهی مر کافران را
p.82
اکنون ای یاران جمع شویت و سلاح و سپاه جمع کنیم و با دشمن عزّت تن جنگ کنیم که هیچ کافری و هیچ دشمنی چون عزّت تن نیست بمعاونت یکدیگر وی را منهزم گردانیم فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ فَاِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِa-82 تا بدانی که توکّل در عین کار بود چون عزم بیان می‌کند پس توکّل بی عزم کار نباشد چو کار نباشد چه را باز گذاری گویی دستار بمن باز گذار چو دستار نباشد چه باز گذارد فرق میان گرونده و نا گرونده بآخرت کار پدید آرد اهل دنیا گوید چو کار کردم توکّل چه خرج می‌شود آن اثر برین کار ضروری داند و بهره درین جهان شناسد و فراهم آرندۀ کار همه خود را بیند متوکّل تخم کار در زمین انداخت تا چه بر دهد الله مر او را، اگر مرادش بر نه آید درین جهان غم نخورد از آنک مقصود از تخم بَرَست و اثرست نه عین است بَرِ معیّن روا باشد که شاخ و میوۀ دیگر بیرون آرد چنانک تخم در زمین اندازی اگر بعضیش پوسیده و فرسوده شود و بر نه آید نااومید مشو که بر ندهد تَرَي الظّالِمینَ مُشْفِقینَ مِمّاکَسَبوا وَهُوَ واقِعٌ بِهِمْ وَ الَّذینَ آمَنوا وَعَمِلوا الصّالِحاتِ في رَوْضاتِ الجَنّاتِ عِنْدَ رَبِّهِمْb-82 میل بزیباء افتاد قضاءِ شهوت با مطهره بود چون مایه نماند بی قوت شدم گفتم این بار مایه جمع شود چشم [از] نا موضع نگاه دارم بموضع صرف کنم.
بیان کردم با قوم [که] اساس ظلم و از حد در گذشتن بی کار بودنست تا ناگاه هوایِ برباید بنا محل صرف کند آب باد آمیغ از وی جدا شود بی قوّت و بی باد سودا شود گویی اگر این بی تخم مایه‌ام بدهند عزیز دارم الهام ملکی میان وی و خیر دلالگی می‌کند پارۀ را پس افتاده و پیش کار باز می‌راند دست می‌نکشند ازین صفقه بعضی از شما بی خبرند و بی هوش‌تر از مست، نه نقش تدبیر و اُولی و اُخری و نه آثار ربوبیّت بر دلشان بگذرد و بعضی که باخبرند با خیالات دیو بکشتی‌اند که بخودِ خود کار
p.83
نمی‌توانم کرد و همه آفریدۀ اوست و بتقدیر حکم او و بتوفیق و افضال اگر افضالی است و تقدیری خود بدان دولت برسم و اگر سبقت حُسنیٰ و قضاء سابق نیست هرگز نرسم اگر چه جد کنم این چنین شکالی بر پای خر نفس بسته تا هیچ باری نبرد بدانک آن یکی بی خبرست و چون خار بُن خشک بحرکات گردان گشت و هر چیزی چون پنبه و پشم بروی چفسید جهان بی مدبّری نماند و تصرّفها در ملکوت کم نشد کُلَّ یَوْمٍ هُوَفی شَأنٍa-83 تبدّلی نپذیرفت و تصرّفها از تن این بی خبر کوتاه نشد اکنون که او بی خبر باشد تدبیر عالم غیب تعطّلی نپذیرد و امّا شِکال قضا و قدر چرا این شکال خرنفست را از تکاپوی این جهان باز نداشت و خوردن و آشامیدن، که داند که لقمۀ تو هموار رود و قولنجت نگیرد و اصلاح تن تو بدست تو نیست و اگر صدبار در کسبها زیانت افتد صد و یکم بار دست بکسب دراز کنی که در کسب اگرچه اعتمادی نیست ولکن در بی کسبی بی اعتمادی و نا امیدی بیش است جهانی که موصوفست بفنا و وعده نیست بمراد و جزا برین کسبها آخر آن قدر امید باعث می‌بود ترا بر کسبها پس عالم مراد و سرای بقا و وعده بر جزای اعمال چگونه است که این شکال ترا شکال می‌گردد نی نی بورز ورزش آخرت و سعادت آنست که خودی و خویشتن بینی از کعبۀ احوال خود بیرون اندازی و درنهی و این بت را بشکنی و بیخ او را از زمین کالبد خود برکنی منی و خودی کدامست آن حالتیست که ترا پرده باشد از ذکر الله و فرمان الله مثلاً گویی مرا بدین نام خوانند قدر من چنین دانند آن فلان کس کیست که با من برابری کند این ننگ را کجا برم و این عار را کجا گویم نباید که مرا کسان بدین چشم نگرند و بدین نام خوانند چون درین همه احوال نظر کنی هیچ فرمان الله نبینی درینها و از نور معرفت دور بینی خود را خودی تو اینست اینها را بشکن و باک مدار نه خودی تو چشم و گوش و اجزای ترا می‌گویم که آفرینش و کسب و کار و سلامتی خود را می‌بینی و می‌یابی در بعضی ازمان که این خودیت نباشد و نبوده است چنانک در رحم مادر و یا وقت بلوغ و چندین انبیاi-83 اگر
p.84
این نعمتها ساعتی هم راه شد یا خودی تو آن نباشد که این نعمتها بخودی تو می‌باشد و اگر خودی تو نباشد این همه نیست شود اکنون مشغولی در جهان که نه بفرمان رحمن و نه نظر بالله خودی باشد و منی باشد چو او را نباشی و خداوند را نی که اگر او را بودی خود را نبودی اکنون اگر بخود می‌کنی این کار ها اینک خودی آمد و شرک آمد و اگر بامر و نهی کسی دیگر می‌کنی که جز خداوند تست غلامی گریخته باشی بدست غیر خداونده همچنان بندۀ باشی از خداونده گریخته و با آزادی نرسیده اکنون عزّت تن مجوی و جان را در زندان مکن که هیچ چیز تنگ تر از خود بینی نیست که خود بین را جهان قبول نکند صحرای فراخ و روشنی می‌نماید و لکن ظلمت شوره خاکی دارد هر چند ازوی بیش مکی جگر تفسیده‌تر باشی تَرَی الظّالِمینَ مُشْفِقینَa-84 چو بسرِ آن سراب رسی اَوْره‌ش روشن می‌نماید و لکن باش تا آستر تیره‌اش بنمایند همین حال ترنجیدگی که هر چند نظر بر افکنی ندانی که کجاست و لکن آسیب باجزا دارد و اثر وی با جزا میرسد باش تاسپس مرگ بیخ او عمل کند و شاخ و بال او در هواتر شد هر چند بچشم نبینیم که کجاست و لکن آسیب وی با جزا دارد آن بیخ را بر کن تا زمینت پاک شود و بخیرات بر دهد هرچند که برگهاء وی بر می‌کنی و لکن چون بیخ در زمین تن میداردi-84.
ما خود از خویشتن بینی خود سیر آمده‌ایم خویشتن بین دیگر را چگونه بینیم زبان همچون خاشاک بر چشمۀ دل و سر پوش ویست هر چند که می جنبانی بگفتن گویی خاشاک و غیریژنگ از چشمه پاک میکنی آب روشن‌تر از دل برون می‌آید جهان قبّۀ وادین است اگرچه نماید و لکن زود فرو گشاده شود از بهر بازی اِنّما الْحیٰوةُ الدُّ الدُّنْیا لَعِبٌ وَلَهْوٌb-84 بازی بدین استواری تاراستی را چه پایداری باشد چون قرار
p.85
می‌دهم که الله را بمعنی می‌گویم که مزّه آید رنجم می‌رسد بذکر گفتن و ترک می‌کنم ذکر را و فراموش می‌کنم و مرده دل می‌شوم و مزۀ باغ و بوستان و حور عین کم می‌شود اکنون همه مزه از عین ذکر الله دانم و همه عشقها از عین الله دانم و سرمایۀ سعادت خود عین ذکر الله دانم و هماره بر زبان دارم تا زندگی‌ام درین جهان حاصل بود آرزوانه و شهوت و سودای و سبب سعادت و زندگی توست از آنک اگر در تو آرزوی حیوة نباشد کهi-85 خود را از پژمردگی بیرون آری و بهشت طلبی این شهوتهاء تو همچون بازار و چرغ تست که بوی شکار کنی و یا همچون مهارتست که بسعادتی کشد دیدن الله ورؤیت بدانست که نظر کنی که هست شدن تو و ادراک تو از چه روی مضافست ب الله و از چه وجه مخلوقی تو و عالم ثابت می‌شود ب الله بارادت الله هست می‌باشد پس ارادت الله رویاروی تو باشد و تو متعلق ارادت الله پس تو نظر بدان ارادت الله دار که او مر آن موجود را چگونه برداشته باشد بروجه تعظیم و می‌زار که چه حالتها هست می‌کنی ای ارادت الله و سمع و بصر و عقل از تو چگونه برون می‌آید و درد و راحت از تو چگونه برون می‌آید و همچنین اگر بقدرت هست می‌کند ناظر وی باشد بلک بجملۀ صفات هست می‌کند الله، پس تعلق بیش باشد و مؤانست تو و تعظیم تو مر الله را بیش و اگر صفات واسطه نیست‌اند مر هست کردن [را] بل که بذات هست می‌کند چنانک معتزله گویند پس تعلق بیش باشد، در ذات الله نظر می‌کن بروجه تعظیم و زاریدن که چگونه حالها پدید می‌آرد و می‌گویی چو هست بتوست بکی ناظر باشم.
می‌گفتم که الله کجا بینم داخل جهان یا خارج جهان الله الهام که همچنانک چهار دیوار کالبد و عالم قالب تو از تو خبر دارد وزنده است بتو و هر چند که ترا نمی‌بیند نه از اندرون خود نه از بیرون خود آثار تو باجزای تو می‌رسد همچنین مرا نه داخل بینی نه خارج بینی از جهان ولکن همه اجزای جهان از من خبری دارند از تغییر و تبدیل و دروای هر جزوی از خنکا و گرما [می‌رسانم بوی]
گفتم ای الله مرا بی خبر مدار بعد از مرگ و خاک شدن از فعل و تصرّف خود
p.86
که من عاشق تصرّف و فعلهاء توم شاهدم در جهان جز فعلهاء تو نیست از آنک دیدن فعلهاء تو مونس و معشوقۀ من آمد.
تاج زید می‌گفت چو عاقبت هیچ نخواهد بودن این چیزها خود در راه یاری بازم که دمی موافق من بود هم او می‌پرسید که عقل و دل چیست؟ گفتم هیچ نیست پس هیچ سخن مگوی و دم مزن چون سخن می‌گویی معلوم می‌شود که معانی هست و همچنین [است] جواب سوفسطاییه که هیچ سخن مگوی چون حقیقتی نیست و چون تو کسی نیستی با قرار تو جواب کی گویم.
سُبحانک میگفتم پاکی و دوری از عیب تراست یعنی عشق و محبّت تو باید که بر جمال بی عیب باشد آن جمال الله است هر صفتی که پیش دلت آید از عدم و از وجود و تکیّف آن همه عیب است جمال او را نشاید اگر دلت سوی دانشمندی می‌رود بی عیبی می‌طلبی بی عیب حضرت الله است عاشق همین باش اگر صور خلقان می‌طلبی آن همه پر عیب است کمال و پاک بی عیب اینجاست.
گویی سبحانک و الحمدلله و رحمن و رحیم و قهّار الی غیر ذلک فعلی و عملی است نه قولی اجزای تو عجبها و خوشیها می‌یابد و می‌فزایند و کسوۀ وجودشان زیاده می‌شود از مزه و نور دیده و سمع و دل اکنون هماره اجزای خود را درین آب حیوة آغشته دار آنچه تسبیح که بر زبان آید چون بخاری باشد که از سر دیک بر آید.
می‌گفتم که حاصل کفر و اسلام و همه کارها چه باشد و این کار از بهر چه کنم و فلان کار از بهر چه کنم متقاعد می‌شدم از کارها گفتم ای الله در من آرزوها پدید آر گوناگون و اَزْ بَهر ها در من ظاهر گردان که تا تو از بهر پدید نیاری هیچ کسی کاری نتواند کردن از بهر ها همچون پرهاست تا پر نباشد هیچ نتواند پریدن و بر جای بماند. اَفَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاًa-86 مؤمن آنست که اومید دارد بخوشی و بترسد از دوزخ و فاسق ناامید بخوشی و بی ترس باشد و زندگی حیوان بامید و طمع و یا از ترس و سهم و اگر این هر دو نباشد پژمرده باشد و یا مرده باشد پس مؤمن زنده آمد و فاسق
p.87
مرده آمد اَوَمَنْ کان مَیْتاً فَأحْیَیْناهُa-87 پس اگر کسی خواهد تا زنده باشد بنزد کسانی باشد که آن کار او را و پیش نهاد او را معتقد باشند و آن را می‌ستانید و بخوبترین وجهی یاد می‌کنند و فواید و عواقب آن پدید می‌کند تا آن جمال آرزوانه نیکوتر می‌نماید از آنک بیاد ثنا و ستایش و بمشاطگیِ بیان آن جمالِ پیش نهاد متضاعف می‌شود و بترک بیان و بماندن دست فرو آوردن جمال مراد کم شود و آن سبزه و خاک آرزوانه پر گرد و خاک شود در بصر و بصیرت. زیادت نظر بخضر و آب روان باشد از بهر این معنیست که هر جنس بجنس خود میل کند که پیش نهاد همه یکی باشد و بسبب اجتماع آن جمال متزاید شود و زندگی ایشان بیشتر شود اگر چه جمال بکمال چند روز چشم را نشوید و بینی را پاک نکند از خُلم و خُله هر دو ریش ناک شوند و دهن گنده شود و آب رخسار برود تا همچنانک آن زرع را و خیار زار را خو نکند و خاکهاءِ باقوت با آن یار نکند آن نیکو بر نه آید و نیز جمال در کم و کاست افتد اگر دست از وی بداری نیز اگر بیان و کار و ثنای دین نباشد و مصاحبت بایاران دین نباشد جمال دین را طراوت نماند و ترا زندگی نماند.
زشت می‌شنودی پریشان می‌شدی گفتم ای هوش و حواس عیب از شماست نه عیب از اعدا مَنْ بَلَّغَکَ غَمْزَ غَیْرِکَ فَهُوَشاتِمُکَ لَاالَّذی شَتَمکَ ای حواس و ای هوش، اعدای من شمایید و غمّازانید که گرد من در آمده‌ایت و خبر ها نزد من می‌آرید ای هوش اگر گوش ببانگ دهل نداری مرا از بانگ دهل چه باشد این همه عیب از تست و رسوایِ از تست که ترا هوش بر آنجاست از هرچیزی که شادی چون شهد می‌گیریi-87 و غم را چون موم می‌گداز و هوش بغم مدار.
سکون و حرکت و تفرقه و جمع که مادر و پدر جواهرند همه لشکر الله و در فرمان الله‌اند اَفَلایَعْلَمُ اِذا بُعْثِرَ ما فِی الْقُبورِ وَحُصِّلَ مافِی الصُّدورِb-87 آنها که قدرتی دارند دو نوع‌اند یکی گروه ناامید می‌شوند و نفس گرم و سرد بر می‌آرند چنانک آن
p.88
پیر بلخی چغانی و من در وقت سستی، و یکی گروه دیگری طالب قدرت و منتظر قدرت می‌باشد و آنها که قدرتی دارند در بند قدرت دیگر می‌باشند بنگریم آن دانهاء قدرت که ترا حاصل بود تلف کردۀ و باطل کردۀ دیگر از الله چه می‌طلبی تا بار دیگر تلف و باطل کنی بچه چون دوکی از مادر بستد و شکست و جامۀ ستد و کوزۀ ستد بینداخت بشکست اگرچه بگرید بار دیگر مادر او را چیزی ندهد اکنون دیگر قدرت می‌طلبی تا چه صنعت و برهان خواهی نمودن بس کن این قدر خارجیi-88 کردی اگر هنر بود دیدیم و اگر ترا نام نیک می‌بایست حاصل شد اگر دیوانه بودی بس کن این دیوانگی یا میگویی که چون این تخم قدرت بستانم این بار چنان کارم که بری بر آید وَلَوْرُدُّ والَعٰادُوالِمٰانُهُواعَنْهُa-88 اگر این آلات می‌ستدی تا بازی بیرون آری در سور جهان ازین نمد کالبد و چوب استخوانها را ازین پوستین وجود چه دزدی آسیا برون آوردی در سور بازیی برون آرند که پسند خداوند سور بود در سور جهان بازی بیرون آر که پسند خداوند جهان باشد خداوند منزه است ازین بازی تو و خیراتْ ولکن چون بسند او باشد عطایی دهندت، بز که چراغ پایه بازی می‌کند و خدمتکی می‌کند و ریشکی می‌جنباند خداوند بازی مستغنی است ولکن چون پسند اوست عطایی دهندش آخر این همه عطاها می‌ستانی و تلف می‌کنی و خاک می‌کنی آخر ندانی که آشکارا کنند اَفَلایَعْلَمُ فَ پس یعنی پس از آنک مشاهده کردی که هرگز کسی نبود که چیزی کسی تلف کرد که وی را ترسی نبود از وی گویند چندین وام دادیم چه کردی چون آن خداوند مال را توانا داند و دانا و خود را عاجز وی داند در جهان این نوع معامله بی ترس و تاوان نبود تو این بی ترسی از کجا آوردی مگر منکری و خود را عاجز و او را قادر و یا او را حسیب و لطیف نمی‌دانی که می‌گویی اینقدر خیانت در میانه از کجا بر آید اکنون میان دو کار بایدت بودن یا ترسان یا منکر یا گویی کریمست آن کسِ گستاخی [که] تلف بحکم کرم خداوند مال کند معاملت او دیگرست و آن کس که فسوس
p.89
دارد معاملت او دیگرست آن وام داری که بحکم کرم خداوند مال مماطله کند چاپلوسی و پس دویدن و پیش دویدن و ثنا گفتن و شرم داشتن و آن مستهزئک هین هین خنده و چاپلوسی سرسری و خیره رویی که دیگر می‌طلبد خداوند مال مغرور بکرم و مستهزئ را داند اگر تخم قدرت بجای کاشتۀ که امید ریع است اگر سرت بکتفها فرو می‌رود باد سرد و گرم نومیدی چرا میکشی آخر چو نُزل ترا هست کنند ترا هم هست کنند اَفَلایَعْلَمُ فَ پس است یعنی پس از آنک قدرت ما بدیدۀi-89 نداند یعنی چه جای نادانستن باشد گور عبارتست از آنک چیزی بوی پوشیده و مندرس شود و بوی ناامیدی آید که مرا ازوی چیزی نیاید مقبرۀ علم گویند رستاق را که علم دروی مندرس شود شکم گرگ گور بود و هوا و آب گور بود مگر نشانی نیافتۀ که او را ما از چنین گوری برانگیخته‌ایم اول بار و استدلالی نیافتۀ گویی چشم فراز کن و انگشت بر خود نه که از چنین گوری برانگیخته‌ایم پس از چنین قدرتی چه جای نا دانستن و حُصّلَ مافی الصُّدورِ اگر سریرت نیکوداری از پریشانی ظاهر چه دل تنگی و چشم بآیین جهان چرا باز کنی مگر نمی‌دانی که عروس سریرتِ ترا جلوه خواهند کرد و آیین جهان خاشاکی بود نزد عجب آن و اگر سریرت بدی داری پنداری که خاک خواهد شدن و پدید نه آرند مگر که در عریش و وایِجِ کالبد خود نظر نکردۀ و این استخوانها [ء]i-89 چون چوبهاء وایج خم داده ورگ و پی چون لیف دروی پیچیده را مشاهده نکردۀ و خوشهاء انگور تدبیر و تصرفات و میوهاء بیرون شو کارهار[ا] هیچ دانی که از کجا منعقد میگردانم بعد از چنین برهانی اَفَلایَعْلَمُ.
حکایت خوارزم می‌گفتند که کس را زهره نباشد تا سخن رؤیت گوید و خود را خالق گویند و هرسنی را که بیابند می‌زنند سر و گردن بر که این زدن ما بتقدیر الله است هر چند عاجزی جبری ایشان نیک‌تر می‌زنند و هیچ رحمی نی، جبری را بریشان
p.90
رحم می‌آید که اینها مسخر الله‌اند و ازیشان نگیرد زیادتی که این بتقدیر الله است و ایشان را بر جبری رحمی نی که اینها ناسزا می‌گویند مشکل کاری یک طرف را رحم و عاجزی و جبری و یک طرف را هیچ رحمی نی لاجرم جبریان شکسته و غارت کرده و پراکنده و عاجز و معتزلیان مترّفه و متنعّم وزرِپُر، جبری را در آخرت عقوبت که خود را مجبور دانستی و خدمت ما نکردی و کاهل شدی در خدمت بسبب اعتقاد جبرِ حکم الله چنانک تا بلای هر دو جهان بر سر او فرو بارد تا عاجزی بر عاجزی بیفزاید آنگاه می‌گوید آری حکمش چنین است که یکی ولایت را و یکی قوم را راهِ دریافتِ عاجزی خودشان بریشان گشاد نکرد و اعتقاد قدرت و قوّت خودشان داد زیادتی، و ولایتی را راهِ عاجزیِ ایشان بریشان گشاد تا ایشان جبری گشتند و کاهل و مستوجب عقوبت قدر راه گشادستi-90 بر شادی و کام روایی، جبر راه بند کردن از قدرت و کام روایی و عاجز گردانیدن، الله بندی کند از مرادها بجبر و گشاد می‌دهد بقدَر، سؤال کردند که چون حکم بود و رضانی چگونه باشد گفتم چنانک دزدی می‌کنند و هیچ کسش نمی‌پسندد. از خانۀ بالا و گرمی وی و تاب آفتاب تنگ می‌آمدم آنگاه یادم می‌آمد از اوصاف آن خانه و اندیشه‌ام بخوشی مشغول بود هیچ رنجم نمی‌نمود و خوشم می‌آمد و فربه می‌شدم الله درِ رنج را اندیشۀ رنج را گردانیده است و اندیشۀ شقاوه و اندیشۀ بی‌اختیاری را که مرا اختیار نیست و در شادی اندیشۀ شادی و قدرت و توانایی را، الله گاهی آن در می‌گشاید و اندیشۀ رنج و جبر می‌دهد و گاهی در شادی می‌گشاید و قَدَرْ، تکلّف می‌کن تا اندیشۀ سَلس و سایر رنجها از تو کمتر شود جبری چون نظر بالله کند بمعنی خدای گوید خدای مطلق خداوندی آن باشد که خداوند اختیار خلقان باشد اثبات می‌کند و نفی می‌کند و اندیشه می‌آرد و اندیشه می‌برد او اللهِ فعل خلقانست که کسی دیگر را بر آن فعل قدرت نباشد که شرک در خدایی باشد و همچنین در جزوی از اجزای عالم پس آن تقاضا کند که بنده هیچ فعل نکند و او را هیچ فعل نباشد و نفی تعظیم از بنده عین تعظیم بنده باشد مر الله را بیداری می‌بیند خود را چون چرخ و گوی گردان باشد در رنج و در شادی
p.91
و در علو و در سفل باز معطلش می‌کند و آرامش می‌دهد بخواب باز قَدَری نظر باوامر و نواهی می‌کند درِ تقدیر و حکم بر خود می‌‌بندد آن یکی را از اندیشۀ تقدیر و حکم و قضاء خود می‌ترساند بنظر باوامر و نواهی تا نیارد اندیشیدن از قضا و تقدیر و چنان ترک گوید که نزد وی تقدیر و حکم الله صورت نبندد و آن یکی دیگر را نظر بعاجزی و بیچارگی می‌گشاید چنانک جز قضا و قدر نبیند و درِ قدرت خود بر خود می‌بندد چنانک نزد وی صورت نبندد قدرت بنده و فعل بنده اکنون نه در همه احوال قدری مطّرد است و نه محمود و نه در همه چیزها جبری محمود تا ببینی که این هر دو بر کدام رگ می‌افتد که هدایت الله می‌بود و بدولت [و] نعمت می‌رساند و بکدام رگ بر می‌افتد که بضلالت و عقوبه می‌انجامد یا مگر هر کسی را در کوی خود صدقی باشد و تعظیم الله تا بسعادت انجامد قدری را در قدری و جبری را در جبری، هرچ ترا در قرآن و در احادیث مشهور بمقاتله و مجادله و بیان کردن فرمان نیست منصوص چنانک شرکت بیان و ایمان بمحمد در آن مجادله و بیان و کاویدن در معتقد آن لازم نیست چون رؤیت و خلق قرآن و قدر و غیر آن باجماع که از بهر اینها نصب حروب و سر گزیت ستدن و تفرقه در قبله و مقبره و حرمت مناکحه ورد شهادت اگر اندیشۀ این مواضع اشتباه نکنی مؤاخذه نکنی نه بنفی و نه بقبول و هرگز این سخن را پایان نیست که ازین سخن کفر لازم می‌آید پس کفر بود از آنک هیچ کلمه میان خاص و عام نباشد که آن یا بکفر یا بایمان باز گرددi-91 پس یا فریضه باشد یا محرّم و کلمات برین دو قسم منقسم نیست پس نود و نه نام آغاز کردم هر نامی منبی از هر مذهبی بود الله منبی از جبر و حیرت و شک بود یعنی خیلی چنین باشند رحمن رحیم بیان مذهب اباحت و فناء نارو نفی خلود فی جهنم مَلک گروهی میان قدر و جبر قدّوس و سبّوح و طاهر بیان اصحاب فنا و عشق از متصوفه جبّار مر قوم جبر را بود اِلیٰ غَیْرِ ذٰلِکَ مِنَ اْلَاسْماءِ گویی الله می‌فرمایدی که این همه اقوام مغرور بمن‌اند در هر مذهبی که هست معظّم خود را و آگاه از خود را از غیر معظّم و مستخفّ دانم و جزا دهم در خود و هر نامی را که الله در تنزیل یاد کرده است در ماقبل
p.92
آن نظر می‌باید کردن تا بدانی که در کدام نام قدری باید بود و در کدام جبری و در کدام چیز قدری می‌باید بود و در کدام چیز جبری.
همه خلقان ترا مشاهده می‌کردند ای الله بقدر آن آثار که بدیشان می‌رسید از ضرّ و نفع از خود می‌خواستند تا با تو سخن گویند یکی دهر نام می‌کرد و یکی طبع نا می‌کرد و یکی نجم نام می‌کرد و یکی عدم و یکی موجب و یکی نه عدم و نه موجود چنانک تاج زید می‌گفت خدا نمی‌یارم گفت می‌ترسم که آن حالتم برود چنانک کسی بر یکی تسبیح خو کرده باشد نیارد تسبیح دگر گفتن که نباید که مشوّش شود و آبِ مزه برود چون خو کردگی بر آن ذکرi-92. گفتم این از آنست که کار شما چون شکل بیشه باشد اکنون هر کسی نامی می‌نهاد مر الله را الله اسما فرستاد بر زبان انبیا علیهم السلام که مرا بدین نامها خوانیت. استفسار جبری باید کرد که معنی منافی جنایت می‌خواهی یانی و معنی قدریii-92 باید گفتن که مقدور الله را از مقدوری الله برون می‌آری و او را عاجز می‌کنی لاجرم در عاقبت خلاف بر افتد حاصل اگر همه مللها را یکی میدانی و ترجیحی نی یکی را بر یکی زندگی می‌برود و چون خاکستری برون می‌آید از آنک جوهر آدمیت را تبشiii-92 و آتشی است چون تبش و آتش برود هیچ زندگی نماند مگر در خوردن و شهوت راندن چون سایر حیوانات گویی زندگی آدمی را بتعصب است قُلْ یا ایُّهَا الکافِرونَ لااَعْبُدُما تَعْبُدونَa-92 درین اندیشها بودم که بامداد نورالدین آیت خواند : قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَهُوَیُحاوِرُهُ اَکَفَرْتَ بِالَّذی خلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةِ ثُمَّ سَوّیٰکَ رَجُلاًb-92 چون حالت قدری و معتزلیان و نظر بدیشان حالت جبر مرا شکسته بود و بدل آمده که مگر صواب آنست که قدری دارد قوم را گفتم مگر اغلب شما را حال چنانست که لشکر شکسته را مانیت پیشین حالی داشتیت خوش و خرم لشکر خوشیها جمع می‌کردیت ناگاه بچشم یک ظرف نظر کردیت لشکر
p.93
انبوهی با سلاحی با قوّتی آراسته چنانک لشکر حال قدریان خوارزم مشاهده کردم شما چون چنین لشکری را دیدیت شکسته شدیت و در آن گریز با خود می‌گفتیت که کاشکی با آن لشکر بساختیمی و همان روش داشتیمی و در حالها [ء] خود بشک می‌شویت و در عین این اندیشها باز روی باز می‌گردانیت و یک حمله جنگ می‌کنیت بمجادله و محاجّه باز منهزم می‌شویت اِنْ یَکُونْ مِنْکُمْ عِشْرونَ صابِرونَ یَغْلِبوا مِائَتَیْنِa-93 از بی صبری هیچ نه آید اَوْمَعْنٰاهُ حال شما همه هموار بود ساخته چون برادران برابر بی تفاوتی و همه متّحد ناگاه چیزی در وجود آمد از ثالثی بچششی یا سلام علیکی یا حرفی بگرفتیت از کسی حال شما با خود در منازعت شد و بعضی را از شما چنانست که بنظاره ایستاده‌ایت تا کدام حال بچربد و کدام حجّت و حکمت قوی تر آید و کدام طرف شکسته شود تا بآن قوی یار شویت و یا بعضی پسِ درویشی و قناعت می‌باشند و باز در احوال توانگران نظر می‌کنند مشوّش می‌شوند و نهی است نظر باحوال منظوم جهان باز گفتم که اگر ازینجا بمعنی آیت آیم هر کسی بر رشتۀ ضمیر برون آوردن دریابند از معنی آیت درین میانه چیزی دیگر بگویم تا این روش بریشان پوشیده شود آنگاه بمعنی آیت آیم جنگ پیش دل آمد که نفس و عقل هر دو در یک خانه‌اند گفتم چون مرد در فرمان زن باشد اگرچه ظاهر خانه آراسته و بترتیب باشد ولکن بزیر رسوایی پدید آید امّا رسوایی مرد احتراز کند اَلنّارُ وَلاالْعَارُi-93 و امّا اگر مرد زن را از پیش بر گیرد بنه نباشد و بنیادی ندارد و سرگردان باشد زن آبگینه‌است چنان سنگ دل مباش که آبگینه را بشکنی و چنان نرم ساری مباش که در میان آبگینه روی چون مایع، نبینی که الله نفوس مکلّفه را که صفت زنان دارد اگر تازیانه [ء] عقاب در عقب ایشان داشت زمام انعام بهشت در پیش داشت میان لطف و عنفی کرم می‌فرماید که سَبَقَتْ رَحْمَتی غَضَبی گاه گاه اگر بلیّۀ نازل گرداند اما رحمتش در اعمّ احوال نازله است تا بوقت مرگ و قیامت بنغزیش می‌دارد بنیکوترین وجهی از بعد آن اگر نا اهل
p.94
بیرون آید محرّمۀ ابد گردد کَلّااِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یُوْمَئذٍ لَمَحْجوبونَa-94 نیز نفسی و عقلی است در یک خانه جمع شده‌اند و ازدواجی هست میان ایشان ای عقل بفرمان نفس مشو و داروش مده تا هلاک شود تا بی نفس نمانی قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَهُوَ یُحٰاوِرُهُ اَکَفَرْتَ بِالَّذی خَلَقَک مِنْ تُرابٍ حاصل چون نظر بقرآن می‌کنی همه حقیّت مذهب جبر تقاضا می‌کند اِنَّ الَّذینَ فَرَّقوادینَهُمْ وَکانواشِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فی شَیْءٍb-94 همه سودا و آرزوهاء تو چون با دست بر پشت باد سواره شوی ندانی که بیندازدت و برود. دین هر کسی آنست که همه رنجهاء وی بوی خوش شود هرچند گهی دینی دارد شکل دنیا طلبان همچون رندی را ماند که سراشتر و یا شُش ربایند او خود را در افکند زخم چوب بر سر خورد و جامه‌اش بدرند خوف هلاکت باشد چون شُش بستاند ویا گردن اشتر بر کف و دستش بماند نداند که کجا کند و نتواند خوردن و نتواند پوشیدن همه جهان سگی می‌طلبد تا پیش وی اندازد گویند چه شَرَه بود ترا در تحصیل وی گوید دیدم خلقی می‌ربودند رغبتم افتاد، زر و مال و فرزند پایان کار بر دست بماند و هیچ خرج نشود مُرِّغب دروی آنک دیگران می‌ربودند همچون قابیل که هابیل بر سرش مانده بود، نعمت و حبّات نبات نیکوست چون بجایگاه کاری اما اگر بروی در شوره اندازی خداوند حبّات دیگرت ندهد، کسی که از بهر شکم و معده خورد چنانستی که کسی مر ترا قدح راح دهدی تو ببالوعه و مستراح در ریزی نه ترا از بساط کرم دور اندازد امّا اگر از بهر مقصودی خوری اگر همه تن تو چون حَدَث ناک بود همچون زمین پر بار گردد چون هواء نیاز و تابش آفتاب معرفت و آب شکر و حمد بیابد ببالد نومید چرایی که ساقی فضلش جرعۀ شراب مزه و شهوت و محبّت بر اجزای خاکی ریخت یعنی کالبدهای تو از بوی خوش او مدهوش می‌شوی و زبان گرد آن خاک بر می‌مالی یعنی لب و مجامعت از آن مزه سرمست میشوی وَلِلْاَرْضِ مِنْ کَأْسِ الْکِرامِ نَصیبٌ کرام فضلش چو
p.95
شراب خوشی بر خاک جهان ریخت کُلٌّ یَعْمَلُ عَلیٰ شاکِلَتِهِa-95 همچنان که سبزهاء گوناگون بنابر بیخهاء مختلف است و دانها[ء] مختلف، کارها را بیخها نیّت است و نیّتها را بیخها در غیب است و ایمان بغیب لازمست.
هرک را دل او منزل این جهان باشد بی قرار و سر گردان باشد از آنک این جهان سرگردان است گاهی چرخ زیر و گاهی زبر چنانک کسی در کشتی باشد گاهی در اوج و گاهی در موج و گاهی در گرداب و هر کرا دل در آن جهان باشد دلش با قرار باشد که در دارالقرارست و در دارالسّلام است همچنانک کسی در خشکی منزل دارد از موج و گرداب امان دارد، تو کیش و قربان تیردان و کمان دان داری نه کیش و ملّت قربان و تقرّب بحضرت الله داری اگر تو می‌گویی کیشی دارم امّا دو گواه داری که دروغ می‌گویی یکی حالت شادی که چون شادی بیابی از کیش فراموش کنی معلوم شد که مقصود تو از کیش شادی بوده است نه کیش و گواهی دیگر چون رنج پیش آمد از ملّت فراموش کردی معلوم شد که مقصود تو از کیش بی رنجی بوده است چو این فایده حاصل نشد ترک او گفتی پس مذهب تو همان آمد که :
ما مذهب چشم شوخ مستش داریم
کیش سر زلف بت پرستش داریم
خان سوی غور می‌رفت گفتم آنک هیچ ملکی نداشت و آنک بداشت هیچ مزیّتی ندیدم اندکی از جهان و بسیار او یکی است اندکی را و گوشۀ را آزمودی همه گوشها همانست نزد صرّافْ درستی آرند گوشۀ را بر محکّ زند بس کند همه اجزاش معلوم شود همه را زراب نکند.
بسیار خورده بودم زندگی می‌طلبیدم آیت خواند قُلِْ ٱدْعُوا اللهَ اَوِ ادْعُوا الرَّحْمٰنَb-95 یعنی در خدایی او نظر کنی بهر وجهی که باشی زندگییت دهد الله قوّتهاء عارضی و عرضی شما را پدید نکند این شهر ها و ایوانها و منارها بر پای نتوانید کردن تا الله را قوّت نباشد این جبال و این آسمان را در هوا چگونه نگاه دارد وَالسَّماءَ
p.96
بَنَیْناها بِاَیْدٍ وَاِنّالَموسِعونَa-96 چون حاصل جهان چیزی نمی‌بینی در تو جنبشی پدید نمی‌آید در چیزی چون عجبی و آرایشی دیدی در تو جنبش پدید آمد و زنده شدی و چون آن رفت باز مُردی و پژمرده گشتی آن چیز چون مهارست.
نظر کردم عین الملک را دیدم صبح دم سؤال می‌کرد که وقت سنّت گشته است با خود اندیشیدم که چه فرق است میان ایشان و میان ما ایشان را رغبت بالله و حاویدنi-96 بالله و حاجت عرضه داشتن ب الله ترک و کافر را همچنان زاران بینم بالله فرق میان ما و ظَلمه آن می‌بینم ایشان مالی می‌بستانند بستم ترا این قدرتست که از اصحاب خود تحکّم می‌کنی که هرک را دو نان چاشتست بیاری تا بیک جای چیزی خوردیم و اگر این نمی‌کنیت بر خیزیت از نزد ما برویت هراینه چون قدرت زیادتی می‌بیابی خود را زیادتی تصرّفی می‌دانی در ایشان چون این معنی شامل آمد خلق را همه عاجز و محتاج الله دیدیم اکنون دست از خلق بیچاره بدار، بحسد و بغض دست دریشان مکن رشید قبایی و غیر وی را مگوی که رها نکنم تا گرد مسجد من گردید و اگر در حق تو ایذا کنند بدانک عاجزند تو بمرحمت رها کن تا ترا چون ددگان می‌خورند چون کرمان مرایّوب را صلوات الله علیه و ب الله مشغول باش و همه حاجت ازوی خواه که وی تواند بر آوردن. اَلَّذینَ کَفَرواوَصَدّواعَنْ سَبیلِ اللهِb-96 دین محمّد علیه السّلم کینونۀ بالله است و بس کافر تو آنست که از ذکر الله و محبّت الله دور افکند از غنیمت اکتساب چیزی حاصل می‌کن و سلاح می‌ساز و با آن کافر مانع محبّت الله جنگ می‌کن.
صوفی غزنوی را گفتم ازین همه صوفی خانها و زیارت جایها اگر سخنی راستی شنودۀ آن راست را باش و اگر سخن راست نشنودۀ طلب کار سخن راست باش چند باکریٰ و بطالت باشی مردم از شکر خوردن سیر می‌شود ترا از بطالت سیر می‌نشود.
رحمنی و رحیمی پیش خاطر آمد از نعمت اُولیٰ و نعمت اُخریٰ گفتم که رده
p.97
رده خشت کالبدت که ب آورده است و اندرون بانواع نقشها[ء] مزه که مزیّن کرده است و هر ساعتی مِروحۀ آرزو و هوا را که جنبان کرده است خدمت همان کس کن تا این نعمت را دایم دارد اگر خود را دوست می‌داری کاری کن که خودی تو با تو بیاید. گفت آشنایی ندارم تا کار او کنم گفتم حوابi-97 چون اهل و آشنایی می‌یابد آشنایی او قبول می‌کند آدمی اولی بود که اهل [و] آشنا را قبول کند ایمان همّت است که ربّ اعلی را پرستم ربّ ادنی را چکنم گدایی خساست است با همّت جمع نشود لاتَشْتَروا بِعَهْدِاللهِ ثَمَناً قَلیلاًa-97 آخر کاری باید که یار و غمگسار و مونس روزگار تو باشد و هر کاری را که بخود گرفتی و خود را بدان معروف کردی ساعتی‌اش کوه باید بود و ساعتیش گرد و ذرّه از جای نباید رفت چنانک مثلاً خود را پیشوای برون آوردۀ بمسلمانی آن چنگ زنان و زنان مطرب را دیدی بفرمان خان گفتم این بی ننگی را چون مِعْجَرِتُنُک بر سر کنم و بنشینم و چون ذرّها در هوا بر خود لرزان می‌باشم و از جای نروم و چون بتوانم در نهی منکر چون کوه باشم و کار پیش برم اگر ازین رنج احتراز کنم و کم نامی و سرگردانی باشم رنج از نوع دیگر باشد بهر پهلو که می‌افتی دیک آتش بر سر تو فرو می‌ریزند اگر چه آفتاب مراد در آن کار تیره‌تر و با ابرتر بر آید کسی از بهر آن کار روز نماند و کسی بتفاوت ماه مطلوب عمل شب را از دست ندهد طلب تو چون کلیدی است در هر کاری در غیب می‌گشاید و قدرت در آن کار می‌کرد هر چند طلب بیش گشایش بیش اکنون جدّ و جهد باید کردن در هر کاری بر سبیل مبالغه تا بمرادهاء آن برسی جدّت آنگاه منتظم شود که تقدیر را فراموش کنی که با یاد تقدیر الله جدّ منتظم نمی‌شود و چون مقصدii-97 قدم در راه نهی و حملۀ قوی می‌بر و درین گرمی قدری می‌باش تا چون مانده شدی و عجزی پدید آمد و مانعی پدید آمد
p.98
اینک آن زمان تقدیر الله چهره نمود و جَبر پر و بال گشاد ساعتی در وی نظر کن و تصْرّع و ابتهال عرضه می‌دار بحضرت الله چون ماندگی و عجز و مانع از پیش برود آنگاه قَدَری شو و قدم در راه نه چنانک عاشق و معشوق، عاشق تا طاقت دارد در طلب معشوق می‌رود و چون از توانایی فرو ماند معشوقه بر سر وی آید در وقت قَدَری عاشق باش و در وقت مانع و عجز جبری باش تا معشوقۀ تقدیر بر سر تو آید و در الله نظر می‌کنی که من طلب کار توم چون مقصدت حضرت الله باشد هم حالت قدری تو پسندیده و هم حالت جبری تو مرضّی از آنک فعل تو که قَدَری وش است عاشق سوخته پای الله است طلب می‌کند الله را این ترک فعل تو حالت عجز و مانع که جبری است معشوقه[ء] الله بر سر وی آمده است امّا اگر مقصد غیر الله باشد هم جبری و هم قدری تو ناپسندیده باشد و هدایت و خلق جبری هیچ فعلی نبود که ترکیبی نداشت از جبر و قدر قدرت عین تو نیست در سفر مانده شوی و قدرت تو نماند و چون در چیزی بسیار نگری باز خیره شوی و نبینی دیگر عجز تو در هر مرادی از بهر آنست تا بدانی که اینها عطایی بود از حضرتی نه بکفایت تو هرگاه خواهی بر آمدن مرادها سر خود لگام عجز را و دوالهاء زین بی مرادی را بر پشت تو نهاده‌اند نظر کنی بدان و توسن نفست سر خود نگیرد و اگر با آن نظر سر کشی و حرونی کند تازیانه خورد چنانک ادهم ابر بر مراد رعد راست نرود تازیانۀ برق چون آتش بر رُخج او فرو آرد آنجا تازیانۀ آتش بر سر ابر عنود فرود آرند اینجا نیز تازیانۀ آتش بر سر گبر عنود فرو آرند هیچ یاری و کاری با عهد و وفاتر از عهد الله نیست عهد دیگر بر مگزین بر عهد وی ولاتَشْتَروا بِعَهْدِاللهِ ثَمَناً قَلیلاًa-98.
مگر ستارگان و آفتاب و ماه چون جامها است که غذاء ایشان در آن می‌کنند و بقالب عالم می‌فرستند زمین از اجزای آن قالبست و بادهای زمستانی را عبیر و عنبر در وی می‌دمند تا شمال و صبا می‌شود.
pp. 75 - 98
  • a-75 . قرآن کریم، ۴۶/۱۳.
  • i-75 . ظ : همه.
  • b-75 . قرآن کریم، ۶۷/۷، ۸.
  • i-76 . چنین است در اصل.
  • a-77 . قرآن کریم، ۷۶/۱۲.
  • a-78 . قرآن کریم، ۵۴/۵۵
  • b-78 . قرآن کریم، ۹۸/۸
  • a-79 . قرآن کریم، ۲۰/۲۱
  • b-79 . قرآن کریم، ۳/۱۷۳
  • i-79 . ظ : کژست
  • a-80 . قرآن کریم، ۲/۱۷۱
  • b-80 . قرآن کریم، ۳۹/۲۹
  • a-81 . قرآن کریم، ۸۳/۱۵
  • b-81 . قرآن کریم، ۲/۱۵۶
  • c-81 . قرآن کریم، ۹/۵
  • a-82 . قرآن کریم، ۳/۱۵۹
  • b-82 . قرآن کریم، ۴۲/۲۲
  • a-83 . قرآن کریم، ۵۵/۲۹
  • i-83 . در اصل چنین است و ظاهراً سقطی در عبارت واقع شده است.
  • a-84 . قرآن کریم، ۴۲/۲۲.
  • i-84 . ظاهراً عبارتی نظیر این : (بازدگر باره برون می‌روژد) افتاده است.
  • a-84 . قرآن کریم، ۴۷/۳۶.
  • i-85 . ظ : کَیْ
  • a-86 . قرآن کریم، ۳۲/۱۸.
  • a-87 . قرآن کریم، ۶/۱۲۲.
  • i-87 . ظ : می‌گیر.
  • b-87 . قرآن کریم، ۱۰۰/۹، ۱۰.
  • i-88 . چنین است در متن و شاید صواب چنین باشد : این قدرتها را چی کردی.
  • a-88 . قرآن کریم، ۶/۲۸.
  • i-89 . ظ : بدید.
  • ii-89 . اصل : و این استخوانها و این استخوانها.
  • i-90 . ظ : راه گشادنست.
  • i-91 . ظ : باز نگردد.
  • i-92 . ظ : چون خو کرد بر آن ذکر
  • ii-92 . ظ : و مر قدری را (بجای : و معنی قدری).
  • iii-92 . اصل : تببش.
  • a-92 . قرآن کریم، ۱۰۹/۱، ۲.
  • b-92 . قرآن کریم، ۱۸/۳۷.
  • a-93 . قرآن کریم، ۸/۶۰.
  • i-93 . اصل : ولاعار.
  • a-94 . قرآن کریم، ۸۶/۱۵.
  • b-94 . قرآن کریم، ۶/۱۵۹.
  • a-95 . قرآن کریم، ۱۷/۸۴.
  • b-95 . قرآن کریم، ۱۷/۱۱۰.
  • a-96 . قرآن کریم، ۵۱/۴۷.
  • i-96 . همینطور است در اصل یعنی بدون تنقیط حرف اول و گویا چنین باشد : چاویدن.
  • b-96 . قرآن کریم، ۱۶/۸۸.
  • i-97 . ظ : دواب.
  • a-97 . قرآن کریم، ۱۶/۹۵.
  • ii-97 . اینجا یکی دو کلمه افتاده و بقرینۀ چند سطر بعد ظاهراً چنین بوده است : و چون مقصد تو حضرت الله است قدم در راه نه.
  • a-98 . قرآن کریم، ۱۶/۹۵.

p.
تاج زید گفت که هر کسی را مطلوبی است و او بندۀ آن مطلوب باشد ما را مطلوبی نباشد تا بنده نباسیم...

تاج زید گفت که هر کسی را مطلوبی است و او بندۀ آن مطلوب باشد ما را مطلوبی نباشد تا بنده نباسیم و همچنانک عاشقان اوّل و آخر ننگرند آن زمان را باشند ما را نیز نه اوّلیست نه آخریست اگر پی یاری باشیم وجود ما محبوس شود و پر رنج و بسبب از رنج بیرون آید و هرچ داریم در ره او ببازیم بدلم آمد که از نهایت رنج که ایشان را باشد چون بیار خلاص یابند آن یارِ راو خود دانند ازانک آدمیِ تنها بی‌مطلوب از روی رنج دوزخ روانست.
تاج زید گفت من معشوقه‌ام گفتم معشوقه را رنج نباشد و رخسارۀ زرد نباشد و رخسارۀ لعل و رنگین نباشدi-99 چو هماره عاشق بر مراد معشوقه کاری کند گفتم این یپاغو در یاری و موافقت زیادت از شمااند که سر از بهر موافقت یکدیگر در می‌بازند و بچگکان و بازاریان ساعتی چون یاری همدم می‌یابند ساعتی در آسایش می‌بودند و از رنج خلاص می‌یابند باری یاری ایشان بنابر عاقبت نیستی و فراق نیست و ازانِ شما بعد آن محوست و در میانه هیچ چیز نی حاصل الزام ایشان این می‌شود که شما این دم یگانگی برچه وجه می‌کنیت وجودی را که پیش نهاد تو عدم اوست چگونه معشوقه شود و چگونه میل بیاری او گراید.
عروسی که نیک موافق بود چون در دلت باشد که روزی از من برون خواهد آمدن دلت با او بیگانه شود و یاری که با او چند روز بیش نباشی چگونه یگانه شوی و دل بمحبّت چگونه بر انگیخته شود عاقل را اَفَلایَتَدَبَّرونَ الْقُرْآنَ اَمْ عَلیٰ قُلوبٍ اَقْفالُهاa-99 سررشته گم کرده‌اندii-99 هر جای دیگر نگسلیت که سر رشته بسیار شود و از هرجایی راه مساز و حکمی منه چنانک اگر مرغ از راست پرد و از چپ پرد و ابروی راست و چپ بپرد و بانگ چوب آمد و بانگ در و ستاره اینجاست و در فلان بُرجست نی از قرآن یار طلبید اَمْ عَلیٰ قُلوبٍ اَقْفالُها تا چه کرده‌ایت که در زندانتان کرده‌اند رندان را در زندان کنند تا دلها[ء] شما چه رندی و خیانت کرده‌اند که
p.100
بزندان ختم و طبع گرفتار شده‌اند کسی [را که] حق کسی گرفته باشد بزندان کنند که حق بگزار چون یساری دارد هرچند وی حرونی می‌کند که نگزارم هرچند یسار آن دارم ما نیز تأبید حبس کنیم و در مُهر کنیم.
کلید این زندان بدست تست و آن توبه و حق گزاردن [است] اِنَّ الَّذینَ ٱرتَدّوا عَلیٰ اَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ماتَبَیَّنَ لَهُمُ الهُدیٰ الْشَّیْطانُa-100 چون میلش بکاهلی افتاد برون دوید حریفکی ماحضری و ناداشتکی چُستی و آن شیطانست تسویل چهار یک و پنج یک و مهرهاء بساطی در گلخن گسترانید و بزیر حقه مهرها انداختن گرفت این راه یافته وقتی اندیشه مند شود از عاقبت شقاوتی و سعادتی حالی آن ناداشتک نیز یکباره بازی دیگر بیرون کند و او را مشغول کند. درمهاء روز و شب پیش وی فرو ریختن گیرد مجاهزوار وَاُمْلی لَهُمْa-100 که روزگار در پیش است این اندیشه وقتی دیگر کن از همه جهان این اندیشه‌ات اکنون گرفت چنان سبک دستی می‌کند تا او را از سر حالت دور افکند. هان ای دوستان هر زمان را پایان امل خود دانید چنان دانید که باجل راهی برید تا مغرور دیو نباشیت کاهلی می‌کنیت و شرایط بندگی بجای نمی‌آریت و پهلوی بر زمین می‌نهید کاهل وار و نور و ذوق طمع می‌داریت و چون حاصل نشود زبان بتقدیر و حکم دراز کردن گیرید که ما را نیاز ده تا نیاز باشد و ذوق ده تا ذوق باشد همچون سگ کهدانی که وع وع می‌کند همان جای از کاهلی می‌خسپد سگ شگاری را وعوع و بانگ کمتر باشد از آنک با هنر باشد شما چون بی هنرید لاجرم وعوع نصیب شما باشد از کاهلی و عجز.
بی کمال طهارت نماز می‌کردی بعد از فراغ نماز اَلْحَمْدُ می‌خواندی یعنی ای الله این کافر را سنگ نمی‌گردانی و رسوا نمی‌کنی باز امید مغفرتش می‌دهی و در دلش امید مغفرتها می‌افکنی، آری کرم این چنین باشد که از چنین مجرمی در گذراند و در گذراند و درجه دهد و با وی ازین روی عتاب نکند بسبب جنایات خود نا امید
p.101
گونه می‌شوی باز بامید می‌آیی و اندران اندیشه مخبّل می‌شوی هر روزی می‌گویی تا آن کارِ دینه توانم کرد چندین خیال و تردّد در ساق پایت آویخته باشد کی توانی قدم بجد نهادن درخت انجیر را یا تاک را مانی که سر از خاک بر آورده باشد نه شکفته و نه تازه گشته و نه در زمین مانده نه بینایی نه نابینایی نه حرکت و نه بی حرکتی.
هرچه پیش نهاد آدمیست آن قَدَر است او را و هرچ پیش نهاد نیست او را آن جبرست او را مثلاً چنین که معرفت و ذکر الله و محو مر ترا پیش نهاد است می‌بینی چگونه جهد می‌کنی و طلب می‌کنی هیچ نمی‌گویی که تقدیر الله چیست و قضا چیست که مرا معرفت حاصل شود یا نشود باز ترک معاصی چون پیش نهادت نیست همه بتقدیر حواله می‌کنی و جبر می‌گیری معلوم شد که الله هر روزی که میسّر می‌گرداند مر کسی را دران روش قدری می‌گرداند او را و هر روشی که دشوار می‌گرداند بر کسی در آن روش جبری می‌گرداند او را بلک این معنی در هر کاری آسان و در هر کاری دشوار هست در هرچ نظر کردن گرفتی آن چیز بر خلاف نمودن گرفت مثلاً در عدم نیک نظر کنی هستِ ساده نماید و چون در موجودات نیک نظر کنی نیست می‌نماید شیاطین چون کرکسان که سوداها زخم منقار ایشانست در گوشها جمله جمله نشسته‌اند با چشم فراز و یک چشم باز هرک در جهان در آمد بر پریدند آنکس را بمنقار سودا بر داشتند می‌برند سوی اجل چون از در اجل برون بردند باز پریدند بویرانۀ جهان نشستند چون کسی دیگر در آوردند باز بریشان نشستند.
دانشمندان رشید قبایی را دیدم درهم شدم گفتم طرفه سحری که انبوهی خلقان در انواع دیگر دارند از علوم حاصلی نی بدان جهان و این چندین غلبۀ ایشان که مردم را بخود می‌کشد می‌داند مردم که باطل است آن و بدان می‌رود.
مردم را بخود می‌کشد می‌داند مردم که باطل است آن و بدان می‌رود.
قالَ عَلَیْهِ السّلامُ مَنْ تَرَکَ الْمِراءَ وَهُوَمُحِقٌّ بَنَی اللهُ تَعالیٰ لَهُ قَصْراً فی اَعْلَی الْجِنانِ ستیهدن این نظرست که محالi-101 دیگران می‌کنی لختی جنگ و لختی
p.102
آشتی در غیبت می‌کنی هرک اندیشه نکند در چنینها قصر او درجنانi-102 اعلی باشد روش حقّی داری با این همه غلبۀ باطل را می‌بینی می‌ترسی و بیم دل می‌باشی نباید که خوار و نژند مانم و فلان خیل مرا ناکس و بی خبرii-102 و بی مال دارند از بس که دل برخیانتها نهاده آن مایها[ء] فاسد جمع شده است اکنون ترس تب لرزه بر تو مستولی شده است چون احوال ایشان زشت و منکرست تا بامنکرْ معروف بوده و معرفت تو با منکر بوده است چیزی کن که با منکر منکر شوی و منکر چنان باشد که در نظر تو نه آید چشم تو آن را باید که نشناسد و بدان ننگرد و دل تو از آن نه اندیشد نهی منکر چنان باشد که خود را باز داری از منکر چنانک چشم تو منکر را نبیند و دل تو از منکر نه اندیشد و معرفه خود با معروف حاصل کن امر معروف چنان باشد که خود را امر کنی تا نظر جز بمعروف ندارد اصل منکر تحصیل کمال تست نهی منکر آن باشد که خود را و تحصیل کمال خود را نه اندیشی و نبینی و با یاران موافق جمع باشد با غیبت با یاران خویش باش تا ترا دیو نبرد امّا نظر می‌کنی بظاهر یاران درویش حال وژنده جامه می‌بینی دلت نمی‌خواهد تا دریشان نظر کنی چون موافقت در اعتقاد بباشد آن ژندگی به از اطلس نماید چون با مُرده شوی و حفّار و مَسخره و نوحه گر و مطرب را و مخنّث را و حیز و مأبون را و جهود را جامۀ مرتفع بینی پوشیده آن صورت بچشم تو ننماید آن مردی ساده پوش و لباچۀ چرب پوشیده را بینی میلت بدان بیش باشد از آنک آنها هم راه تو نیستند و اینها هم راه توند هرگز مزۀ دینی نیابی تا اندک اندک از اهل دین را عزیز نداری و میان ایشان پیوندی و جمعیّتی حاصل نکنی چنانک زر روب کان زر جمع کنند تا یک لخت کنند.
اَلَمْ یَأْنِ لِلَّذینَ آمَنوا اَ«ْ تَخْشَعَ قُلوبُهُمْ لِذِکْرِاللهِa-102 معتقدان را گاه آن نیامد که تفویض تمام کنند و از اندازه نگاه داشتن بترسند چو آخرت احوال آدمی را از برون مددی می‌دهیم اگر نشو و نماء ایشان موقوف بیرونی نبودی بچه را شیر و
p.103
غذا چرا می‌دهندمیi-103 در جوانی داروهاء شهوت چرا می‌خورند پس بمددهاء بیرونیii-103 چهار فصل آدمی : کودکی و جوانی و دو مویی و پیری نیز جهان را که در اجزاء زمستان چون طفل باشد گرمی حرص و شهوت و شفقت نی نباتها در زیر زمین چون حبّه باز از برون غذا دهند جهان این جام مشعشع آفتاب زنجبیل و قرنفل گرمی در وی افکنده و بمذاق هوا رسانیدن گیرند و در سرای برج حمل فرو آرندش و بمیدان گاه اوج و هبوط و شرف جشنسiii-103 نهند شرابهاء با قوت چون رخ رنگین او نوشش کنند هر هوای که پیش هوای او گذر سازد بهرۀ خوش بگیر[د] بخاک و نبات رساند و همچنین ستارگان و ماه کافور و شراب صندل و حُمّاض با ایشان یار می‌کنند و بخلقان می‌رسانند تا از بیرون در چیزی نچکانند احوال جهان بچهار فصل کی دگرگون گردد.
وَمِنَ النّاسِ مَنْ یَقولُ آمَنّا بِاللهِ وَ بِالْیَوْمِ الآخِرِ وَماهُمْ بِمُؤْمِنِیِنَa-103 آن بعض مگر اجزآ غافله و احوال معصیت است که آخرت نسازد و زبان بنیابت او کلمۀ شهادت گفته چون بعضی اجزا و احوال طاعت نیکو می‌باشند و معتقد و بعضی اجزا و احوال معصیتiv-103 گویی منافقان‌اندی آن بعض.
اَللهُ اَکْبَرُ یعنی الله از آن بزرگوارترست که او پنهان شود در میان مخلوقات و جهان پرده شود وی را تا کسی وی را بجای بیند و بجای نبیند چون نظرم بظاهر حواس خود افتاد همه تصرّف او می‌دیدم چون دریا که موج زند و حواس من متلاشی و پاره پاره شد بر آبِ روانِ تصرّف الله چون صدف ریزها بر آب روان و اگر هوا و آسمان در خود نظر کنند همین ظهور و تصرّف الله ببینند پس جهان غیب و پنهان می‌شود کُلُّ شَیْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍb-103 اگر چشمت است قدرت دیدن سپری شود و خیره شوی چشم تو سیر شود تا بازت قدرت بتو فرستیم و باز خیرگی و کند شدن بَصرت باندازه
p.104
باشد باز تیزی بصرت دهیم و محلّی که کندی بصر قبول سیر شود باز تیزی‌اش باید باز از تیزی سیر شود باز دردش دهیم و این دردش نیز باندازه باشد و همچنین قدرت سمع است و قوّت رنج و قوّت شادی و قوت اعتدال و قوت خیر و قوت شر و اداراک اینها از آنک جهانِ فناست آخرت سرای بقاست این معانی همه باقی ماند اکنون چه دل بر دنیا نهی که دنیاء تو اینهاست بساعتی زیر و زبر می‌رود.
فَاذانُفِخَ فی الصُّورِ فَلاأنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئذٍ وَلایَتَسآءَلونَ فَمَنْ فَمَنْ ثَقُلَتْ موازینُهُ فَأُولئٰکِ هُمُ الْمُفْلِحونَ وَمَنْ خَفَّتْ مَوازینُهُ فَأُولئٰکِ الَّذینَ خَسِروا اَنْفُسَهُمْ فی جَهَنَّمَ خالِدونَa-104 مگر مواصلۀ [تو] منقطع گشته است از کاری یا از خالی و خویش و قرین بسبب و حشتی یا بنظری یا بسماعی و آن انقطاع و انفصال از بهر آن بوده باشد که مواصله با عشایر و اقارب و مادر و پدر و دوستان و مؤانست با فعل از بهر عزّت بوده باشد که مراi-104 زود منقطع شود که جهان چک و قبالۀ عزّت تو نیست هر زمانی خلل پذیرد. عزیز تن باشی هر آینه خوار دل و غمگین دل باشی که دو عمارت جمع نشود عمارت تن و عمارت جان و دل اگر مراقب حال تن باشی دل و جان بر تو فراموش باشد و اگر مراقب دل وْ جان باشی حال حواس و تن بر تو فراموش بود راحت نصیب روح است و مذلّت حساب خاک تن نامتناسب کاری کردۀ مذلّت بروح بردۀ و راحت نصیب تن، البته هر دو راحت جمع نشود اگر عمارت گور تن کنی و چتر چون گنبد بر سر وی بر افرازی در لحد سینه‌ات دلت پر از عقوبت باشد مگر ازین قبل مکروه آید تجصیص گور و آجر استعمال کردن که این نهاد للبِلیٰ است نه للبقا اگرچه خاک خرپشته ویران باشد دل را در لحد آسایشی باشد باکی نباشد دیدی که عزّت تن در خوار تنی یافتیم آن کس که عزیز تن بود عذابش رسانید که ذُقُّ اِنَّکَ اَنْتَ الْعَزیزُ
p.105
الْکَریمُa-105 و خوار تن آن باشد که نظر بطبع آن کار خواری باشد بتن چنانک خضوع و نالۀ زار و روی بر خاک نهادن در نماز این خواری تن از نظر بتعظیم الله حاصل شود بزرگی الله بر تو غلبه کند خوار تن شوی که معنی وی عبودیّت بود و خوارتنی دیگر که از کسب و کار و گِل و خاک و جای و منزلت و نام فروتر ننگ نداریi-105 و این خوارتنی از نظر شفقت بخلق خدای حاصل شود تا بار تو بر کسی نباشد و انعام بدیگران رسانی و مووقوف لقمۀ مشترک نباشی چون اهل وقف و ترک این خوارتنی سبب وحشتهای همه عالمست و کسی این خوار تنی تحمل کند که اعتقاد آخرت دارد که دروی عزّت تن حاصل شود چو این اعتقاد ندارد گوید همه کار از بهر عزّت تنست چو این حاصل نخواهد شدن عمر از بهر چه می‌باید چون این خوارتنی پیشه کنی ترا پر رنج کاری نباشد چو رنج تو همه از عزّت تنست چون بچشم نظر کنی نقصان عزّت تن خود بینی چنانک دانشمندان رشید قبایی را دیدی در مسجد خود آن نور چشم تو نار شد و در اندرون هرچ متاع راحت گرد کرده بودی همه سوخته شد اگر فضل الله ترا دست نگیرد و راه ننماید اَبَدالأَ بد در آن آتش بماندی بنگر که الله بر زبر این چنین دریای آتش دوزخ بی مرادی بتو بنماید بیان آنک بناء راحت تو بر طبقۀ آتش است که هر گوشۀ و هر جانبی را که بکاوی آتش بر می‌آید و طرفه لهبی که از نظر عزّت تن تو در تو پدید آید براندازدت و از شهر برون اندازد و بغربتها اندازدت و هر گاه عزیز تن باشی یک ریزه باد سخن ناموافق وزان شود چنانک صرصر مرقوم عادرا و رمهاءِ ایشان و کوشکهاء ایشان در هوا بُرد سرنگون بهرجای می‌انداخت این باد ناموافق اندر آید و خان و مان قراردادهاء ترا و امتعۀ احوال ترا در هوا برد و بهر طرفی بیندازد بل که بشهرها اندازدت و بغربتها اندازدت اکنون در بند انساب عزّت تن مباش که وصلۀ خویشاوندی بقطرۀ آبی و باد شهوتی باشد سهل پیوندی باشد و زود گسسته شود بباد سخن ناموافق که پدر بافرزند یاد کند جملۀ آن مواصلۀ رحم قطع شود و چون پلنگ و شیر گردی در روی پدر بدان خشم چون آتش چه شدت تا اکنون آدمی بودی همچون آتش
p.106
بدین نفخهi-106 چه شدت که چنین حیوان دیگر گشتی و پلنگ شدی بنگر که دم ناموافق چگونه انساب قطع می‌کند این سخن ناموافق شمّۀ است از شمّهاء کفر این چنین جدایی می‌انگیزد و این چنین آتش خشم و عداوت ظاهر می‌کند خشم همه از عیبها و بی دادیها خیزد آن کافرک تا نگوید که ای اسیر عیب از تو هست یا نه اگر این گوید خشمناک نشود هرگز خشم از راستی و داد نخیزد همه از کژی خیزد آنجا که میان پدر و پسر کفری پدید آید که اصل همه کژیهاست چگونه اسباب منقطع نشود. بنده را فعلست کسب گویند یعنی نسبت این مصنوع بآلت است و اختیار و قدرت حادث و عرض قایم باجزاء وی و فعل الله است از روی خلق که چگونگی وجود از عدم بداند و آثار و عواقب و مقدار وی بروی ترتیب کند و بآلتش حاجت نبود و قدرت قدیمه دارد از آن روی که نسبت ببنده دارد و آلت و قدرت حادثه و غیره نسبت نتوان کردن بباری چو هست کردن او بآلت نباشد و اختیار و قدرت حدیثه و ازین روی فعل او را نسبت نتواند کردن بالله چنانک مملوک نسبت ببنده ازین رویست که صیغت بیع و شری باجزای وی قایم شد و چند درمی در مقابلۀ وی بدهد باختیار محدثهii-106 ازین روی مملوک الله نتواند کردن چو الله منزّه است ازین اوصاف فَإِذا نُفِخَ فی الصُّورِ فَلاأَنْسابَ بینَهُمْa-106 چو در صور ها نفخۀ کلمات نا موافق در دَمَند خویشاوندی و دوستی و یاری و مصاحبت همه منقطع شود و همه دوستیها و شفقتها از آن صور برون می‌رود.
فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ الله لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْکُنْتَ فَظَّاغَلیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَٱعفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلي للهِ اِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلینَb-106 در هرکاری که شروعی کنی یا متردّدی هوش
p.107
تو قابل قسمت نیست چون خواهی تا بنویسی گوش بسخن مادر چگونه داری و فلان کنیزک کار چگونه می‌کند و یا نباید که بچه بکنار بام آید بیک هوش بصدکار مشغول نتوانی بودن هرکاری که پیش آمد جمع شو در وی [و] از سر و پای خود [و] دو جهان فراموش کن و همه تدبیرها را مفوّض ب الله کن چو این قدر کار را کنندگی تو بباید دانی که کار جهان بی کنندۀ نباشد و اگر جمع می‌شوی در کار چون از بهر عزّت تن خود شروع می‌کنی چون سگی که استخوان پیش آرد نه مادر نگرد و نه پدر و نه خواهر و نه دوست از هرک یک ریزه خلل در کار وی پدید آمد چون سگ در وی روژد و آژنگ چون زره زبر یکدیگر افتاده این تن چو شکل خرگاهی و در وی عمله چون روح و نفس و عقل و دل و ملایکه و شیاطین و دست و پای که دست افزار را ماند برون سوی در کاری می‌جنبد کسی نداند که جنبانندۀ این آلات نفسانی است.
در اندیشه این می‌آمد که کدام نوع علم ورزم و این تدبیر مرا فرو گرفت و گران بار شدم آیت خواند که قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلیلٌa-107 یعنی آن زمان هرچ پیش آمد آن نوع علم را تقدیر کن و پساپیش کارها بسیار نگاه مدار شادی جهان را سهلی دان و در بند آن مباش که او را بند کنی و با خود نگاه داری خوشی چون آب روانست از مشرق و از مغرب می‌روژد و در جویها روان گرد تو چون ازو خوردی رها کن تا برود که او نپاید اگر چه نگاه داری بزمین فرو رود و نیز اگر غم پیش آمد و درد پیش آمد چندان در بندِ آن مشو که چکنم که تا راه این دود ببندم تا بار دیگر نه آید که راه بار دیگر نتوانی بستن غم همچو ابرست چون براید ببارد پارۀ و برود و نیز راههای روزی مشمر که از کجا در می‌آید تا من خرج کنم و غم روزی مخور چنانک سوراخهاءِ سرپستان را نشمردی که چندست تو دهان بر می‌نهادی مامی گشادیم و ما می‌فرستادیم.
pp. 99 - 107
  • i-99 . ظ : بباشد.
  • a-99 . قرآن کریم، ۴۷/۲۴.
  • ii-99 . ظ : کرده‌اید.
  • a-100 . قرآن کریم، ۴۷/۲۵.
  • i-101 . ظ : بحال.
  • i-102 . اصل : جنین.
  • ii-102 . ظ : بی چیز.
  • a-102 . قرآن کریم، ۵۷/۱۶.
  • i-103 . ظ : و در.
  • ii-103 . کلمه‌یی افتاده است مانند : موقوفند.
  • iii-103 . ظ : و حضیضش. یا : جشنش.
  • a-103 . قرآن کریم، ۲/۸.
  • iv-103 . ظ : چون بعضی اجزا احوال طاعت نیکو می‌باشند و معتقد و بعضی اجزا احوال معصیت.
  • b-103 . قرآن کریم، ۱۳/۸.
  • a-104 . قرآن کریم، ۲۳/۱۰۱، ۱۰۲، ۱۰۳.
  • i-104 . در اصل چنین است و معنی روشن نیست.
  • a-105 . قرآن کریم، ۴۴/۴۹.
  • i-105 . اصل : و ننگ نداری.
  • i-106 . ظ : بدین نفخۀ همچون آتش.
  • ii-106 . ظ : مُحْدَث.
  • a-106 . قرآن کریم، ۲۳/۱۰۱.
  • b-106 . قرآن کریم، ۳/۱۰۹.
  • a-107 . قرآن کریم، ۴/۷۷.

p.
فی نیّة و ضوء لواشترط ههنا انّما یشترطُ لزیادة تعظیم بالعُرف...

فی نیّة و ضوء لواشترط ههنا انّما یشترطُ لزیادة تعظیم بالعُرف فیشترط فی غیره من تطهیر عارض بقوله علیه السّلٰمْ هٰذا وضوء لاَیقبلَ الله تعالی الصلوة الاّ به قُلنالانسلّم بانّ هذا اشارةٌ الیٰ وصف کونه منویّاً بل اشارة الي ذلک الوضوء و یُؤیّده انّ الوضوء مایشتمل علي الوَضاءة وهو استعمال المطهّر و النیّة لیس منه في شئ قوله لوکان الحکم مضافاً الی المشترک فلا یخلوا اِمّا انْ کان علّة اولم یکن فان لم یکن لایکون الحکم مضافاً الیه وان کان علّة یلزم ترک العمل به فی صورة النّقص قلنا علی تقدیر کونه علة محالٌ ترک العمل به فلایکون المشترک موجود افی صورة النقص امّا قوله الحکم غیر مضاف الی المشترک لانّه لوکان مضافاً یلزم احدالا مرین و هو اِمّا ترجیح موضع الاجماع علیه او مساواة صورة النزّاع مع صورة النّقص لانّ الدلالَةَ علي ثبوت احدهما ثابت لِاَنّ الدلالةَ علی المساواة ثابتٌ فکان الدّلالة علی ثبوت احدهما ثابت قلنالانسّلم بانّ الدلالة علی ثبوت المساواة دلالة علی ثبوت احدهما و هذالأنّ احدَهما منکر و المساواة معیّن و العین غیر النکرة و الدلیل علیه أنّ الدّالّ علی احدهمالایکون دالّا علی العین کما قرّرفي عتق المبهم و کذی دلیلٌ آخَرُ أنّ الدّال علی المساواة و کذی دلیلٌ آخر انّ الدّالَّ علی المساواةi-108 لایکون دالَّاعلی الآخر وهورجحان موضع الاجماع علي صورة النّزاع وان کان رجحان موضع الاجماع علي صورة النزاع احدهما و بیان انّ الدّالّ علی المساواة لایکون دالَّا علي الرجحان لأنّهماii-108
p.109
ضدّان او نقول المشترک غیر موجود فی صورة النّقص لانانعنی بالمشترک هو الّدلالة السّالمة عن معارضة الاجماع و المشترک علی هذا التّفسیر غیر موجود فی صورة النّقص لعدم سَلامته عن معارضة الاجماع فإِنّ الاجماع منعقدٌ علی ترک العمل به سؤال آخر أنّ علیه السّلم واظَبَ علی الوضوء بالنّیّة وذلک تَدُلّ علی الٱشتراط لأَنَّ النّیّة لوکانت شرطاً کان الاتیان بهاافضل من الاتیان بها اذا لم یکن شرطاً وظنّ الافضل بالنّبیّ علیه السّلام اَوْلیٰ.
من دل تنگ بودم بکار بچگان نمی‌رسیدم و بکار خود نمی‌رسیدم و هرساعتی چون خروش بچۀ از میان بچگان شنید می‌گفتمی آه تا چه بلا رسید ببچه‌ام می‌گفتم اگر عمر در غصّۀ ایشان می‌کنم من ضایع می‌شوم و اگر پاس خود می‌دارم ایشان ضایع می‌شوند.
قوم را گفتم چنان استی که متاع کسی بر روی آب بزرگ افتاده باشد آنکس ترسان که نباید که اردست بروند هر ساعتی در کالۀ می‌زنندi-109 تا نگاه دارد آن دیگر دیگر غرق می‌شودی و تا دُم آن می‌رود ازین دیگر می‌ترسد که غرق شود و چون بدیشان مشغول می‌شود می‌ترسد که وی نیز در آب افتد و چون گاه گاهی بادی بوزد و این کالها را بر روی آب پیش وی گرد آرد بدان آرام گیرد که مراد من در کنار منست و هرچ کند هم درین آب غرق شود و آن بنابر آن بود که تباه کار بوده است در اصل بشومی آن نومید شده بود از یاران مساعد ناگاهان نابکاری را بیافت چنگ در وی زد که اگر این را بمانم نباید که هیچ چیز نیابم و با وی انبازی آغاز کرد و فرع و ثمرات حاصل می‌کرد و خوشی او همان استکبارست.
الله از اختیار دیوار ساخته است و باغ و بستان چنان که درها را می‌بندند و می‌گشایند الله اختیارها را می‌گشاید و می‌بندد و چنانک دیوار و درخت بر می‌آرند
p.110
و می‌نشانند الله اختیار و ارادت را باغ می‌کند و می‌شکفاند و باز ویران می‌کند و فرو می‌ریزاند کلّ این، مصنوعِ اختیار و ارادت است.
می‌گفتند دوزخی و بهشتی هر دو در مشیّت است گفتم ازین می‌خواهی که یکی را نیکو نباید گفتن و یکی را بد نباید گفتن و کسی را ببدی نباید نکوهیدن و بنیکویی نباید ستودن این سخن خلاف عقل همه عقلاست گواهی فاسق نشنوند و از آن عدل بشنوند و یکی را امین مال یتیم دارند و یکی را ندارند و عقل از بهر تمییز میان نیکی و بدی است جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُهاa-110 و هَلْ جَزاءُ الْاِحسانِ اِلَّاالْاحْشانُb-110 و جواب دیگر کسی را چشمی باشد که راه معیّن می‌بیند و می‌رود حال او بهتر باشد یا حال کسی که نوری ندارد و اطراف خود همه تاریکی می‌بیند همه جرّاحان و کحّالان جهان گواهند که حال با نور قوی‌تر باشد آن کسی که این اشکال می‌گوید نور بیرون شوی ندارد آنکس که چنین نقصانی برابر این چنین کمالی دارد و راه پوشیده گرداند نه که او تاریک ترست یا این قبول کننده احمق ترست که راه روشن بروی تاریک شد چون نشان تاریکی بآسیب اشکال گوینده در خود دیدی بدانک او نیک تاریکست چنانک [از] انگشت و دود جامه سیاه شود تو محکّی از آسیب کسی چو رنگ گرفتی حکم کن آن چیز همچنانست اگر سیاه دیدی بدانک سرب و تیره است و اگر تابان دیدی بدانک زرّست یا نقره این عیان قوی‌تر از بیان و قیل و قال است سخن در وی چو نقش است در درم، حکم دُرستِ زر بدان اثر کنند که بر محک باشد نه بدان نقش که برویست که زر دَه دَهی است و آن قبول کننده نیک احمق باشد که از آن انگشت اثر سیاه دید در خود باز خود را هم در آن انگشت می‌مالد که تا ببینم حاصل این مِساس کجا رسد و این سیاهی از وی چگونه بیرون می‌آید و نهایت وی کجا باشد اکنون دانستی که نور و برون شو به از بی نوری و تاریکی.
با نفس حجّت گیر نه بدان جدل و مِرابل که از بهر اختیار و مر نفس را گوی
p.111
که کوری اشکال اختیار می‌کنی یا بینایی احتراز از شکال این اشکال تو استزادت نور را نشاید و ازین اشکال تو نور کم شود زیادت نمی‌شود چو یقین است که انواع علمها را پیش نمی‌توانم بردن بر یک نوع اقتصار کنم تا بنماید و کم رنج شوم و آن نوع حکمت و آخرت و معرفت الله است.
قوم را [گفتم] مگر کسی ده در دکان دارد و یا پنج و شش گونه شغل دارد و سود این ده دکانها برابر زیان اوست و هرچند که دخل باشد ازین اسباب و دکاننها خرج مؤنت این اسباب و عوارض و اجرت و سیم عوانان زیادت از سود وَیست چون سودی بدست نمی‌بیند و تعب و نَصب و افر می‌یابد می‌خواهد تا همه را پشت پای زند و بیکی گوشۀ کار خود رود و ترک دکانرا بهتر می‌بیند امّا از دو [و]جه نمی‌یارد یکی آنک چون سرمایه و عمر دراز بدان کوی گذرانیده است می‌گوید که چگونه افساد کنم. فخر سمعانی آنجا بود و چک و آن خطّ کافرانه را چگونه فراموش کنم چندین آدمی از کار من منفعت گرفتند مرا چگونه است همه رنج می‌باشد و چگونه این کار نفیس را فراموش کنم همچنانک سگی سنگی خورده باشد افکار شده باشد و فریاد می‌کند از تعب این کارها و رنج وی سوی کار مهمّ می‌دواند که همین کار را بگیر و بس که نباید که این کار از من بر نه آید و آن سر مایه تلف شده باشد از آن ترس بدندان این کارهاء بی منفعت باز می‌آید اکنون همه شغل تو اینست از دندانهاء گرگان درنده بگوشۀ کار آسان می‌دوی و از سهم درویشی باز بسوی دندانهاء گرگ می‌دوی و چون کوفته شوی از دوادو، آنگاه نخسپی و با درد جراحت خیره شویت آن را سعادت شمریت و نظر تو در ورزش این کارها همچون کسی را مانده است که بر اسپ نشسته بُوَد و می‌راند و نداند که کجا می‌رود وَعَدَاللهُ الَّذینَ آمَنوا مِنْکُمْ وَعَمِلوا الصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فی الْاَرْضِa-111 معجزۀ رسول علیه السلم که در مکّه بود نمی‌یارستند عبادت کردن بعد از ششصد سال و شش سال اثر این استخلاف در خاندان عبدالله بن عبّاس رضی الله عنه مانده است وَلَیُمِکنَّنَ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذی ارْتَضیٰ لَهُمْ وَلَیُبَدِّ لَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ اَمْناًa-111 که اکنون مرا پنهان می‌پرستید این خوف از
p.112
شما ببرم و چنان ایمنتان گردانم که منارها سازیت و مسجدها و مدرسها و صوفی خانها چون خان پسرخان ویش کرد را بکشت مرا نیک سخت آمد نزدیک بود تا دعاءِ زوال ملک گویم باز در اندیشیدم که روزی دعا می‌کردم از بهر هلاکی پسر حاجی صدّیق بسبب بیرون کردن امیر ابوبکر نقاش را از خانه اکنون نیز من ساعی بوده باشم در هلاکت طفل حاجی صدیق. قوم را گفتم و حاجی صدّیق آنجا بود چنان می‌نماید که وقتی شربتی خورده باشدی گوارنده و یا طعامی پاک دانسته و یا لباسی پوشیده استی آن را با آرایش می‌دانسته‌استی اکنونش، ملومش می‌شود که آن خون خورده است و مردار و یا جامه نجس و معیب می‌بوده است و این علم وی را بقیاسی حاصل شده است که دیگری را دیده است که مانند این شربت و طعام خورده و مثل این جامه پوشیده است خون و مردار و پلید بوده است خواسته است تا شنعت کند و او را غره زند پیش مردمان یعنی می‌خواستم تا دعای بد کنم والی را ولکن چون نظرش بدان شربت خود افتاد یعنی پسر حاجی را دعاء بد می‌گفتم دانست که آن هم خون بودست اگرچه این مثل این نبوده است در زشتی و آن اندکی زشتی از بهر آن بوده است که نوش آن شربت از بهر دفع مضرّتی اندک بوده است یعنی از بهر بیرون کردن امیر ابوبکر نقّاش از خانه امّا والی را از بهر سلامتی مُلک را پسرویشکردی را هلاک کرد هرگز الله کسی را که زود دعاء بد کند ولی نگرداند که اگر چنان کس را ولی گرداند جهان خراب شود همچنانک ترکِ غره زدن بگفت بدان سب که مثل آن ورزیده بود نیز در اندیشید که شاید والی با من مثل این خیانت کند و این چنین مردار بخورد درین متردّد شد که غره زند یانزند چو وی مثل دلالی بودست مر کالهاء وی را اما چو این عیب نیک یافته است درین متاع وی بهیچ وجهی نمی‌توانی پوشید و این زشتی را تحمّل نمی‌تواند کردن اگرچه بسیار عیبهاء دیگر را پوشیده است امّا نظر می‌کند که اگرچه این پی حجّامی کرد و رخجی، وقتهاء دیگر پاکیزه کاری کرده است اکنون چون دلاّل اوست و وی از نفع حالی و شربتی خوش هست اکنون چشم را برافکندست تا کجا هنری یابد تا این عیب را بپوشد و پاره پاره ساکن تری
p.113
می‌شود و نظیر وی چون آن شوی زن مطرب بود ناگاه در آید و دلارام خود را با دیگری یابد از دست برود و در بند جدایی شود و بیگانگی امّا باز نظر بدان قلیهاءِ آماده و لباسک پاکیزه و بستر گرم و نرم و دل فریبگی زن مطربه پیش خاطر آمدن گیرد یک نظر بنغوصۀ مزاحمت دیگری مشوّش می‌شود و می‌خواهد تا براندازد و یک نظر بتناسانی کند و آن را سخت می‌گیرد و یا چون کودک سست طبعی بسبب سرزنش دیگران درشتی می‌نماید و نظر بدان قراضه و شدّت کسب می‌کند و باخجلت و تشویر تن در می‌دهد و یا چون عروس مُرده شوی بسبب آن مال خوش کرده باشد این عیبها را درین عالم بپوشی آن روز را چه کنی.
یَوْمَ تَشَققُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَنُزِّلَ الْمَلاٰئِکة تَنْزیلاً ٱلْمُلْکُ یَوْمَئذٍ الْحَقُّ لِلَرَّحْمٰنِ وَکانَ یَوْماً عَلَی الْکافِرینَ عَسیراًa-113 تنزیل ملایکه آن طبیعی می‌گوید که من فرشته را نمی‌بینم هم او می‌گوید که کمینه ستاره زیاده از کرۀ خاکست و برین خاک چندین هزار رونده و باختیار، مشاهده می‌کند برین ستارگان و آسمان بدین عظیمی مختاران را منکر شده بل که آن مصروع چنان شود در آن صرع خود که برین کرۀ خاک هیچ مختاری و روندۀ نگوید و او خود چند یک خاک باشد و افلاک باشد آن خیال خود را مدّبر داند و بس باز چنان شود که خود را هم اختیار بیند آسمان خالی و زمین خالی و بدانک آن متخیّل مصروع هیچ مختاری نبیند بازارها کَیْ خالی شود و کن و مکن و معامله و جنایه و براءت و زندان و خلعت و درگاه و سلطنت کی خالی شود و او صرع و پری را منکرست و او خود همان ساعت مصروع و دیو زدست که این سخن می‌گوید و این عین دیو است که سخن می‌گوید اگر دیو را منکرست گو خود را ببین . آن ساعت که داروی بخورد تا آن عیب از وی برود و او بخورد و نماند و چون روا می‌دارد که آدمی پری زدۀ سخن گوی را می‌بیند بیماری باشد و خیال چون روا نمی‌باشد که همان که مفلسف و طبیعی را خیال و بیماری می‌نماید و
p.114
آن بحقیقت دیو و پری باشد و او را بیماری نماید چون غلط در حسّ رواست و نیز چنانست که کسی بطبع و فلسفه و نجوم فرو رود دیو و پری و فریشته خود را بوی ننماید چنانک کسی قرآن خوان و قرآن دان بود دیو و پری بروی کاری کم کند و در کوه پایها که مردمان کم عقل باشند بریشان کار کنند.
منهاج گفت من چندین هزار گناهان دارم چه کنم گفتم چنانک باد خزان بوزد برگ سبز و زرد درختان نماند نیز با این باد ترس و تقصیر بینی برگ زرد سقم ذنوب نماند و برگ سبز دنیاوی، تا بدل وی سبزۀ آخرت حاصل آمده است سبزک دنیا مخور تا زرده بر نیندازی.
پارسی خوانان را گفتم مقصود از کسب حلال و غزو و جهاد و صلوات و همه چیزها از بهر دینست و دین ترکیب از دو چیزست یکی رجا و یکی خوف تا عالم خوف چه عجب و عالم رجا چه عالم خوش است این عالم بی آن نی و خوف بی امید نی و اینن دو چیز مُفضی بدو تعظیم است یکی تعظیمi-114 از روی محبّت و یکی تعظیم از روی خوف یکی اثر لطف و یکی اثر قهر جهان از بهر اظهار این دو اثر است نه از بهر حاجت خلقان، ابلیس قیاس کرد الله علم داد باطن آدم را فرمود که باطن آدم منوّر بعلم و باطن تو مظلم بجهل ظاهر چاکر باطن باشد و سر چاکر سِرّست اکنون سر ظاهر خود را بچاکری سِرّ آدم اندر انداز و سجود کن.
سؤال کرد که نجاشی و عمر رضی الله عنهما بآیتی که بشنیدند چندان بگریستند و ما چندین می‌شنویم و نمی‌گرییم گفتم آری ایشان زشتی کفر را دیده بودند و تو ندیدۀ مجاوران کعبه گستاخ‌تر باشند و نیز ایشان بناز و تنعّم چون شاخِ تر بودند آتش چو بدیشان رسید زود آب دوان شد امّا ترا رنجها خشک گردانیده است تو بآتش می‌سوزی و خاکستر می‌شوی این رنج ترا ثواب بیش از آن باشد یَوْمَ یُحْمیٰ عَلَیْهاa-114 آتش حرص در تو چنین زده است آتش قیامت را چه منکری حرص تو دَرکۀ دوزخست
p.115
هَل اِمْتَلَأْتِ وَتَقولُ هَلْ مِنْ مَزیدٍa-115 چنان حرص پدید آمدست که مسام امور غیب را بر تو مسدود کرده است تا زکوة را حق نبینی از دهان اژدهاء کوه زر برون آوردی اگر بدهان اژدهاء دوزخت باز دهند چه عجب بود زر را بصندوق کوه و دُر را در قعر دریا از بهر آن کردند که جهان که تعب است لَاتَظْمَؤُافیها وَلَاتَضْحیb-115ٰ.
بسیار خورده بودم در شکم همه آب و نان می‌دیدم الله الهام داد که این همه آب و نان و میوهاست که زبانها دارند و بآواز و نیاز مرا ثنا می‌گویندد یعنی آدمیان و حیوانات و پریان همه غذاهااند که زبان آواز و نیاز و ثنا و حمد من گشتند پس برین قیاس ذات ستارگان احوال ایشان شد از سعد و نحس و آن سعد و نحس هوا شد و هوا آب و زمین باز نبات باز حیوان شد و حیوان آدمی و زبان و ثنا و حمد الله و قهر الله و رحمت الله شد پس از الله صفات او را می‌گشای آثار گلستان را می‌بین و آثار را می‌گشای الله را و صفات الله را می‌بین چون در طعام و نان و آب در شکم و اجزای خود را نظر می‌کردم همه را شکافته و شاخهای گل و از دهان شاخهاء گل زبانها و ثناها و تسبیحها و میوهاء او عقل و تمییز و روح ازین معنی بود وَاِنْ مِنْ شَیْءٍ اِلّاٰ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِc-115 چون همه گلستان و راحت جان دیدم از اجزاء رسته ناگاه چشم برپشت دستم افتاد سیاه رنگ دیدم گفتم آری چو نبات سبز و تر می‌روید آن پوستِ دانها سیاه بپایان می‌ماند و پوست تنۀ درخت غلیظ و درشت می‌ماند اگر صورت کالبدم زشت نماید عجب نباشد باز ازین شاخهاء حمد و ثنا حورا و عینا دیدم که پدید می‌آمد و آن حورا و عیناعین شهوتهاست نظر می‌کن که الله از میان طبعها و هواها چند هزار آرزوانهاء حیوة بی نهایت پدید آرد آن وِلدان مخلّدون را و چند هزار عشقهاء گوناگون را پدید آرد بی نهایت آن حورا و عیناست و چند هزار گرسنگی و تشنگی و آرزوی طرب بی نهایت پدید آرد آن چهار جوی و میوهاء بهشتست چون تشنگی زیادت بود
p.116
تسنیم و سلسبیل بود اِلیٰ غَیْرِذٰلِکَ مِنْ الْمَعانی که چون آن را کسوت صورت دهند بهشت باشد.
گفتم شما همه فایدۀ این جهانی و آن جهانی همان دیدنیتi-116 که در شما خارش تقاضا و شهوتی باشد که بهمان زمان عمر منقضی می‌شود چون ریگی که آب در وی می‌ریزی فرو می‌خورد ترا خود آن ریگ گرفتم و آن خر پشت ریش و پهلو ریش انگاشتم و اگر ساعتی ازین محروم مانی خود را از حساب مردگان دانی در چیزی که تو آن را فایده می‌دانی آن خود فایده نیست.
شکر جاهی که مرجع مظلومانست دفع ظلم متغلّبانست لاسیّما از اصحاب تصوّف و ارباب خیر خاندانی که تربیت سلاطین خالیه تَغَمَّدَهُمُ اللهُ بِغُفْرانِهِ یافته است و ذکر جمیل بنصرت اهل خیر سایر حَمْداًلله تَعالیٰ که ازii-116 سدّۀ منیع و جناب رفیع زادَهُ الله رِفْعَةً بدان حلیه متحلّی است که مثال کریم صادر شده است لکن متغلّب در امتثال تلکّیiii-116 می‌نماید آن را بمضا رسانند تا بی‌فایده نگردد و السّلم.
در هر حال که باشی هم از آن حال الله را یاد کن مثلا در طلب مزه و شهوتی باشی بذکر الله در الله نظر می‌کن که چه خوشیها می‌تواند نهادن در شهوت و مهربانی بی نهایت و اگر در حال قبض باشی بالله نظر کن که می‌شکنی کوههارا و دیوارها را و چون بشکنی ای الله دیوار قبض مرا تا چها برون آری از زندگیها.
نظر کردم هیچ زندگی از شهوت و مزۀ عشق قوی‌تر نیافتم خوف جلال و خوف عبودیّت و تعظیم الله همه از بهر مزۀ شهوت رسانیدن الله است و شیرینی فرزندان هم از حساب مودّت و شهوتست و جُلاّب و پیرایها همه تبع شهوت و عشق است اکنون هیچ اثر الله قوی‌تر از عشق نیامد و عجب‌تر از وی و زندگی قوی‌تر از وی نی‌پس الله را از هر اثر یاد می‌کن.
موسیقی و ترانه الله برون آوردست از آنک او بنا بر طبع آدمیست و موزونی
p.117
طبع و مناسبت وی است و طبع آدمی را جز الله هست نکرده است و هیچ حکیمکی طبع آدمی هست نکرده است.
وَلَقَدْ آتَینْا داوُدَ مِنّا فَضْلًا یا جِبالُ اَوِّبی مَعَهُa-117 مخارج مزمار حلق وی را نغز کرده بودیم و عشق باطن وی تیز کرده روحی دروی پدید آمد که کوه بدو زنده شد و از راحت قول با وی آغاز کرد کوه براحت مشغول شد او را کوهی و سنگی ننمود و ندانست که صورت وی چیست از آنک هرک از صورت خود با خبر شد از بی راحتی شد هرک براحت خود مشغول باشد از سروپای خود چه خبر دارد چون سنگ [را] راحت می‌تواند بودن خاک و هوا و ذرّه را چرا راحت نتواند بودن و خبر چرا نتواند بودن مثل شده است که راحتها بخاکش برسان آخر در بی خبری سنگ لایق‌تر بود از هوا و گرد تا این سوفسطائیه چگونه مرده‌اند که اثر اشکال ایشان بما می‌رسد ما ازین زندگی که بوی در رَوْح و راحتیم چگونه مرده و بی‌راحت می‌شویم.
اَفَرَأَیْتُمُ النّارَالَّتی تورونَb-117 آتش شهوت را از دو رگ منفعت می‌گیرد لکن در اندرون مرد چون صحبت تُرک همچنانک از شجراخضر آتش پدید آورد در منی‌تر تو آتش پدید آورد در سوختۀ رحم افتاد زود در گرفت هر زنی که سوختۀ عشق تو نباشد زود در نگیرد دوستی و سوختگی از آن ساختگی باشد قالَ عَلَیْهِ السَّلٰمُ تَزَوَّجوا الوَدودالْوَلودَi-117 قطع ایدی لوشُرَع القصاص لکان فعل کلِّ واحدٍ منهما قطعا لانّه لولم یکن قطعاً لکان النّافی بضرر شرعیة القطع بمقابلة الشئ الّذی هو غیر قطع موجوداً لانّ غیر القطع فی کونه ضرراً لایکونُ مثلَ القطع ولو کان فعل کلِّ واحدٍ منهما قطعاً لکان احدالأمرینِ و هو اِمّا شرع القصاص عینا کما هو مذهبنا و اِمّا التخییر بین القصاص و بین کلّ الدّیة ثابتاً کما
p.118
هو مذهب الشّافعي فی القتل و القطع متفرّدا و جملة الجراحات و کلّ واحدٍ مِن الامرین مذتفٍ امّا القصاص عینا کما هو مذهبنا فلأنّ القصاص اصلاً لمّا کان منتفیاً کان بوصف العین منتقیاً ضرورةً وامّا التخییر بین القصاص و بین کل الدّیة هٰهنا منتفٍ علی مذهب الشّافعی لأنّ التخییر ههنا بین القصاص و بین نصف الدّیة علی کل واحدٍ منهما ربع الدّیه اذا مال الی الدّیة.
بخانۀ قاضی زین بغدادی و رضی سمرقندی مسئله می‌گفتند من مطالبه گر کردم و خجل شدم پیش زاهد قالی و معارف شهر روز دیگر با قوم گفتم چیزی باد دادۀ می‌گویی چگونه کنم که باز بچنگ آرم و می‌گویی چه باز آرم چو هر چند گاهی از من گم می‌شود اگر باز آید آید و اگر نه آید گومه آی یعنی آب روی اکنون آن گم شده چنانست که از دست تو بیفتادست و یا کسی بغصب از دست تو بستده است و گفته است که حق منست یعنی مسئله گفتن اکنون آن حق من بوده است و یا حقّی مشترک اکنون در تکاپوی حق وی نبودست چندین گاه می‌داشت و حرام می‌خورده است یعنی منصب مسئله گفتن اکنون دست و پای می‌زنی تا خجلت و ملامت از خود دور کنی ای خواجه تو حلّ و حق و کسب حلال از بهر آخرت می‌ورزی یا از بهر روی خلق اگر از بهر آخرت می‌ورزی ترا بالله بیّنه اقامت کردن حاجت نیست و اگر از بهر خلق می‌کنی هزار بیّنه اقامت کنی همان حرام خوار و باطلت دانند اکنون الله آتشی بر افروخته است و ترا بر آنجا بر انداخته تا اگر درینجا بر جوشی و بیّنه اقامت کنی و هنر خود را بر خلقان و حلّ و حقیّت خود را بریشان ظاهر کنی کفی باشی و ریمی که بر سر آبی بمطارحت اندازند و اگر صبر کنی و بپستی نشینی چون جوهر زر و نقره ببلندی سر بهشت و علّیینت برند اگر دژمی و بی مرادی همچنین بود قضیّۀ مومن درین جهان از آنک بدان که ضدّ مومنانند در جهان بیش‌اند پش آسیب ببدان و ناموافقان بیش باشد پس رنج و بی مرادی بیش باشد موضعی دیگر
p.119
وعده کرده‌اند اِنَّ الْأَبْرارَلَفی نَعیمٍ عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرونَa-119 اینجا نظر و تأمّل در صور اعدا بسیار مکن تا جانت نکاهد و جگرت بریان نشود و بمنظر اعلی رسی نظر می‌کن که همه رعایا و احبّا می‌بینی نَضْرةَ النَّعیمِa-119 تازگی که اثر ناز و نعمت و کام روایی و مراد و شادی می‌بینی گویی هرگز باد گرمی بریشان نوزیده‌استی آه سردی در روی ایشان کسی نکردستی اگرچه خشکی و آژنْگ بی مرادی درین جهان و لکن تازگی آخرت ای مؤمن مهیّاست یُسْقَونَ مِنْ رَحیقٍa-119 لقمها با هزار غصّه و رنج خورد و همه ناگوار آمده شربتی بدهند که همه گوارنده شود.
سؤال کردند از مسلۀ ضالّ ندانستم در تذکیر مشوّش گشتم گفتم دانی مشوّش از چه چیزم از آنم که شادی می‌کنند از هنری که آن هنر موجب شادی نبود تفاخر می‌کنند بچیزی که سبب فخر نیست هرچند که باز پرسی که ازین هنرها که جمع کردۀ چه سود داری هرچند بیندیشد هیچ سودی نداند همه از هنر خود بر آتش‌اند و دلتنگ و می‌خواهند تا بگریزند امّا با دیگری شادی و تنعّم می‌نمایند تا آن بیچاره مغرور شود و هم بدان چاه فرو رود، خور بسیار مینداز تا مردار خواران شیاطین با تو جمع نشود اگر آدمی گویی سنگ بوده است ممکن بود ار آنک سنگِ سرمه و زر و نقره و مروارید که معجون آدمی کنند جزو [و]ی می‌شود چه عجب اگر گل وی سنگ بوده باشد آنگاه آدمی شده باشد.
سبحانک گویی هر ازین کلمه حالتی بوده است چون برق مر صاحب حالت را از غایت تعجّب و خوشی این کلمه و امثال وی چنانک و بحمدک بگفتی و بیهوش شدی اکنون هر جزو من و اجزای هوا و در و دیوار گویی صاحب و جدی‌اند این کلمات می‌گویندی و ستارۀ دلیل صاحب حالتی وی پیداست و کبودی آسمان نیز.
با شرف کابلی نشسته بودم گفتم فرق میان دنیاوی و دینی اینست که دینی آنست گوید او بهترست و دنیاوی آن که گوید من بهترم وَمَنْ یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولٰئِکَ
p.120
هُمُ المُفْلِحونَa-12 طیره شده بودم پیش زاهد قالی در مسله گفتن در خانۀ قاضی قوم را گفتم چنان می‌نماید که وی چون کبوتر بچه از کابوک فرو افتادست که کبوتری بشهپر مادر و پدر و دوستْ خوری پیش کابوک داشت بسبب آن از خانه فرو افتاد چنانک بیهوش شد و چون مطالعه می‌کردم واقعات خود را دلم قوی می‌شد گفتم در آن افتادگی خور مادر و پدر یعنی عقل و علم می‌یافت و بر می‌چید و قوّتی می‌یافت تا برپرد بآشیان خود باز آید باز فرو می‌افتاد و بیهوش می‌شد و باز قصد آن می‌کرد تا با کبوتران دیگر یار شود در غاری و بر آنها زند که وی را بتلبیس از آشیان فروانداختند یعنی ترک خلافی و خلافی گویان گوید و یا مر ایشان را هیچ وزنی ننهد امّا باز خیلی دارد می‌ترسد که زیر پای کبوتران دشمن بماند مر ایشانرا برنجانند وَالسَّماءِ ذاتِ الْبُروجِb-120 که هم نرد و هم بساط گردانست چگونه در ششدرها نمانی، از عقیلۀ این چرخ گردان آنگاه بیرون آیی که یوم موعود آید مثال یوم موعود این دو روزست یکی شاهد که روز آدینه است که مجمع دوستان بهشت را ماند باغسل و طهارت و لطافت و بوی خوش و از لغو و فرجام دور گشته و دیگر روز مشهود که روز عرفات است که مانند عرصاتست نه مرد را پروای زن نه زن را پروای مرد سر برهنگان و پای برهنگان ما غایت سفرi-120 و عجز و ضعیفی با تکاپوی بسیار.
شش جهت عبارت از عدم هر جهتی باشد نسبت بجهت دیگری و یک جهت سویی از سویها بود که منعدم بود بسویها دیگری پس محال [است] این عبارت بر الله.
من سررشته گم کرده بودم همین یافتم خود را که عاجزم هر بندی و هر شکالی و هر ترددّی که پیش می‌آید می‌گوی ای الله من عاجزم تو دانی تو کنی تا اعوذ آغاز کردم یعنی هر اندیشه چو شیطانست از خود محو کنم بالله چو در معنی من فریاد می‌کنم بالله نظر کردم که من کدامم تا اسناد فریاد بوی کنم منهاء بسیار دیدم بر تفاوت که یکی بیکی نمی‌ماند که در کالبد من هست می‌گیرد یکی بی خبری و یکی باخبری و
p.121
یکی تردّد و یکی گشاد من نمی‌دانم که ازین منها کدامم ای الله یکی منم را معیّن کن تا اسناد فریاد بوی کنم بتو، این بدان باز می‌گردد که جزو لایتجزّی را وجود نیست که چون من را پاره کردم اجزای بی نهایت شد و هر یکی من شد و من هر یکی بتعارض متساقط شد.
قوم را گفتم در بندها بودی باز قاصد گشاد بندها گشتی ناگاه قراضۀ را یافتی بغلط برداشته بود بدلی آن ظاهر شد گفتی همه متاعهارا بعد ازین سرسر کنم و دگران این غلطی را نمی‌دانند اکنون چون صرّافان جملۀ این قراضات را بر تخته ریختی و ذرّه ذرّه را مزّه می‌کنی گفتی چیزی بیرون آرم که در آن گفت و گوی نه رود و بتناسانی مرا دخلی در آید.
بعد از پریشانی چون از خواب برخاستم گفتم بیا تا تعظیم الله را باشم و هر نفسی را چون نفس باز پس دانم همان انگارم که فرزندان یتیم شدند و اجزاام گرد جهان پراکنده شد و مرگ در آمد و گناه بسیار درآمد بگویم بحضرت الله که چنین است که می‌دانی با من بیچاره هرچ خواهی کن و در صفات الله نظر می‌کردم نخست گلزارها و از پی آن خارهاء قهر و از پی دشنهاء آتش از آنک او را هم قهرست و هم لطف الاّ آنک رحمت مقدّمست سَبَقَتْ رَحْمَتی غَضَبی چون پیش هوای چشم بنگری باغها و ریاحین و از پی آن خارها و آتشها همه این عجایبها [ء] بی نهایت بیکبارگی در یک ریزه هوا می‌بین که الله ممکن است که همه را ازین جای بیرون آرد.
قوم را گفتم چنانستی که کار و شغل شما پیش ازین زمان چنان گسسته بود که کسی ریسمانی را بگیرد و پاره پاره کند و یا کرباسی را خف خف کند ولکن وی پاره نکرده باشد هر کسی پارۀ کرده باشند و در آن میانه دلتنگی و او در آن میانه باصحاب بجنگ و کسی که وی را سرمایه داده باشد بیگانه شده باشد یعنی بالله و همچنانک دیوانۀ باشد ساعتی جنگ و ساعتی آشتی و چون پهلو بر زمین نهاد تیرها که دزدان زده بودند از وی بکشیدند و خارها از پای وی بیرون کردند چون در
p.122
خواب شد و باز بیدار شد سر رشتۀ گم کرده باز یافت گفت ازین سرمایۀ فلانی که بگرفته‌ام هرچ سودست و هرچ زیانست بگویم هرچ خواهی کن خواه گو حبس کن و خواء فضیحت کن.
اکنون این حالات تو بیان آنست که هر مالی که از جای بیابی پرسان باشی از خداوندۀ وی و از هرک سرمایه گیری ترسان باشی که خیانت کند و الله در تو عقل آن نهاده است تا تو غم آن بخوری و از حساب آن در اندیشی ای طبیعی ؛ و ای منجّم ؛ و ای طبیب ؛ چون بحکم خاصّیّت و ستاره تکسّر مایۀ بندگان را و حبس و سیاست و خیانت از خود دفع کند پس این معامله مردمان که جزوی استi-122.
لنا و هو انّ امر المکلف في کونه مولّی او غیر مولّی یجب ان یکون معلوماً لانَ التولیة والاقدام علی الشيء من غیر ان یُعلم و یُعرف قبیح بالعرف و تحقیقه انّ التولیة امّا کان ٱبتلاءً او انعاماً لایحصل فایدته الّا بمعرفة المکلّف ذلک و الشرع منزّهٌ عن القبیح و لولم یصّح التّعلیق لایعلم کون المکلّف مولَّی اوغیر مولَّی لانّه لولم یصحّ التعلیق لایکون مقتدرا علی انشاء صفة لمحلّ یقبلهاو هی الزّوجة بعد التزوّج بآلة یستعمل لتحصیل تلک الصّفة و هو قوله انت طالق للزوّجة بعد التزوّج و انّه مولَّی بالاجماع بمعني انّ الشارع اقدره علی انشاء صفة الطالقیّة لمحلّ یقبلها بآلة یستعمل لتحصیل تلک الصّفة فعُلم انّه لولم یصحّ التعلیق لایُعلم کون المکلّف مولیً او غیر مولّی و التولیة من غیر الاعلام سفه و الشرع منزّهٌ عن السّفه فالحاصل ان قوله ان تزوّجتُک فانت طالق بمنزلة قوله لٱمراته ان دخلتِ الدّارَ فانِت طالق بل
p.123
اولیٰ لانّ فی صورة النّزاع مضافٌ الی المحل قطعاً کالتنجیز یقول لامراته انتِ طالق وفي دخول الدّار مضاف الی المحلّ ظاهرااذالظاهرi-123 بقاء النّکاح والتطلیق وان کان یوجد عند الشرط ولکنّ الاهلیّة تعتبر عند لفظ التطلیق لاعند حقیقة التطلیق کما اذاکان عاقلًاii-123 عند قوله ان دخلتِ الدّارَ فانتِ طالقٌ و محنونا عند دخول لدّار یقع الطّلاق و ان کان مجنونا و نظیره ان الاهلیّة تعتبر عند الرّمي وان لم یکن ذلک الرّمی للحال ٱصطیاداً الّابعد اصابة السّهم و لکن حقیقة فعله لیس الّا الرّمي فیُشترط الاهلیّة عنده و امّا ما قال الصحابي ان تزوجتُها فهي طالقٌ فبلغ ذلک علیه السّلم فقال لٰاطلاقَ قبل النکاح یعني لایقع طلاقک للحال بل یقع بعد التزّوّج فکان علیه السلم مبیّناً حکما شرعیّا و بَیّنَ بانّ هذالیس بتطیق قبل النّکاح بل هو تطلیقٌ بعد النّکاح.
حاصل ورزیدن خلافی دیگران دیوانگی ورزیدن و سفاهت آموختنست چون بعضی عقلا ازیشان بسبب دیوانگی و سفاهت احتراز می‌کنند طایفۀ علم ایشانرا اعتقاد می‌کنند که عقلا از پیش ایشان می‌بگریزند تو ندانستۀ که از دیوانه و سفیه احتراز باید کرد.
بآوازۀ خوارزمی گفته بودم که همین ساعت دست ازین خانه بباید داشت و همه علاقها قطع باید کرد و با این همه اهتمام کاری می‌داشتم قوم را گفتم با دل برکندگی عزم کاری داری تا نواة نیّت شر نباشد که در دست خار وی بمانی نواة نیّت خیر باید که چون دهقانان بی خواب و بی خور باشی اگر شاخ و برگی ازین حایط بیرون آرد
p.124
خود آسایشی یافتی و اگر ازین سوی شاخ و بال بیرون نه آرد از آن سوی عالم دیگر برون آرد سپس دیوار این جهان آخر هر دیواری را سپسی است دیوار جهان را سپسی باشد و هر گلخنی را گلشنی گلخن جهان را گلشنی آخر بود تا جهان بقایی ندیدندی این جهانرا فانی نگفتندی از آنک فانی را در مقابلۀ باقی توان داشت وٱضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیٰوةِ الدُّنیا کَماءٍ اَنْزَلْناهُ مِنَ الْسَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الاَرْضِ فَاَصْبَحَ هَشیماً تَذْروهُ الرَّیاحُa-124 اِذا بُعْثِرَمَا فی الْقُبورِ وَحُصِّلَ ما فی الصُّدورِb-124 دانها در زمین چون لحدهاست و زمین چون خاک برونی و آب آسمان چون رششات بنگر که چگونه شورانیدیم اندرون لحد دانه را و چه شخصها[ء] درختان و بیخها و رویها و دستها از تابوت منی درلحد رحمها بیرون آوردیم هرچند کسی نمی‌دید که در اندرونها چیست آخر در آب و در خاک و در هوا و در سما و در ستارگان و دردانها هیچ اشخاص درختان و حیوان و انسان و عشق و تمییز و عقل می‌بینید و راحت می‌یابید بنگر که چون می‌شورانیم و چه چیزها برون می‌آریم آخر تو بعد از مردن بیش از خاک و هوا و آب و ستارگان و سما نشوی آخر برون آریم ترا چه انکارست که در خود پدید کرده‌اید هر دانۀ عزم و تدبیر ورای که بالهام در زمین سینۀ شما در انداختند آخر از بهر برون آمدن انداختند.
عزم جدّ کرده بودم که کارها را بغایت وجدّ رسانم از آنک فعل من باغبان الله است نغزتر ورزم تا خداوند باغ از من راضی‌تر باشد و صنع وی در آنجا نیکوتر نماید و ترا خلعت سعادت بیش می‌دهد اکنون این عزم کرده بودم و لکن موانع و ضعیفی وزبان کند یاری نمی‌داد قوم را گفتم که بیخ رای و عزمتان استوارست و برقرارست اگر چه تن یاری نمی‌دهد باکی نمی‌دارید همچون بیخ است که در فصل بهار در زیر زمین بجنبد اگرچه موانع برف سَرِ وی راه نگاه می‌دارد و زمین وی را قوتی نمی‌کند او نومید نباشد و قوی دل باشد و پیش ازین رایها[ء] شما چون بیخ در فصل تیرماهست
p.125
اگر مایه و شاخ و برگ بسیار نماید و لکن روی بفرو ریختن دارد و هیچ قوّتی نکند در ارسال.
پیش دل آمد که مقصود از عدد طلاق تجربه و امتحان بود تا مصلحت نگاه دارد و فصل عدّه و مهلت همه از بهر تدارکست تا پشیمانی نه آرد چون نکاح و رجعت مطلوب الوجود باشد در ارسال که عدم اوست بی ضرورتی مطلوب العدم باشد و نعنی بالضرورة الضرورة التی تندفع بالاجماع وهی مصلحة الخلاص بطلقة واحدة من غیر ان یستلزم ندماً لنا وهو ان الشیء لایخلو اما ان کان مطلوب الوجود او لم یکن فان لم یکن کان نصب الامارة علي کونه مطلوب الوجود سفهاً والشرع منزّه عنه و قد نصب الشرع الامارات علي کون النّکاح و الرجعة مطلوب الوجود وهو الاجماع والنّصوص فیکون مطلوبَ الوجود و اذا کان مطلوب الوجود فکان مافیه عدمه مطلوب العدم لانّه لولم یکن مافیه عدمه مطلوب العدم لایکون مطلوب الوجود لانّا ماعنینا بکون مطلوب الوجود سوی کون عدمه مطلوب العدم و مافیه عدمه لیکون مطلوب العدم فیلزم ان یکون الارسال حراماً لانّ فیه عدم ما هو مطلوب الوجود فیکون مطلوب العدم و ما عنینا بالحرمة سوی کونه مطلوب العدم لایکون ماذکرنا من الرجعة والنّکاح مطلوب الوجود و قدبیّنا کونه مطلوب الوجود و امّا حدیث طلاق عبد الرحمن بمحضر الصحابة ولم ینکرواکان لمصلحة أَنهم لو انکروالازداد اثمه بالغصب بدلیل ان المسئلة مختلف فیها بین الصحابة و لم ینکر ذلک البعض لماذکر نا من المصلحة فکذا البعض و به خرج جواب
p.126
عویمراعجلانی او نقول حدیث عُویمر العجلاني کان قبل ٱستِتان النَکاح و الرجعة ونصب الدلیل علي کونه مطلوب الوجود توفیقا بین الدّلایل امّا قوله بانّ الاقدام یدلّ علی انتفاء الحرمة فلنا الاقدام لایعارض الدّلائل الشرعیّة والعقلیة اما لشیرعیة کالقیاس و النصوص و امّا العقلیّة فلأنّ المولي اذا بَیَّنَ علي عبده نوع جنایة بدلیل عقلی فقال العبد اقدامی یدل علي انّه لیس بجنایة فانه یزیده ضربا لادفعاً فکذی اشارة الشرع انّ الارسالi-126 مطلوبُ العدم عندی فقال المکلف اقدامی یدل علی انه لیس بحرام و امّا قوله فیه فتح باب النّکاح علي الغیرقلنا لوکان فتح باب النکاح علی الغیر مطلوباً لکان ابقاء هذا النّکاح بتحریم الارسال اولي فدلّ علی ان الفتح لیس بمطلوب علي تقدیر انتفاء حرمة الارسال قوله الحکم بوقوع الطّلاق تکثیر للمحرّم حینئذٍ قلنا التحریم اشد تکثیرا ومع هذا غیر منف.
من سست از شهوت راندن شده بودم وَیْلَ لِکُلِّ هُمَزةٍa-126 خواند قوم را گفتم جمع نمی‌کردی پیشین و آسان خرج می‌کردی و لکن چون شکستگی یافت روزی از عدوی چنانک ضیاءِ سمرقندی جمع کردن گرفتی از بهر شکستن ایشان جمع از بهر شکست از آن می‌کنند که حیوة نبود بی شکست دیگران بیچاره حیوتی که دستبوی او شکستِ دیگران باشد و از بهر آن حیوتش بی شکست دیگران نبود که از اوّل. بناء حیوة خود بر شکست دیگران کرده بود پس وی بدگوی پساپیش آن کس بود که وی شکست ایشان می‌طلبد لاجرم ویل و وای لازم حال این هُمزَه و لُمزَه باشد او خود آن نتواند شکستن ولکن روزگار در تمنی شکست ایشان می‌برد این چنین
p.127
کس جاه جوی بود وقتی که بکوی هوا رود پشیمانی بروی مستولی شود که ضعیف شدم جَمَعَ مالًا وَعَدَّدَهُa-127 دو کوی دارد یکی هوا چون هاویه که چیز ها در وی خاکستر شود و ناچیز و یکی چاه جهنم که پیوسته تابش آن آتش بروی می‌زند پیوسته دو شاخ پیش دل وی نهاده‌اند یکی شاخ ریحان راحت و یکی شاخ خار رنج تا اگر تعریف کنند عالم سعادت و عالم شقاوت را بدین دو نشان بشناسی و اگر باد راحتی وزان شود بدانی که از بستان عالم غیب وزان شده است و اگر دود رنجی یابی بدانی که از مطبخ غمی می‌آید حُطَمَةٌ عقوبت اعدا در خور درگاه بود چون درگاه بلندتر بود عقوبت اعدای او بعقوبت اعداء دیگران نماند و بیان آن باشد که کسی [را] زن و فرزند و پیوند نباشد لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُولَدb-127 کسی که مرا پیوند و ناسزا گوید عقوبت ازین وجه باشد درگاه دل چنان باید که : دیو آنجا رسد سر بنهد مرغ که آنجا رسد پر بنهد آن چنان کس دلیر باشد اِنّ اللهَ یُحِبُّ الشَجاعَةَ چون بی خبر باشی از چیزی نسبت بدان چیز جمادی و مواتی چون خبرت کنند آن جمادیت را زنده گردانند بدان خبر چه عجب کوه و خاک را زنده دارند بخبر. چندین هزار تکلیف مر آن فرزند طفل نابالغ بی عقل را می‌کنی که نزد دوستان رو و اینجاء مرو و آنجا مرو از دوستی را هیچ از خود شکایت نخوانی اکنون اگر الله ترا از دوستی با آنک عاقلی تکلیف کند چه شکایت کنی. باطن همه حیاتست و ظاهر همه ممات تواست اگر چه حیوة نماید در چشم دیگری، یا حیوة خود حاصل توانی کردن یا حیوة یا از برای اراءi-127 دیگران حاصل توانی کردن هردو جمع نشود یا حیوة باطن خود حاصل توانی کردن یا حیوة از بهر چشم دیگران دانه چو درزمین باشد پریشان و پراکنده ظاهر نماید ولکن کمالش آنگاه باشد.
pp. 108 - 127
  • i-108 . این جمله در اصل بهمین صورت مکرر آمده است.
  • ii-108 . اصل : لانّها.
  • i-109 . ظ : می‌زند.
  • a-110 . قرآن کریم، ۴۲/۴۰.
  • b-110 . قرآن کریم، ۵۵/۶۰.
  • a-111 . قرآن کریم، ۲۴/۵۴
  • a-113 . قرآن کریم، ۲۵/۲۵، ۲۶.
  • i-114 . اصل : یکی تعظیم یکی تعظیم.
  • a-114 . قرآن کریم، ۹/۳۵.
  • a-115 . قرآن کریم، ۵۰/۳۰.
  • b-115 . ۲۰/۱۱۹.
  • c-115 . ۱۷/۴۴.
  • i-116 . ظ : دیدییت، دیدئیت.
  • ii-116 . ظ : آن.
  • iii-116 . ظ : تلکؤ.
  • a-117 . قرآن کریم، ۳۴/۱۰.
  • b-117 . ۵۶/۷۱.
  • i-117 . اصل : والولود.
  • a-119 . قرآن کریم، ۸۳/۲۲، ۲۳، ۲۴، ۲۵.
  • a-120 . قرآن کریم، ۵۹/۹.
  • b-120 . ۸۵/۱
  • i-120 . ظ : با عناء سفر یا : با غایت سَقَم.
  • i-122 . عبارت ناقص است و قطعاً جمله‌یی افتاده است.
  • i-123 . اصل : اذا الظاهر.
  • ii-123 . ظ : غافلا.
  • a-124 . قرآن کریم، ۱۸/۴۵.
  • b-124 . قران کریم، ۱۰۰/۹، ۱۰.
  • i-126 . اصل : انّ ارسال.
  • a-126 . قرآن کریم، ۱۰۴/۱.
  • a-127 . قرآن کریم، ۱۰۴/۲.
  • b-127 . قرآن کریم، ۱۲۲/۳.
  • i-127 . ظ : یا حیوة از برای اِراء (اراءه) دیگران.

p.
نهال باشد که بلند شود و چون سر در هوا کند آن حیوة که حاصل کرده باشد خرج کند...

نهال باشد که بلند شود و چون سر در هوا کند آن حیوة که حاصل کرده باشد خرج کند.
لنا انه لوانتفی جواز التفریق لایخلوا امّا ان انتفی علي تقدیر کون فصول العدة و هو ٱشتمال العدة علی ثلثة امثاله او الزّائدة علي الفصول مداراً لجواز تفریق الطلقات علي فصول من الاهل فی المحل او علی تقدیر عدم کون فصول العدة مداراً لاجایز ان یتنفی جواز التفریق علی تقدیر عدم کون فصول العدة مداراً لانّه لولم یکن مداراً لجواز التفریق لما جازالتفریق علي فصول العدة فی صورة من الصّور لانّه لوجاز التفریق لکان فصول العدّة حینئذ مداراً و التقدیر تقدیر عدم کونه مداراً ولاجایزٌ ان ینتفی جواز التفریق علي تقدیر کون فصول العدة مداراً لجواز التفریق مع احتمال العدة علي الفصول و هو مدّة الحمل لانّه لو انتفی الجواز لایکون هو مداراً لجواز التفریق و التقدیر تقدیر کون فصول العدة مدارا لجواز التفریق و في ممتده طُهْر جواز تفریق ثابت علي فصول العده لاشتمال عدّتها علي ثلثة اطهار وعده مرتدة و حرمة مصاهرة و نکاح فاسد وعدّة خیار عتافه و مجنون و صبیّ فانّه لیس باهل وثمّة لیس بمحل بدلیل استواء الحیض والحبل والشهور فالحاصل ان الموجب للجواز الحاجة المتنشّأة الدال علیها زمان ممتدّ من فصول العدّه الموجب لتجدد الرّغبة.
مؤمن باید که بر راه صواب رود هرچ در راه از زن و فرزند و مال فرو رود و راه زنند و شیر خورد و پلنگ خورد آن همه از راه نزدیک بمنزل می‌رسانند از آنک
p.129
تو ضعیفی و از بهر تو آماده می‌دارند چنانک یوسف صلوات الله علیه ابنبامین را باسم سرقه بگرفت از آنک هر چند باسم خوش بخواستی ندادندی نیز مومن را هرچند بخوشی مال و فرزند خواهند او ندهد باسم قطع طریق از وی بستانند امّا چون بمنزل رسی اشتر و بار خود آنجا یابی لاجرم آن همه گرد می‌کنند اُولٰئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَاُولٰئِکَ هُمُ الْمُهْتَدونَa-129 ازین قبیل بود لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ اللهِ اَمْواتاً بَلْ اَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْb-129 این همه چیزها آب و خاک و هوا گردد ولکن ما تضمین کنیم که یاوی را و یا مثل وی را بازده، بینی که ستارگان و آسمان را بگوییم و هوا و خاک را بگوییم که از حیوانات و فواکه و اموال چه چیزها برده‌ایت باز دهید خربزه و خیار با درنگ و همه رنگها باز داد یارب که این ارکانi-129 این چیزها را می‌برد کجا نگاه می‌دارد و در کدام خزینه می‌نهد و باز از کجا برون می‌آرد.
در ره روش خود می‌رفتی عَمَدت در میان آب تندبادی بروی زد سه چهار پاره خواست شدن یعنی سه چهار واقعۀ هایل پدید آمد خواستی تا خود را از عمد فرو اندازی و بگریزی یعنی خواستی تاترک کار و جای بگوی ای شکست مردمان دست انبوی تو شده تا تو آنرا نه انبویی ترا حیوتی نباشد.
نکاح في فصل حرّة لنا انّه یجوز النّکاح لنا انّه یجوز النّکاحii-129 بمباشرة الولیّ و طلبها فکذی یجوز النّکاح بمباشرتها و طلبه اشکالٌ عام انه وجدت زیادة الحاجة فیما اذا باشر الولي لانه لولم یوجدْ زیادة الحاجه لجاز بمباشره الصغیرة والصغیر بالقیاس علي موضع الاجماع علي ذلکiii-129 الجواب کلّ اشکال یمنع اصل القیاس فهو باطل لانّه حینئذٍ ینسدّبابُ القیاس.
p.130
متردّد شده بودم که کدام کار و کدام نوع علم ورزم بدلم آمد که اگر آخرت و حشر و بعث نیست این همه کار جهان و فوات وی سهل و بازیچه است و اگر آخرتست و بعث است این همه کار بازیچه است کار کار آخرتست اکنون تحصیل آخرت می‌باید کرد که آن بازیچه نیست گفتم چو هر دو جهان نسبت بالله یکیست و هر دم تو و هر حرکت تو نسبت بالله همانست از روی دوری و نزدیکی اکنون ترا موقوف رفتن آخرت و مردن نباید بودن از آنک صنع آخرت آنگاه همانست و اکنون همان از روی رنج دادن و آسایش دادن چون تو نزد الله باشی نزد هر دو جهان باشی در هر دمی که باشی چنان دان که در جنّت عدنی و از آن دم بدم دیگر می‌روی که جنّت فردوس است از آنک الله می‌تواند که هر دمی بر تو دوزخ دایم گرداند و یا جنّت دایم گرداند و همه عجایبهاء هر دو سرای بتو بنماید بر هر چیزی که چشم ظاهرت و چشم باطنت برافتد آن عجب دیگری که الله پدید خواهد آوردن یاد کن هرچ منظور تو شد عجبی بودست محال گون می‌نمودست نزد تو و هر از آنی را که نخست می‌دیدۀ بهار و تماشا گاه تو می‌نمودست، اکنون چندین هزار چیز منظور تو شد تا بدانی که کار الله عجب بیرون آوردنست، در رستۀ بازار غیب که متاعش همه عجایب است نظر می‌کن که چه لون بیرون آرد الله، حاصل اینست که هرک مر کسی را دوست داشت از بهر آن داشت که آنکس نظاره گر جمال و زینت و هنر و صنعت وی بود و او را عجایبی داند اکنون تو نیز همه کارهاء الله را عجایبی دان و ناظر فعل وی باش تا همه خلعتها ترا بارزانی دارد هر معشوقی عاشقی خود را و ناظر کار و جمال خود را دوست دارد همچنانک آب فرستادند تا هر دانۀ لایق خود از وی چیزی گرفت روشنایی از اقداح کواکب ببیخهاء سنگ فرستادند تا هر بیخی در خور خود چیزی گرفت زر و نقره و لعل و یاقوت و زبرجد، عجب آثار ستارگان در سنگ راه یابد دیو در اجزای آدمی راه نیابد گویند نهر کوثر از بهشت بعرصات چگونه آید دریای معلّق آسمان باقداح کواکب چگونه گردان و روانست تاخارهای چگونگی جُستن در تو بود بدان درد مشغول باشی هرگز فضاء راحت بی چونی را نبینی متکلّمان را و مفلسفان را و جمله طوایف را در الله سخن
p.131
بود و در صفات الله سخن بود تو باید که هیچ سخن نگویی بهروصف که الله را می‌بینی هم بدان وفق عمل می‌کنی اگر الله دید ترا غلط دهد آن از الله باشد نه از تو، باری تو نادیده مگوی از بهر این معنی بود که انبیا علیهم السّلم کم سخن بودند چون همچنین باشی در بزرگی الله ناظر باش همچنانست که در الله نظر می‌کنی و نظر در بزرگی و بزرگواری آن باشد که حقیقت و حدّ بزرگی و بزرگواری و حدّ او صافی که در بنده بزرگ داشت و تعظیم ثابت شود در آن نظر می‌کن وَهٰکَذیٰ اِذَا اشْتَقَتَ اِلیٰ جُمْلَةِ صِفاتِ اللهِ نَحْوَالرَّحْمَةِ وَالْعِبادَةِ وَالْاَمْرِوَالنَّهْیِ وَالْقَهْرِ از الله می‌خواه تا جملۀ تکالیف از تو وضع کند و می‌گوی ای الله چو در هیچ چیز قدرت و طاقت ندادۀ هیچ تکلیفی بر من منه ای الله همه کارها که می‌کنم از بهر ضرورت ترس عقوبت تو می‌کنم اگر خلافی و فقه ورزم از بهر ضرورت یک لب نان تا بدان ناظر تو باشم که از نظر بتو نمی‌شکیبم و از ضرورت نفقۀ زن و فرزند که اگر ضایعشان مانم نباید که مرا عقوبت کنی و قدرت و طاقتم همین دادۀ همه تکالیف دست و پایها می‌بست و کنجی می‌انداخت و بوقت رنج و درد در قفص تنگ می‌کرد باز چون اطلاقش کردی و چشم وی بگشادی همه اجزای کالبد وی را و اجزای جهان را همچون باغ و بوستان کردی و خلدبرین، و وی چون بلبل برانها می‌سراییدی و وقتی الله اینها را دیوار ها می‌افکندی و این همه باغها را چون ویرانه می‌کردی و همچون درختان انجیر زیر خاک پنهان می‌کردی و این نظر و ادارک چون جغد گرد ویرانه می‌گشتی سرگشته فَأَصْبَحَتْ کَالصَّریمِ فَتَنادَوْا مُصْبِحینَ اَنِ اغْدوا عَلیٰ حَرْثِکُمْ اِنْ کُنْتُمْ صارِمینَa-131 حاصل در هر جزوی جهان نظر کردی از وی الله بلندی بیرون می‌آرد چو علّیین و پستی چو سجیّن و دیو برون می‌روژاند و حور بیرون می‌آرد.
ساعتی چون در خود بی قراری تمام دیدم گفتم آخر قرارگاه ادراکم کجا باشد و فلقi-131 نظرم کجا رود قرارگاه آن یافتم که من الله شوم که همه چیزها بمراد
p.132
و فرمان من باشد از افنا و از وجود و از قبض و از بسط و غیره من صفات الکمال.
چون از ضمیر می‌گویم مریدان را گویم هرک را نعرۀ می‌آید رها کنید تا بیرون آید و باز مداریت.
نجیب طبیب گفتی کسی را که [خون] برخواستی داشتن که پیش از خون بر داشتن چهار ستیر عناب و یک ستیر آلوتر نه و آب آن بخور سه روز دمادم همچنان بخوری تا خون صاف شود آنگاه خون برگیر چون رگ بزنی برجایی تکیه کن بنشین و خود را هیچ رنجی مفرمای، شراب جگری یا غوره و شکر با آن یار کن سه ستیر از ویi-132.
خواجه حجّاج صاحب کرامت سمرقندی را می‌دیدم راحتی می‌یافتم امّا چون سخن می‌گفت ملالتی می‌آمد حکایتی گفت یکی زن را هشت ماهه نان بود می‌گفت که این خورده شود چکنم عاجز بمانم بیا یکساله نان حاصل کنم شویش گفت که جامه باز انداز تا بخسپم زن گفت هیچ عیب نیست بر جامه چرا می‌خسپی گفت سپس هشت ماه بیمار خواهم شدن.
خواجه حجاج گفت نماز کردم از پیش رویم یکی آدمی بر آمد دو خط پدید آمده بر رخ وی از زیر چشم از بس که بگریسته بود شکافته بود و راه شده با من سخنان گفت از دیوار برون رفت که درش حاجت نیامد همین خواجه گفت صد فرسنگ برفتمی بی نان و آب و در ماهی یک من و نیم آرد بس کند نان کک رک پونگ برزده را نرید کنم و آنگاه اندکی آب سرد بروی ریزم تا او نم بخود کشد آن را بخورم امّا از سخن گفتن بسیار او بی خیر می‌شدم و چون تنها می‌شدم سخن لشکریان پیش خاطرم می‌گذشت و بحث دانشمندان نظام سمعانی و خوارزمشاه و خطایی و غور و دانشمندان ایشان و در گذشتن اینها بر خاطر جز تضییع عمر نی و مشغول کننده از خطرت آن جهانی گفتم خاموشی خوش کسی را بود که کار از بهر خود کرده بود هرک کلمه و عملی از جای [و] از کسی دیگر برداشته باشد با وی آن کار و آن کلمه
p.133
رنج باشد می‌طلبد کسی را تا بوی دهد و بار از خود بنهد اکنون چنین می‌باید که سخن هیچ کس نشنوی و از حال جهان و دانشمندان و شهرها و لشکریان و سلاطین هیچ نپرسی تا این خاشاک بر روی دل تو ننشیند و ترا مانع نبود از کار مهم و موانست بالله و ذکر آن جهانی هرک ازینها بی خبر می‌بود هنرِ آنکس باشد و آنکس را می‌ستایند که وی در عالم دیگرست و فراغتی دارد ازینها، او را چه پروای اینها باشد اینها کار بی کارانست که دیگران دارند حاصل تو مقصود را باش و آن ذکر الله است و موانست بوی و آن جهانی را، چو همه خلق را مرجع اینست چون تو وکیلِ در باشی همه جهان محتاج تو شوند و تو محتاج ایشان نباشی آخر ترا حالتی باشد که جهانیان خود را بتو اندازند و ترا ازیشان زحمتی آید و ناخوش بوی به از آن حالتی بود که تو بدیشان مفتخر بودi-133 و در بند آن لقمه باشی که در دست ایشان بود.
با صوفیی نشسته بودم گفتم دوست کم از آن نباید که مردم را بخود مشغول نکند او با خود اندیشید که چون دوست بدوست مشغول نخواهد شدن مقصود از یار شدن و دوست بودن چه بود جواب گفتم همچون نبات در زمین چون جمع باشند برویند چنانک بوقت پراکندگی نرویند امّا بیکدیگر مشغول نبوند هر کسی بشربت خود مشغول بوند و از حال یکدیگر بی خبر باز بحضور صوفی اجزای من بشربت خوردن خود مشغول شد نظر کردم همه جهان از شربت الله می‌خورند هرکس بلقمۀ خود مشغول تا بهشتم مصوّر شد و هیچ چیز دیگر نمی‌نمود جز بهشت گفتم بهشت الله همچنین باشد همه اجزای جهان بر قرار و در حق طایفۀ جنّت ابدی متحقّق شود و ازین جهان و از آن جهان و از دوزخ خبر نی امّا این تصوّرات مساحت زمین است و رشته بر چوب زدنست چون مداومت کنی تا بدَرِ مرگ و آن عبارت ازین آید که ایمان بدَرِ مرگ با خود برد آنگاه این بناتمام شود و بهشت ابدی محقّق شود.
اَللهُ لااِلٰهَ اِلّا هُوَa-133 نفاذ مشیّت را نظر می‌کردم همه اجزای خود واجزای عالم دیدم بتعظیم باخون جگر از ظاهر ایشان روان پیش الله ایستاده بودند و همه
p.134
خوشیها و زندگی از چنین تعظیم با خشیت است این همه جنّات در خشیه است ذٰلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ ایمان و عمل صالح لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُa-134 چون بمشیّت زنده خواهد داشتن ترا بتعظیم و خشیت واشک چشم در هوا کند و اگر ارادتش در حق تو مرده کردن باشد چون زمستان نظر ترا بدان اندازد که ترا ازین تعظیم وخشیت اجزاءِ تو از الله چه فایده خواهد بودن و انبساط و خشیت هر دو بصنع الله است هر دو برابر باشد خشیت و انبساط، هر گاه ترا این نطر داد ترا مرگ داد و زمستان گردانیدت و با رنج شدی حاصل تو ابد و ازل وجود خود را چون چهار فصل دان اگر مردگی بایدت زمستان باش و اگر زندگیت باید بهار باش گریان و معظّم مر الله را باشی همه اجزای تو و اجزای عالم باید که حقیقت زندگی صفت الله مشاهده می‌کند بآثار نظر می‌کند چون جمالها با شخص و با شهوتها و عیشها و درختان سبزه بارور که ایشان همه جمالها باز شخص و باحیوة الله حاصل کرده‌اند تا بدانی که همه نغزی و کمال بچشم نمی‌بیند کسی بلک بأثر می‌بیند و بعقل می‌بیند چون حیوة و علم و قدرت و محبّت و عشق را این همه بآثار می‌بینند و می‌دانند و بعقل می‌دانند و کسی صورت اینها نمی‌بیند الْقَیّومُb-134 عین همه قیامهاء اجزای عالم و ایستادگیها مشاهده می‌کن لاتَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلانَوْمٌb-134 که اجزای عالم از اضداد خالی نیست از حرکت و سکون و افتراق و اجتماع و گرما و سرما و ارتفاع و انخفاص هیچ جزوی از اجزای جهان در هیچ زمانی خالی نباشند از یکی ازین ضدّ و این بصنع و فعل مشیّت الله است لاجرم سنه و نوم بروی روا نی، لاجرم هماره این گردش بگردانیدن الله در نظاره می‌کن چون چرخ فلک لَهُ مُلْکُ السَّمٰواتِ وَالْأَرْضِb-134 همه سپاه جهانیان حمله می‌کنند تا جاه و ملک طرفی بگیرند الله دست همه کس را از آن دور می‌کند اگرچه بغصب چند روزی می‌گیرند الله همه را معزول می‌کند هر جزوی از اجزا هر زمان دست در حالتی و کاری می‌زند الله تعلّق اجزای
p.135
ترا از آن حالت دور می‌کند یعنی لَهُ مُلْکُ السَّمٰواتِ وَ الْاَرْضِa-135 نه کسی دیگر را اکنون تو مملوکی اجزایi-135.
کافر خطایی سمرقندی را می‌گفت ای تو مرا بکشی غازی باشی من ترا بکشم شهید باشی من خود ترا دارو آمدم تازیانه بر اسپ زد و بگریخت گفتم این تصوّر بهشت درین جهان چنانست که کسی بر سر کوهی باشد بپرستیِ وادی گردی می‌نماید چون فرودتر آیی گردii-135 سبز می‌نماید با آثار اشجار و بنا و آب روان می‌نماید تو نیز چون از کمرگاه مرگ در گذری نمودن گیرد تنۀ اشجار و آب روان می‌گویی که فرزند را جنس خود بر آرم خود را موقوف فرزند می‌داری تا جنس تو برآید اکنون خود را نظر کن که از چه جنسی اگر از جنس عارفان و متوکّلانی همچون اسماعیل و ارغون شهی که بچۀ خود را بر در دکّان روّاس دید گدایی می‌کرد و همچون ابرهیم ادهم موقوف بچه چه باشی و اگر از جنس عالم اسبابی گرد تو کّل چرا می‌گردی حاصل عالم اسباب را نگاه داشتن بنا بر سماعست و عالم توکّل بنا بر دیدست دید قوی‌تر بود امّا ترا اعتماد نه بردید تست نه بر شنود چو برینها اعتمادی نیستت بر چه چیز اعتماد داری کسی را که در دیده و شنوایی خلل باشد هر قدمی که نهد بر سبیل توکّل نهد اکنون چون ترا قدم کوی سماع نیست متوکّل‌وار قدم در کوی دیدنه و خود را گیر و پسران را فراموش کن از آنک همه خلقان غیر تواند و جنس تو نه‌اند از آنک هیچ کس در حیث هستی تو نه آید در مزۀ شهوتت هیچ مادر و پدر و فرزند مزاحم و مدخل ندارد و در مزۀ طعام و مزۀ آب و مزۀ نظر بشهوت و شفقت و مرحمت هیچ کس در حقیقت تو مدخل ندارد هرگاه مراقب حال کسی دیگر شدی تو محو شدی و بهرۀ تو محو شد پس محال آمد که تو با کسی دیگر جمع شوی در یک زمان، اکنون هرک فرزندان و دوستان می‌ورزد در بعضی زمان نیست می‌شود و ناجنسی را بجای خود می‌دارد و هرگاه خود را باشی همان خود را با الله موجود می‌داری شرک خفی چون کرد کردست شرک جلی چون کوه.
pp. 129 - 135
  • a-129 . قرآن کریم، ۲/۱۷۵.
  • b-129 . ۳/۱۶۹.
  • i-129 . ظ : این ارکان که.
  • ii-129 . این جمله در اصل مکرر است.
  • iii-129 . جمله‌یی افتاده است.
  • a-131 . قرآن کریم، ۶۸/۲۰، ۲۱، ۲۲.
  • i-131 . در اصل چنین است یعنی بدون تنقیط حرف اول و ظ : فلق.
  • i-132 . چند کلمه ناخواناست.
  • i-133 . ظ : بوی.
  • a-133 . قرآن کریم، ۲/۲۵۵.
  • a-134 . قرآن کریم، ۹۸/۸.
  • b-134 . ۲/۲۵۵.
  • a-135 . قرآن کریم، ۲/۲۵۵.
  • i-135 . چند کلمه خوانده نمیشود.
  • ii-135 . اصل : کر کرد.

p.
قاضی صاعد گفتی مریدی را که نزد وی آمدی ما را خلوتی است در انجمن...

قاضی صاعد گفتی مریدی را که نزد وی آمدی ما را خلوتی است در انجمن و سفری است در بدن ما را بسخن کاری نیست در یکدیگر می‌نگریم و می‌نشینیم.
نظر من وقتی که اجزای من بمزّه گرفتن از الله مشغول باشد ببرکت وجود یاران چنان را ماند که مردم تشنه بآب رسد اگر یارانش بروند ددکان و یا اعدای شیاطین بیایند و او را از آب دور اندازند.
اکنون یاران را راه می‌نماید بآب تابود که آنجا آرام گیرند و از هیبت ایشان اعدای غفلت برمند و او از آن راحت محروم نشود هرچند آب بر می‌گیرد و پیش ایشان می‌نماید پیش ایشان خون می‌گردد چون دشوارست ترا که دُر بر آری از دریا بنزد ایشان برو بدریا فرو، بر سر دُر بنشین.
تفسیر اِنّااَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ الْقَدْرِa-136 لیلۀ قدر هر کس آنست که تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُa-136 الهامات ملکی و روح و راحت و سلامت از وسوسۀ دیو تا بامداد، این در حق عاجزان امّت به از هزار ماه با غزو و صوم قادران بر غزو و صوم همچنانک چون کلمات متسلسل سلسبیل بر ناودان زبان بفرمان تو روان کرده است چهار جوی و سلسبیل را بفرمان بهشتی روان دارد محو و فنا راهi-136 انبیاست اگر کسی راه محو و فنا و بی یاری می رود آنکس مدّعی است و بی‌اعتقاد از آنک فنا آن باشد که بیک دم جانش بر آید و یا خویشتن از آب و از کوه در اندازد هیچ کس روش وی نشان نتواند دادن از آنک وی را قول نباشد و همه حال باشد و مزه و کس از حال و مزه خبر نتواند دادن و دیگر آنک او خود را در بیابانی انداخت هیچ کسی اثر آن نیابد که وی کجا رفت بل که وی خبر خود ندارد و اثر پای خود نبیند که از کجا در آمد و بکجا برون رفت چنانک کسی در تاریکی می‌رود هر قدمی که برگیرد نبیند که از کجا بر گرفت تا آنگاه که بقرارگاهی رسد آنگاه او را معلوم شود که من راهی برون بر دم یا نی.
من الله می‌گفتم باii-136 این که توی چنین شد که هر جز و من توی می‌گفت الله را که آسیب بر می‌زد که توی یعنی همه اوصاف و معانی من حادث است ب الله گویی
p.137
الله از میان این همه محدثات بر می‌آیدی و این همه محدثات آسیب و معانقه داردی بالله و هیچ دید و معرفت الله بگفت تعلّق نداردی همچنان می‌نماید که درخت و نبات از آب و خاک می‌مزند و هیچ گفت و تدبیر نی و کام از شربت می‌مزد و چشم از جمال می‌مزد و اندام نهانی از شهوت مصاحبت می‌مزد و هیچ گفت نی اکنون گویی این همه چیزها از الله می‌مزند و هیچ قول و ذکر و ادراک خاطر در میان نی.
علی می‌گفت که ذکر را پست می‌گویند و بآواز می‌کشند با یاد الله بدو زانو در آمده چون مدّتی بر آید چنان شود که مردم هر سخنی که شنیده بود و هر جایی که رسیده بود همه پیش خاطر آید باز چنان شود که همه خاطرها برود و جمعیّت با الله بماند.
الله می‌گوی بمعنی ای خداوند کننده یعنی بهر حال خود می‌نگر اگر با رنج باشی یعنی قهر کننده و جنگ افکننده و در وقت راحت رحمت و لطف کننده و در وقت ملالت تو از ذکر یعنی ملول کننده و از خود دور کننده و در وقت شهوت صحبت کننده و شهوت در اجزا کننده و چندانی بگوی این ذکر را که همه اجزا با کُنندگی الله آسیب می‌زند بهمه اثرها و هرگز هیچ زمانی نباشد و هیچ چیز نباشد که الله در آن چیز و در آن زمان کننده نباشد از وجهی از حرکت و یا سکون و یا جمع و یا فرق و یا ظلمت و یا نور و یا غم و یا سرور و یا نفع و یا ضرّ در الله می‌نگر و با وی جنگ می‌کن.
از خیرات و از وعظ و نصیحت متقاعد شده بودم بسبب مطالعۀ مصنّفات ابوالمعین نسفی که امر الله از بهر ایتمار نیست و نهی از بهر انتها نیست و هرچ معلوم الله بود بنده جز آن نتوان کردن و بی طاعتی بیامرزد و معصیت مغفور بود، بهشت نه از بهر کار نیک می‌دهد بل که محض فضلست چون درینها نظر می‌کردم سست می‌شدم از کار خیر و نصیحت که چوi-137 فایده نیست باز بدل آمد که مذهب معتزله پسندیده‌ترست و امر و نهی را فایده است و وعظها و نصیحتها و مشورتها را در میان مردمان اثرست و آن
p.138
بر مذهب معتزله ظاهر می‌شود و این راه موافق است مر آن کلمات و حکم مرا که پیش از مطالعۀ اصولها کرده بودم و آنچ از مذهب سنّت و جماعتست که همه کارها تحقیق معلوم الله است و خالق افعال العباد الله است اینها همه مسلّم باشد بی آنک امر و نهی از بهر ایتمار و انتها نباشد از هر مذهبی که موافق و حقیقت خود می‌بینی آنرا اعتقاد می‌کن و بیان می‌کن بلفظی که آن متّفقٌ علیه باشد و طاعت را فایده هست و از بدی احتراز می‌باید کردن، مردمان را نصیحت می‌باید کردن هراینه جواب مثل اینها متّفقٌ علیه باشد و قرار این شد از بهر خانه که خانۀ دیگر گرو گیریم یا در بند خریدن وی شویم همان انگاریم که این خانه نبود خاصه مردم بامداد بیرون می‌آید و هندوان را می‌باید دیدن. غنی قسّام را ماند که لقمۀ مردمان را بخش باید کردن لاجرم منغّص بود.
مَنْ تَواضَعَ لِغَنِیٍّ لِغَنائِهِ ذَهَبَ ثُلْثا دینِهِ غنی همچون زر و سیمست هرک زر و سیم را سجده کند کافر بود وَالتّینِ وَالزَّیْتونِa-138 قسم بکف پای بزرگان، تقویم قیمت و قیمت گران مایگی بود آدمی از همه گرانمایه‌ترست.
بدلم آمد که بوخش چگونه دیگران بسمرقند و بغداد و بلخ [و] بشهرهای جلیل می‌باشند من درین کنجی مانده بی صورت و بی زینت و خامل الذّکر. الله الهام داد که اگر تو با من خواهی بود و مونس تو من خواهم بود تو در هیچ مکان نباشی نه دروخش و نه بغداد و سمرقند و نه با هیچ کس و نه با هیچ زینتی و نه با هیچ فضلی و هنری و اگر با من نخواهی بودن همه جای تنگ دل و خوار و گم راه خواهی بودن و هرک مؤانست ما یافت خواری مؤانست دون ما نتواند کشید.
شیخ تاج و معین محتسب و سایر الخلایق پادشاهی دارند تو ایشانرا در ولایت خود راه مده یعنی در حواس خود و خیال، ایشانرا در دل خود رها مکن و دَرِ حصار دل خود ازیشان نگاه می‌دار تا ازیشان را بر تو هیچ ولایتی نباشد، راهی راستی می‌زی
p.139
و می‌رو و هرچ دلت خواهد می‌کن تا اگر کسی مقابل تو بیرون آید آنگاه در یکدم حکم تو و حکم وی کرده شود.
از بس که رنج دیده بودم می‌گفتم که این کارها همه بخود می‌شود و صانعی نیست و یا دست و پای زدن را و جهد را فایدۀ نیست و ازین اندیشۀ کفر صدهزار رنج و ظلمت و سوداها و عیبها پدید آمدن گرفت گویی اندیشها دو قسمست یکی قسم تقدیر الله و صانعی و نیکی را جزا و بدی را جزا و بهشت و سعادت دایم این قسم اندیشه گویی بهشتست بنقد درین جهان و سعادت بهشت. و قسم نفی الله و انکار صانعی دوزخیست حالی و رنجیست بکمال بنقد اکنون ضرورت می‌شود عاقلان را که این اندیشه گیرند که اندیشۀ کفر همه سربسر رنجست وَرَفَعْنالَکَ ذِکْرَکَa-139 تا ننگ نداری از نظر بدونان و مجاورۀ هندوان، ترا شاکر الله می‌باید بود که ترا ذکری داد نه نظر بخساست هندوان فَإِذافَرَغْتَ فٱنَصبْa-139 این همه سودای کفر و رنج از بی کاری می‌خیزد و چون فارغ شدی از یک نوع کار خیر، زود بنوع دیگر از خیر مشغول شو تا ترا دیو نبرد وَاِلیٰ رَبِّکَ فَٱرغَبْa-139 و در همه کارها باید که مقصودت یکی بود و آن رغبت است بخداوند عزّ و جلّ.
در وقت ذکر خفته بودم، از خشکی دماغ می‌اندیشیدم، رنجم زیادت می‌شد چنانک کسی بپای خود می‌رود تا بنزد شیری یا پلنگی، اکنون اندیشه را رها نباید کرد تا یاوه نرود و ناگاه بسر دردی نرسد و روی دردی را نبیند گویی درد و رنج در مواضع خود نشسته‌اندی و آدمی بسبب کنج کاوی و تمییز و نظرات راه قطع می‌کند و بر آن درد می‌شافد پس درد و رنج آن آمد که وی را می‌بینی و می‌شناسی و بوی نظر می‌کنی اکنون نظر بخوشیها و آسانیها مصروف دار تا بنزد دوست رفته باشی نه نزد دشمن.
بدل می‌آمد که کسی همه مواضع عیب ترا می‌بیند قَرَعْ ترا و عورت ترا و اندام
p.140
نهانی ترا چنانک عروس مر شوی خود و شوی مر عروس خود را همه مواضع نهانی و عیبهاء یکدیگر می‌بینند با یکدیگر خوش می‌بوند و با یکدیگر گستاخ و بی دهشت می‌بوند اکنون چون همه اجزای نهانی و عورتهای ترا می‌بیند خود را در از پیش الله بینداز بی دهشت که ای الله هر تصرّفی که در اجزای من کنی می‌کن که کسی خود را از تو نهان نتواند داشت باز همه اجزا پیش تعظیم الله بر جستند با هیبت و شکوه چنانک عروس پیش شه بخدمت بیستد، گاهی از ترس و گاهی از دوستی رنگ برنگ می‌گردد.
نماز خیر می‌کنند زنان دو رکعت نماز الحمد یکبار و اِذا جاءَ نصرُالله سه بار از الله بخواهند در همه حالها که فلانکس مرده است یا زنده است یا زود آید یا دیر یا خوش دلست یا تنگ دل یا چنین خواهد بودن و احوال لشکر چه خواهد شدن انگشت اندر گوش کند بسر سه راه رود نخستین سخنی که بگوش آید آن حسب حال این چیز باشد و جواب آنکس بود همچنانک قرآن می‌خوانند همه حسب حالi-140 چگونه پیوند جان باشد و اگر نه آب چگونه پیوند حیوة بود و چه مناسب بود، طبیبان تا وحی آسمانی نبود چگونه از خود داروی شناسند، از خود چگونه بیرون می‌آرند چندین هزار سالست تا همین چند حبوبست که غذای خلقانست از خود هیچ غذای دیگر برون نه آورند.
ضعیف‌تر بودم حالت شما آن را ماند که خرکی ازدست خداونده گریخته باشد کسی دیگر بی‌رحم‌وار کار بسته باشد و ضعیف شده باشد و دست و پای وی می‌لرزد یا در وحل افتاده بود، در وحل کاهلی افتاده باشی.
چنانک گره بر کاسۀ بخیلان و زره در آب، چین در جبین روزگار او پدید آمدست.
بمسجد رفتم در سبحانی نظر می‌کردم بمعنی آنک اجزای من هر عجبی از عجایب الله که ببیند چگونه شکفته شود و براحت بآثار الله می‌نگرد و پر شکوه می‌شود از الله.
در هر عجبی از عشق و مصاحبت و معاشقت و بازیها و معقولیها و شکوفها و
p.141
آبها و ابوالعجبها و زینتها و تجمّلها می‌گوی که ای الله از همه عجبها و شگفتها و سکرتها در اجزای من پدید می‌آر و خشیتها، و نظر می‌کن که این اجزای تو چند هزار رنگ عجبها گرفته باشد تا اجزای آدمی شود گاه سبزه و گاه شاهد و عاشق و آب روان بوده باشد و چون اجزای آدمی شد چند هزار عجبها مشاهده کرده و خوشی هر عجبی بحالت وجود او مقصود بود و متلاشی شد که اگر آن چشمهاء خوشیها یکبارگی روان شدی ترا ازین جهان یکبارگی ربوده باشدی چنانک [اگر] باد ها و آبها و رعدها و برقها بیکبارگی در وجود آیدی کجا عالم خاک بر قرار ماندی اکنون درین یک زمان این شگفتها و عجبها و خوشیها[ء] عجبها و شکوههاء سبحانی و عجایب در خود مصوّر می‌دار و همچنین که اجزاء خود را باثر سبحانی چنین افروخته دانستی اجزای خانه و زمین و مسجد را همچنین دان که این اجزای خاک چند هزار بار عجبها شده باشد، پرهیبت و پرشکوه بر حضرت الله از بهر آن مانده است، کوهها انگشت تحیّر در دهان مانده از بهر مشاهدۀ عجایبهاء اجزای خود که اثر سبحانی است گویی این کرۀ خاک بیخ درختست که تنۀ او هوای لطیفست و شاخهاء او افلاک و میوهاء او ستارگان تا اجزای خاک چند هزار بار سبزه شد و میوها و آبها و حیوانات شد و آدمیان و پریان و دیوان و عجایب بین شد و عقل و تمییز و روح شد و باز خاک شد.
با خود می‌اندیشیدم که چه عجب باشد اگر این رَوْح و راحت که بمسجد می‌یابم بتنهایی و بخانه یا بمی قوم را گفتم بجای اصلتان کارتان نمی‌رود و بجای عاریتی کارهاتان می‌رود گویی که چه شودی که این کارها بشهر ما برودی و این آرایش که بشهر دیگرانست بشهر ما باشدی و از آن کوی سرمایها و نهالها می‌بری تا بشهر خود بنشانی و چند بار بردی آن نهال نگرفت و آن کار تو نرفت همچنان می‌بری و می‌کوشی نی نی وَقَدَّرَ فیها اَقْواتَهاa-141 هر موضعی را مخصوص کردست بفایدۀ تا جهان مأهول ماند و تزاحمی نشود، بیک موضع، شارستانی بشارستان و قوهی بقوهستان و خرما بسجستان و مکران و سوهانی ببخارا اگر چنانک ممکن بودی پس موضعی [را]
p.142
بر موضعی فضل نبودی و یاری به از یاری نبودی.
در آن وقت که غنچۀ جمادات و اجزای من و کوهها شکفته می‌شود و حیاتها و عجایبها و صورتهاء نغز مختلف دروی پدید می‌آرد الله، گویی فرشتگان آن لحظه جوق جوق می‌آیندی دستهاء گل گوناگون پیش نظر من می‌آرندی و حوران صور را دست گرفته بسلام من می‌آرندی و باز چون بجمادی و گرفتگی محبوس می‌شوم گویی شیاطین چون کوه کوه پیش من می‌ایستندی.
زنان مطرب چو چنگ آشکارا زدن گرفتند من درهم شدم و حسینم رنجور بود شب بکنجی بیفتادم چو بیدار شدم سبحانک گفتم اجزام متعجّب می‌شد که الله اجزای مرا خارستان می‌گرداند و خمط می‌گرداند یعنی مغیلان، چشمهاء تلخ و شور می‌گرداند و بیابانها[ء] پرسموم و آتش می‌گرداند می‌گویم تا چند هزار بار اجزاء من و اجزای در و دیوار نوحه کن، حیوانات و تارها[ء] چنگ شده باشد و چند بار ریگ تفسان شده باشد و سموم بیابانها و خار مغیلان شده باشد از آنک هر چیزی را که از حال بحال می‌گردانی چو نبات و حیوان و از طراوت بپژمردگی همچون تعزیتی و نوحه و چنگی و درد قطیعتی و دوزخی است و آتشی است مگر دژمی خاک از آنست، چندین هیبتها بوی رسیده است خیره مانده است، کوه ایستاده متحیّر مانده است که چند گونه‌ام گردانید بَرِ آسمان کبودست که چندین بار اثر نحس و اثر سعد در من ظاهر شد، قطرهاء ستارگان گاه اشک سرد و خنکِ سعادت و گاه شور و تلخِ نحس گاه بخانۀ سرد باد بدارند و گاه در خانۀ آتش آرند و گاه در خاک و آب، اکنون نظر می‌کنم که الله اجزای مرا چه رنگ می‌گرداند خارستان یا آتش‌دان و دود، و اجزای در و دیوار را در آن حال هم بر آن قیاس می‌کنم چند هزار بار چنین گشته و آن ترسها را در اجزای خود از نهیب الله در خود تقدیر می‌گیر و چشمهاء تلخ و شور را مشاهده می‌کن و این احوال را چون آواز چنگ می‌دان در وی معنیها و نیازها باشد و کسی نداند که چیست.
بهر پهلویی که خفته باشی [و] می‌گردی می‌نگر که الله ترا چگونه می‌گرداند
p.143
از پهلو بپهلو و در کرم‌ات چگونه می‌دارد وقتی بی خبرت می‌کند بدرد و خواب و سرگشتگی، باز چو قوّت بتو باز می‌آرد ترا باختیار در چشمهاء شور می‌آرد یعنی بندۀ بنده را خفتن و سر و سامان چه کند و دل نهادن بر زن و فرزند و بر آنک زن مطرب باید که چنگ نزند چه کار و بر آنک سرای من بوخش باشد چه کار بنده را با دل نهادن [چه کار] بهیچ کار دل نباید [نهاد] بوقت خفتن این حالتها که در تو پدید می‌آرد نظاره می‌کن و در آن وقت که ترا بمسجد با جمع مومنان می‌برد آن را نظاره می‌کن که گلها و صور حور عین را نظاره می‌کنi-143 و همچون گوی پیش چوگان الله گردان می‌باش.
قوم را گفتم نهنگی پدید آمد و کشتی شما را بشکست چشم یک سوی رفت و گوش یک سوی و عقل یکسوی سَکْرَةُ الْمَوْت از بهر این گویند و چنان بوده باشد که در سابقه قرار کاری داده باشد و پشت بمسند عزّ باز نهاده باز این نهنگ پدید آمد اکنون راهی دیگرش یاد آمد ولکن بآزار درد پیشین است اِنّی اَناللهُ لاٰاِلٰهَ اِلّااَنَا فَٱعبُدْنیa-143 بنده‌وار باش چون هوش بتو باز آمد أَقِمِ الصَّلوٰةَ لِذکریa-143 وقتی که ترا با قوت و اختیار و باخدii-143 داریم کمر عشق و محبّت و عبارت بر میان [بند] و گلزار نظاره می‌کن وقتی کاهلی و خفتنiii-143 و بی‌قوتی طریق معبّد می‌باش تا ما بر تو می‌گذرانیم کارها را.
بار بر هوش است تو بتکلّف هوش از خود ببری بار از تو ننهند از آنک هوش خداوند حق نبرده است عذر نباشد امّا هوش چون خداوند حق ببرد بخواب و غیر آن بار از تو بیفکند.
پسر سعد متولّی را شکم درد می‌کرد گفت نخست بنفشه و شکر بخوردم باز چند روز شکر آب سوزان شیرین می‌خوردم و بر روی می‌خفتم آنجا که درد بود شکر آب بر آنجا می‌رسانیدم چنانک هفت ستیر آب را دوونیم ستیر شکر بود هم برین
p.144
مواظبت کردم چند روز، هم شکم نرم شد و هم درد برفت.
مطربان چنگ زدند مادرم شاخ کرد، غمناک شدم، بهمان مخلص که خفته بودم که تصرّف الله مرا رهایی داده بود و این و اینi-144 که بخفتم هرچند کرم الله رهایی نداد رنج بر رنج بیفزود.
قوم را گفتم چیزی که موافق طایفۀ بود ترا ناموافق آمد آنکس که موافق تو بود آن ناموافق را زیر و زبر بر می‌کرد تا تو زشتی آن را بدیدی از آنکس که استعانت خواسته بودی بدانجای دویدی هرچند بچاویدیii-144 البتّه ترا جوابی نداد و درد و حرمان بیفزود دامن بدندان گرفتی بهر راهی بدویدی یعنی می‌گفتی که بنزد ملک روم و بی واسطۀ با وی بگویم و یا از شهر بروم و یا در تذکیر ظلم ایشان باز گویم بهر راهی فرو دویدی چون بسر راه می‌رسیدی کسی بر می‌خاست و بانگی بر تو می‌زد یعنی فساد آن راه پدید می‌آمد چون شهر بندی و محبوسی ماندی و شاید که این حالت بسبب تهوّر طایفۀ بوده باشد. ذَرْنی وَمَنْ خَلَقْتُ وَحیداً وَجَعَلْتُ لَهُ مالَّامَمْدوداً وَبَنینَ شُهوداً وَمَهَّدْتُ لَهُ تَمْهیداًa-144 باطل نمایندۀ ناپای‌دار و حق نانمایده [پایدار] گوش نماینده و سمع نا نماینده و کذی جملة الحواسّ والرّوح والقالب معصیت و طاعت آفریدۀ اوست امّا باطل بیافریند تا حق بنماید از آنک تا زشت نه آفریند نغز ننماید، آفرینش باطل نه از بهر عزّت اوست بلک از بهر تعریف عزّت حق را چون چاوش در پیش می‌رود.
اَللهُ لٰا اِلٰهَ اِلّا هُوَb-144 بحکم نفاذ مشیّت الله همه اجزای من بتعظیم و خشیت الله بر خاستند دیدۀ پر خون، باطنم راه ذرّه ذرّه می‌کرد حَمِ یعنی قُضِی ما هو کاین یعنی حکم کردند همه بودنیها را یعنی حکم کرده‌اند که مر جدّ و جهد را اثرهاست حکم کرده‌اند که مَنْ جَدَّ وَجَد ومَنْ طَلَبَ وَصَلَ وَمَنْ سَأَلَ اَدْرَکَ وَمَنْ کَسِلَ
p.145
خابَ وَمَنْ لَمْ یَطْلُبْ ضاعَ وَ مَنْ اَنَسِ بِرَبِّهِ اونِسَ وَمَنْ تَوَحَّشَ اوحِشَ و حکم کرده‌اند اِنَّ لِلْأَمْرِ وَالنَّهْیِ اَثَراًi-145 حکم کرده‌اند اِنَّ الْاَمْرَ لِلٱیتمارِ وَاِنَّ النَّهْیَ لِلانْتها[ء] عَلیٰ قَول الْمُعْتَزِلَةِii-145 وَکذیٰ عَلیٰ قَوْلِهِمْ حکم کرده‌اند اِنَّ الْعاصِیَ یُریدُ خِلٰافَ اِرأَدَةِ اللهِ وَ اَرادَ اللهُ اَنْ یُریدَ الْعاصی خِلٰافَ ما اَراداللهُ فَفی التَّحْقیق یَکونُ اِرادَةُ الْمَعْصِیَةِ بِأرِادَةِ الله باشد وَحُکْمُ اللهِ مُقارِنٌ لِعِلْمِهِ فَلٰایَکُونُ حُکمُهُ خِلٰافَ مَعْلومِهِ وَ یَشآءُ حُکْمُهُ اَنْ یَکونَ الْمُخْتارُ مُخْتاراً وَلٰایَکونَ مَجْبوراً. تَنْزیلُ الْکِتابِ مِنَ اللهِa-145.
ای الله چون باطن و ادراک و ذهنم چون دست گلی است دردست مشیّت تو و تو ادراکم را صفتها می‌دهی و می‌گردانی. کتابهاء حکمت بخش بی رنجی چنانک توریة دادی باطن موسی را و فرقان باطن محمّد را و انجیل مر عیسی را وزبور مر داود را علیهم السّلم.
نورالدّین گفت چیزها خورده بودم بر و سینه گرفته بود و شب تب لرزه پدید کرد کشکاب جوشانیدند چندِ یک من یا زیادت آب و سر پستان و عُنّاب و بیخ سوسن و پنج در منسگ بنفشه بجوشانیدند پانزده ستیر آب باز آمد بخوردم نیک مفید بود از اثر بنفشه، کسی را درد شکم باشد کشکاب ناموافق بود و قبض آرد.
منی همچون منیِ شهوت پلیدست مگر از آن مرد آید و از آن مردمی، هرگاه از تو منی رفت بی قوّت شدی.
قولکم بانّ و جوب الزّکوة في الصّورتین للمشترک من الثّواب قلناایش یعنی بالمشترک یعنی به انّه وجد في کلّ واحدٍ من الصورتین ما یُسمّی ثواباً فمسلم ولکن لم یلزم من هٰذاالحکم ثمة الحکم هٰهنا وانّما العلّه في تلک
p.146
الصّورة ذلک الثّواب و ان عنیت به شیأ آخر فلانسلّم بان المشترک ثابت بهر جزو وجودی که بتو تعلّق دارد و تعلّق گیرد از جسم و جوهر و عرض و فکر و نظر بیفشان و منبسط گردان و چون معلوم شد که هستیها از عالم غیب و عدم مدد می‌گیرد بی تکیّفی از آنک تکیّف از صفات محدثه است از غیب و از عدم در آن وقت که مدد از عدم و غیب می‌گیرد تکیّف نیست و چون آن تکیّف سبب نشو و نما[ء] محدث بود راحات و خوشی باشد چون بنفشه زارها و هوا و مزهاء عشق و مصاحبت و سماعها بی چون و چگونه باشد که اجزا در آن آسیب دارد و غرق آن مساس باشد تا بسبب او در هوا می‌شود و بلند می‌شود و صفت وجود می‌گیرد هر جزوی چون مرغابی همه تن در آن خوشی غیب غرق باشد اکنون نظر بدان استغراق اجزاءِ خود دار، آن هواء خوشی و راحت و بر آن وجه که هر جزو ترا در کنار گرفته‌استی و در آن وقت ذکر الله می‌کن و باجزا آن مزها را بی چگونگی بخود جذب می‌کن و چون نظرت در آن عالم حیوة باشد گویی شخص تو در دار الحیوان استی و چون درین عالم شکّی نیست ضروری در دار الحیوة باشی.
یا جِبالُ اَوِّبیa-146 جان چیزی لطیفست بی چون که با هر چیزی که آسیب [زد] اهتزاز گرفت اگرچه با کوهست که جمع است با اجزای پراکندۀ تو آسیب زد همچنان باشد باز جانِ جان دوستی است که جان بی دوستی پژمرده باشد و با دوستی تازه و زنده بود نبینی که بعضی آدمی بدوستی زنده شود چون بمحبّت پارۀ چیزها زنده شود چه عجب که کُلّ چیزها بدو زنده شود و چون محبّت ذاتی کامل شود سرایت کند بچیزی همه زنده شود چنانک کوه و چنانک عصاء موسی و سنگ ریزه دردست محمّد علیه السّلم و یاری گر وی شود، الهامات که سخن الله است ردّ مکن تا سخن دیگر گوید با تو، چون سخنش ردّ کنی چگونه سخن دیگر گوید تصرّف مکن در الهام سخن که مصلحت هست یا نه تو عاشق متصرّفی یا متصرّف و صرّاف سخن ترا صرّافی سخن کَیْ داده‌اند.
pp. 136 - 146
  • a-136 . قرآن کریم، ۹۷/۱، ۴.
  • i-136 . اصل : و راه.
  • ii-136 . ظ : تا.
  • i-137 . ظ : خود.
  • a-138 . قرآن کریم، ۹۵/۱.
  • a-139 . قرآن کریم، ۹۴/۴، ۷، ۸.
  • i-140 . از اینجا بمطالب گذشته مرتبط نیست و قطعاً صفحه‌یی افتاده است.
  • a-141 . قرآن کریم، ۴۱/۱۰.
  • i-143 . ظ : می‌کنی.
  • a-143 . قرآن کریم، ۲۰/۱۴.
  • ii-143 . ظ : با خود.
  • iii-143 . ظ : خفته.
  • i-144 . در اصل مکرر است.
  • ii-144 . اصل : بحاریدی.
  • a-144 . قرآن کریم، ۷۴/۱۱، ۱۲، ۱۳، ۱۴.
  • b-144 . قرآن کریم، ۲/۵۵.
  • i-145 . اصل : اثر.
  • ii-145 . اصل : قول معتزله.
  • a-145 . قرآن کریم، ۳۹/۱.
  • a-146 . قرآن کریم، ۳۴/۱۰

p.
آن یکی دستار صدقه داد گفتم دیگران سر در باخته‌اند تو دستار در باز...

آن یکی دستار صدقه داد گفتم دیگران سر در باخته‌اند تو دستار در باز. رنج بگرد روح اندر نرسد.
این عالم را بر چهار ضد بنا کرده‌اند چون وجود بر خلاف اصل باشد بقاش بفضل ما باشد.
مثال ستارها با برج همچنانست که جامه با آدمی که جامه آدمی را گرم کند و آدمی جامه را گرم کند که این گرمی نه در وی باشد نه در وی. هرچ در مقابلۀ حواسّ تو داشتند آن را دیدی و هرچ مقابل وی نداشتند ندیدی همه حسّ همچون چشم دان که دور دور را نبیند و نیک نزدیک را نبیند و پس سر را نبیند نیز حواس تو عالم غیب را نبیند، ترا از دوزخ تن تو چنان نگاه می‌دارند که وی را خبر نیست از ورخجی وی پردها ثابت کردند تا مشام بوی ناخوش بوی نرسد و از بویها[ء] خوش استنشاق می‌کند و نظر و رخچیها نبیند و صور خوش می‌بیند و مذاقه مزه را مشاهده می‌کند و ورخجی دور می‌دارد، برجها را هیچ در نباشد و راه نباشد تا عمل وی بیرون آید ستارگان چو روزن و تا به بوی رسد اثرها ازوی بترابد، یا چون پیشه وران‌اند پیشها را پیش نتوانند بردن تا بشهرها نرسند که هوای آن شهرها موافق بود مر آن پیشه را، چنانک کاغذ بسمرقند و بشه کالی پیشه کال این ترکیب معیّن حاجت نیست مر راحت دادن الله را که همه ترکیبهاء متضادّ را راحت داده است دیگر ندانی بضرورت برین کار دل نهاده باشی سگ را چه ستم شکار بری چه مزه باشد نظیر تو همچنانست که کسی ناگاه از خواب بیدار شود کالۀ عمر دزد غفلت برده باشد باز چون در اندیشد گوید اگر ببرده است گو ببر، باز دلش بر ندارد، بدود کاله باز ستاند قسمت کردن گیرد گوید پارۀ نسب باید که بر گیرد و دو پاره من و بر گرفتن هر دو میسّر نشود گویی هراینه نیمۀ را افساد می‌باید کرد نیمۀ خود را افساد کنم یا نیمۀ نسب را باز گویی اگر افسادی نیست هر دو نیمه افساد نمی‌باید کرد و اگر افسادی است رنج این همه چرا تحمّل می‌باید کرد، درین اشکال درین دو راه می‌بمانی، کسی می‌آید و ترا از بهر کار خود بانگ می‌کند چون از کار آنکس فراغت یافتی باز سر ماه تردّد
p.148
آمدی اگر خر نیستی گرد شکال مگرد آدمی گرد یقین گردد، آنچ روشن از فایدها بگیر و آنچ تیره است رها کن، می‌خواهی هرچ درین آب از خاک و خاشاکست همه بخوری آنکس که ترا سرمایه داده است اگر قادرست چون ترا بحکمتی دادست آن شریک ترا یعنی نسب را بدهد اگر اهل بود. تو سرمایۀ خود را باز مده و اگر عاجزست هر دو را نتواند دادن یا از آن خود نگاه دار یا از آن شریک خواه ذٰلِکَ بِأَنَّ الَّذینَ کَفَروا اتَّبَعوا الْباطلَ وَاَنَّ الَّذینَ آمَنوا اتَّبَعوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْa-148 این همه ضلالت از بهر آنست که چیزی می‌طلبی که چون بدان رسی هیچ نیابی و آن دنیاست و اگر در راه فرو روی خود بهیچ چیزی نرسی بخلاف سعادت آخرت.
در مسجد در وقت نماز اگر هر چند کسی بر تو تکبّر کند تو تحمّل کن که آن وقت نیاز و بندگی عرضه کردنست نه بتکبّر مشغول شدن و خود را از همه گناه کارتر دانستن است بدان موضع خویشتن را مباش تا هم خالقت دوست دارد هم خلق و هرگاه مر خود را بودی هم خالقت دشمن دارد هم خلق، اکنون اگر خود را باشی مطرود هر دو باشی همه غم بر تو افتد و اگر خود را نباشی که دیگران را باشی مربّی‌اَت هم خالق تو و هم بندگان وی، آخر چو مربّی خالق و بندگان وی [باشد] ضایع نمانی، چون در گلستان غذا و مرادات اجزا نظر کنی بصفات الله نظر کن مثلاً هر صفتِ الله را عالم بی نهایت و عجایب بی نهایت همی دان چنانک هویّتِ الله مشتمل بر عالم تعظیم هرچ در وهم تعظیمهاء مختلف باشد بی نهایت و هیأت تعظیم را مصوّر می‌دار از الله، عقیق و یاقوت اشکها چون شاخهای ارغوان و بنفشه‌زارها گویی که از هیبتهاست که اجزاء جهان رنگ کبود و سیاه و لعل و خاک رنگ و دود رنگ از بیم الله است که همه اجزای جهان فرمان بردار الله‌اند و همچنین در میدان رحمانی و شهر رحیمی نظر کنی صدهزار شکوفهاء عجایب عشق بی نهایت بینی که در یک زمان در یک جزو هوا پیش تو مصوّر کند بی نهایت و همچنین هر صفتی چون خط خط باز کشیده چون شهری کشیده در فضایی بی انتهایی.
p.149
قالَ اِنَّما او تیتُهُ عَلیٰ عِلْمٍ عِنْدیa-149 هوا و آرزوها چون لنگری است و رسنهاست که درین دریای هلاکت فرو می‌افکنی و مزهاء این جهانی و زرها بار گرانست که کشتی بدو گران بار میشود و غرق می‌شود ترا گفتند سبک روح باش تا بعلّیین روی دل برین جهان سرد دار و تو گرانجانی می‌کنی، بحکم هوی می‌گویی منم آخر نگویی که این یک منی تو از کدام دریا کی بر آوردست آخر هر نهالی را الله میوۀ جداگانه آفریده است توث را و آبی را آخر این نهال منی را میوۀ امر و نهی و مؤاخذت و عقوبت و سعادت نهادْه است.
چگونه وجود ترا از بهر هوای تو آفریده باشند آخر سابقۀ هوای تو بی مرادی باشد تا عاجز و بی مراد نباشی هوا و مراد و مزه را باز نشناسی خر را بی کار نمی‌دارند خرد را که مایۀ همه کارها اوست چگونه بی کار دارند گفتم من کار الله را باشم همان الله که مرا فهم و وهم رغبت داد بکاری ایشان را تواند داد و همچنانک دانۀ وجود مرا از میان چندین هزار آسیاهاء هلاکت سلامت بیرون آورد ایشان را تواند بیرون آوردن و اسباب ایشان تواند ساختن کوشش عاجزانۀ خود را در حق ایشان رها کنم حاسد و مُعادی از دو وجه بیرون نیست یا عاقبت براه مسلمانی و نغز کاری باز خواهد آمدن یا نخواهد [آمدن] اگر باز خواهد آمدن دوست تو شود چو تو بر راه گذر مسلمانیi-149 کسی مر کسی را که روزی دوست وی خواهد شدن قمع و قهر وی نطلبد و اگر روش مسلمانی نخواهد گرفتن خود رنج این جهانی و آن جهانی بود پیوند الله حاصل چه دعوی می‌کنی که روش من روش سعادت و سلامتست اگر کسی ضدّ تو باشد خود در شقاوت و رنج بود ترا حاجت نیاید رنج رسانیدن و اگر نه ضدّ تو باشد او با تو متّحد باشد کسی بیگانۀii-149 خود را رنج نخواهد.
قال جنسیّت علّت ضمّ است لانّه لولم یکن علّة لاتکون الزّکوة واجبة فی اولاد ارباح بقوله علیه السلم من استفاد مالاً فلا زکوة فیه حتّي یحول علیه
p.150
الحول قلنا الحدیث ترک فی تلک الصّوره لانّه لولم یترک فی تلک الصورة للزم الترک بهذا الحدیث فی جمیع الصّور i-150ضروره ثبوت کون الجنسیّة علّة ولایقال ترکه علي تقدیر کونه عَلّة لمعارض العلّه ولاکذلک الترک في تلک الصوره علی تقدیر عدم کونه علّة لانّ ترکَه حیدذٍ لالمعارض هذه العلّه.
از خرد و از کلان را معجب کنی مثلا چنین پسر حاجی اندکی دانشمندی کرد گویی که بدین زودی چگونه دانشمند قوی شد این کسبی نیست این خود الله عطایی داده است من همچو اویی ندیده‌ام و همچنین هر یکی را بصفة خاصه بی نظیر گویی امّا اگر وزنی ننهی کسی را در صفتی بدل دشمنت گیرد و بیگانه دانند ترا گویند ما بهر صفتی می‌گردم او مرا اعتقاد نخواهد داشتن من نیز وی را دشمن گیرم هر جایی رنگی دیدی که بر آن خریار جمع شده نبود خود را بهمه کارها رنگ کردی تا همه خریاران با تو گرد شوند تو ندانستۀ که جامه چون یک رنگ بود او را خریار باشد و چون در هر رنگیش فرو خلیدی هیچ کسش نخرد، زرد بسرخ و کبود و سیاه اندر زدی اَلَّذی جَعَلَ لَکُمْ مِنْ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً ای فلسفی چه خاصیت می‌گویی که ما ضدّ از ضدّ پدید می‌آریم هرچ تو قرار دهی از قرار تو ضدّ قرار پدید آریم تو گویی چگونه رمیم و رفات هست شود ضدّ آن پدید آریم و بی آن چگونه که تو قرار دادۀ پدید آریم.
الم الف انا، گفتم الله می‌گوید اَنَا، در اجزا و تن من دو اَنَا چگونه تواند بودن در تنی اکنون اَنَا من ضروری ممحوّ باشد اکنون اَنَا الله گویی در اجزای من ایستاده‌استی و وی می‌گوید انا همه اجزا از شرم فرو می‌ریزدی، از شرم و خجلت آب می‌شود و می‌رود و چون سبحان می‌گویی صورتها[ء] پاکیزه مرکّب می‌شود ببرکت این نام چون انا می‌شنود فرو می‌ریزد الله اکبر یعنی کبریا و ملک مرا می‌رسد اَنایی
p.151
خود دور کنید اکنون درین راحت بودم و می‌گفتم که هم درین خوشی در روم و بیرون نه آیم و متفرّد در جهان تا بحقیقت اَنَایی الله را ببینم تا چند بتقلید روزگار گذارم و باز می‌ترسیدم که نباید که این حالت نماند. قوم را گفتم که یکباره مهمّی رسیده است پای در می‌نهید و باز پی باز می‌کشیت که نباید که راهم بزنند یا این کار فلان جای نرود، هر ساعتی جایحۀ می‌آید و سرسر نبات را می‌سوزد و باز در حین بیرون می‌آید آن کار نیکوست ولکن بیم دلی آن کار را زیان می‌آرد اگر بیم دلی دور کنی آن کار رود ان شاء الله. اکنون نظر کن که در رفتن و بیرون آمدنت بخیر کدام نزدیکترست آن را دلیری نمایی و بیم دلی را ببر چنانک فرمود وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَاءَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ اِذْقَرَّ با قُرْباناً فَتُقُبِّلَ منْ اَحَدِهِما وَلَمْ یُتَقَبَّلْ مِنْ الآخَرِ قالَ لَأَقْتُلَنَّکَ قالَ اِنَّما یَتَقَبَّلُ اللهُa-151 از اهل آن نیستی که ترا گوییم از شکّ بیقین آی ترا می‌گوییم از یقین بشک آی که یقینست که دنیاوی چو نوبتها پرمشغله است هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ اَحَدٍ اَوْتَسْمَعُ لَهُمْ رِکْزاًb-151 و براه احتمال آخرت آی کسی راهی می‌رود که او را یقین بر خواهند آویختن آخر براهی نمی‌رود که احتمال کشتن باشد یعنی تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ماعَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراًc-151 اگرچه در شب تاریک کرده باشد چنانک کسی دانۀ در بیابان بزیر خاک پنهان کرده باشد و باران بروی آید چگونه آشکارا شود اگر تو نیکویی بر نفس خود فراموش گردانیده باشی و تا زیر هفتمi-151 از سنگها بروید و برون آید وَما عَمِلَتَ مِنْ سوءٍ تَوَدُّ لَوْاَنَّ بَیْنَهاc-151 یعني ما عملت من سوءٍ تجد محضرا ایضاً تودلوانّ بینها و بینه یعنی ندامت چنان باشد که دریغا میان من و میان آن کار بد در دار دنیا و میان من و میان یار بد که بران
p.152
کار حامل بوده باشد دریغا دوری مشرق و مغرب بودی چنان دشمن گیرد آن یار را وَیُحَذِّرُکُمُ اللهُ رَؤفٌ بِالْعِبادِa-152 بپرهیز می‌فرماید از بی فرمانی خود که حکم قدیم دیگرگون نشود و لوح و قلم را دیگرگون نکنیم ترتیب را بی ترتیب نکنیم نیکی و فرمان برداری را راه سعادتی نهاده‌ایم و دولتی و بی فرمانی و انکار را شقاوتی، اکنون شما را بیان راه سعادت و راه شقاوت می‌کنیم تا خود را نگاه داری و عِظه و نصیحت را اثر نهاده‌ام در دریافت سعادت اگرچه حکمم بدل نشود.
خود را برؤیت الله صرف کرده بودم که چو راه اینست یکبارگی آن را باشم ولکن عیi-152 استنجا و استنقا می‌ترسیدم گاهی که نباید بدین روش فضیحت بود، قوم را گفتم متاعها گرد کرده و گرم می‌روی که سود کنم و پنج شش کار یکی کردی باز چون تیز می‌بروی خیانت خود را در آن میانه می‌بینی دنبه زمین بر می‌زنی، باز ترسیدی که اگر عیب را نیکو ببینی سرت درد گیرد و دیوانه شوی از آنک هیچ برون شوی دیگر نداری حکم الله مر معصیت و خذلان راهست وهم اختیار هست هم چشمۀ اختیار روانست و هم تلخ ضلال و هم چشمۀ خوش طاعت روانست در دریاء حکم مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لٰایَبْغِیانِb-152 آب حکم چشمۀ اختیار را دیگرگون نمی‌گرداند چنانک در دریای خاک چشمهاء افعال گوناگون روانست. از دور آدم باطلی با حقّی در هوا شد چنانک ابلیس با آدم و قابیل چنانک خار با گل و تا دادِ آتش اندر میان آید خار را بسوزد و خاکستر را بی نور گرداند و گل را گلاب کند و قرین زلف و جیب حور بهشتی گرداند.
اصل باطل قیاس استبداد نفسانی است روی نصوص کم بیند و بدان اعتماد و تفویض نکند که اعتماد برنص نوع توکّلست و توکّل بنابر اعتمادست و اصل حق نصّ است که عقل در وی خیره و سر گردان بود نصّ را ظاهرست و آن کار دولتست که معنی نصّ چهره نماید کسی را تا دلبری توکّل بدو وصل کند این دو معنی با یکدیگر از آنست.
p.153
أَلَسْتُ بربِّکُم متضمنa-153 معنی نفی و اثباتی، هر کسی بلفظ گفتند بعضی بمعنی این اعتقاد کردند و بعضی نکردند در حق آدم تنصیص آمد وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّهاb-153 و در حق شیطان قیاس و دوران خَلَقْتَنی مِن نارٍ آدم از منصوصات اصول مقرّر کرد و روش آخرت و عالم غیب ازوی که عقل ازi-153 برینش آن راه مجال نبود شیطان نیز اصول اقیسه و اعتبار و دوران راست کرد که عقل و طبع را در آن مجال باشد و هر دو از آفرینش ربّانی است شیطان از طبع و ستاره اساس می‌نهاد و هر قرنی مؤیّد اصل خود می‌بودند گویی اصل قیاسشان آن بود از جزو بر کلّ استدلال کردند می‌باید که بدورانات و بتجارب نفسانی خود بیرون آریم بعضی مدار کار بر چهار طبع و ارکان کردند دوران چیزها دیدند.
و بعضی گفتند این ستارگانِ روندگان بر یک نمط می‌روند و هر یکی که بمنزلی می‌برسند اثری پدید می‌آید و با وی دایرست وجوداً و عدماً تغیّرات چیزها باتغیّرات ایشان دیدند و بتجارب اقسام کردند آثار ایشان را براندازها تا هر یکی ازینها مؤثر در چه اندازه از آسمان بود همان اندازه را برج نام کردند و نجوم ثابته چون تغیّری کمتر داشت تغیّر متغیّرات را با او کمتر مشاهده کردند تا احکام قمر پیش آمد از آنک تغیّر او بیش است.
اِذٰاسَمِعوا مااُنْزِلَ اِلَی الرَّسولِd-153 عشق نامۀ حورا و عینا باری جلّتْ قدرتُه بنزد تو رسانیده است تا بر فراق ایشان گریی از آنک ایشان بامید وصال تو زار می‌گریند تو استماع کلمۀ حق را حلقۀ گوش خود ساز تا مخدّرات خلد برین حلقه در گوش تو باشند.
دلی چون بهار دارم یک چشم گریان چون ابر نیسان و دیگر چشم خندان چون گلستان آن وقت که راحتی می‌یابی از تنت فراموش شود تا بدانی که تنت شرط نیست
p.154
مر راحت را و هرگاه که ترک کنی احوالت را و تن خود را مزۀ عشق بیابی.
مَنْ تَرَکَ سُنَّتی لَمْ یَنَلْهُ شَفاعَتی المراد جملة السّنن لاالسّنة الواحدة لانّه لمااتی ببعض السنن کان مستحقاً للشفاعة هرک قدمی نهد از آن راه راهی دیگر پدید می‌آرند تا تو می‌روی تا اگر ببلایی و شقاوتی رسیده باشی بپای خود رفتۀ و اگر طلب در راه نغزی باشد بجزای عمل خود رسیده باشی اکنون آن کار دولتست که کار و طلب او در راه سعادت افتد، بهدایت باری رسد. هدایت حق را کسی چگونگی نداند، عقل چون آن شربت نوش کرد نداند که آن مزه از کجا می‌یابد اگر هزار کلمه مزخرف در روش دیگر می‌شنود و ترتیب و آرایشها می‌شنود و می‌خواهد تا از کوی هدایت بکوی ضلالتش آرند عقل بحکم غلبه مشوّش می‌شود و چند گامی برسبیل تقلید و ترس ملامت می‌رود ولکن با آن آرام نمی‌یابد ولکن چون معنی سعادتی می‌یابد با آن آرام می‌گیرد اگرچه چگونگی آرام گرفتن نمی‌داند و ترتیب آمدن و دریافتن و صفت کردن آن نمی‌داند هرکجا روی نهد نیکویی می‌بیند سوی وی می‌دود آشناوار گویی همه عمر با وی بودست همچنانک الله بهشتیان را تعریف کند تا منازل خود را باز می‌شناسند بی معرّفی عقل نیز می‌شناسد مطالب و مقاصد را بی معرّفی و بی چگونگییi-154.
کفر طبع است که نخست بچۀ خرد از مادر بزاید نه این جهان داند نه آن جهان، چون کلان‌تر شود این جهان داند و آن جهان نی، هر چند که با وی بیان کنی استدراک نکند طبع همین هوا و جهان داند، سرپای بجنبانی در باب کفر زود فرو دود آدمی بحضیض طبع امّا مرد باید و عقل کامل تا روش راه آسمان و عالم غیب نگاه می‌دارد چنانک انبیا علیهم السلم فَلاتَکُنْ فی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائهِa-154 یعنی ای محمد یقین است که از عین بغیب می‌روی و باز می‌آیی، یک دو گز ترا از تو بیرون بردیم، همه
p.155
مکوّنات را پیش خویش دیدی، بیک چشم کالبد خود را بین و بیک چشم همه مکوّنات را می‌بین، این مسافت ازین روی می‌نماید امّا از راه دیگر روی مسافت نبود آن مسافت از بهر آنست کی حجابهاست که قطع می‌باید کرد روی روی حجاب بسیار باید تا بروی از آنک هرچ از زیر حجاب روی بر طول وی تا سروی رسی بسیار باید امّا اگر از حجاب گذاره کنی سر تا سر حجاب را بتوان دیدن بی قطع مسافت، نبینی که الله را با جهان و عالم و همه موجودات مسافتی نبود چون بنده بالله رود بیک دم از جهان چگونه مسافت بود میان وی و میان جهان، آن وقتی که خوابش خوانند که وقت غفلتست و وقت حجاب، بغداد رفته باشی که هم کالبد پیش تو باشد وهم بغداد، کسی سر انگشت بگیرد از بغداد بی درنگی آمده باشی.
سررشتۀ صواب آخرتی دست آورده بودم باز مشغول شدم از سردستم برفت، قوم را گفتم که آنچ می‌بایست یافتی و بجای نهادی چون بچیزی مشغول شدی از شادیِ آنک مراد یافتم چنانک جشن نهد بر حصول مراد، گزاف گویی کردی چو باز آمدی معشوقه را نیافتی، اکنون هماره می‌جوی معشوقه را و حاصل می‌کن، باز بچیزی مشغول می‌شو تا او می‌گریزد باز متوکّل‌وار می‌طلب و دشوار می‌یابی یعنی اگر معشوقه‌ات من بودم روی سوی من چرا نداشتی و بکسی دیگر چرا پرداختی همچون مهرۀ ابوالعجب زیر حُقّه‌اش دیدی ناگاه سر از حقّۀ دیگر بیرون می‌کند.
سلام زمانه چون شستی است از گزافه لگام عَلَیْک مگیر تا روزی برنج اندر نمانی تخم که اندر زمین اندازند لایق زمین اندازند تخم زمین خاک چنین باشد امّا تخم عقیدت و عمل را زمین در خور وی باشد چون تخم معقولست محسوس نی، نیز زمین معقول باشد نه محسوس، اعتقاد رای و عزم چون تخم او عین و غیب است در زمین تن نیابی، نیز زمین وی غیب بود چنانک نفخۀ روح را صورت دهند نفخۀ غیب و فعل ترا نیز صورت دهند در عالم غیب و قالب دهند و در زمین غیب بکارند تا برگ او بلند می‌شود.
الله ایستاده است اختیار و تدبیر و عقل و ارادت و عشق و حرص من هست می‌کند تا از من فعل در وجود می‌آید و تا هیچ گونه بی کار نباشم اکنون نظاره می‌کن که
p.156
الله چگونه این تدبیرها و اختیارات و تقدیرها را هست می‌کند چون ذکر الله مربّع و خفته می‌کنی بگوی ای الله این کاهلی و نمایش بی فایدگی خدمت تو و این خیال که الله را از مربّع من چه نقصان و از چست نشستن من چه زیادت این همه خیالات که صنع الله است همچون کافران‌اند که من اسیر ایشانم و خدمت تو نمی‌توانم کردن اکنون باید که زاری بیش باشد چون خود را اسیر ایشان بینی.
در کلوخ و زمین نظر می‌کردم بدل آمد که الله چندین هزار حیوة گوناگون و ارواح و عقول و عشق و محبّت و رنج و سبزه و آب روان این همه چیزهای لطیف الله هماره ازین جماد غلیظ برون می‌آرد پس این غلیظی زمین و چرخ فلک چون پوست غوزه را ماند درشت که از وی پنبۀ لطیف برون می‌آری باز چون ازین غلیظها کم شود الله از آن لطیفها غلیظ می‌گرداند همچون دانها که آب می‌گرداند باز آن آب را دانۀ غلیظ می‌گرداند.
سبحانک دور از همه آفتها یعنی دور دار نظرت از الله و صفات، سرافکنده از شرم و هیبت بتعظیم مشغول باش و جملۀ اجزای تو همچنین باید که باشد.
تا محافظت بچگان می‌کردم شکسته و رنجور می‌بودم گفتم خوارزمشاه ترک خان و مان و بچگان گرفته است تا ملکی می‌تواند گرفتن و جمله تجّار بل که ابنیا علیهم السّلام. گفتم عزم غزو و کارهاء شگرف می‌کنیم باز در تسویف می‌افکنیم و بشومی آن سررشته را گم می‌کنیم اگر چه عزم خیرست و نیکوست ولکن با تو سوداهاء فاسدست می‌خواهی تا بآن حق بیامیزی ترا از آن عزم می‌اندازد چنانک شیاطین از استراق سمع هرچند که کلام ملایکه نیکوست ولکن چون عزمشان بدست تو نیز همچون ایشان بهروادی می‌افتی و دیر باید تا سررشتۀ خود باز شناسی. منجّم از شمار ساعت زیادت نمی‌آید او را مزه در شمار عالم افتاده است.
لناانّ طلاق الید ازالة ملک النکاح عن الید و انّه لغولان ملک النکاح لایوجد في الید والید لاتقبله عند اضافة النکاح الي الید مع انّ الشرع اثبت
p.157
ولایة انشاء النکاح للمکلَّف فی محل یقبله فعلم انّ النکاح لایوجد في الید بانشائه فی الید فلا یتصور زواله عن الید مع انّ الید لایقبله فکانّ طلاق از الة النکاح عن الید لاتقبله بعد و صارکاضافة البیع الي الید الاانّ الاطراف یدورمع ثبوت الملک في الذات و زواله عن الذات فی حلَّ الاستمتاع و حرمته کمافی البیع و العتاق و علي هذا خرج جزوالذی لایتجزی و النصف والراس ولایحتاج فیه الی تحقیق اللغة ولایقال بانّ الظاهر من حال القایل الاحتراز عن اللغو ولکن ظاهر الحال متروک فی صور و صورالمنکر.
تابه را بآفتاب اعتراض نباشد که من سیاه چرا ام و تو روشنی ذٰلِکَ تَقْدیرُ العَزیزِ الْعَلیمِa-157 سبحانک می‌گفتم جان گویی یقین و صدقست في اللهبو صفانه مع عبد که بهر جزو که آن یقین یار شود آن جزو زنده می‌باشد چنان شود که همه اجزای تن تو یار شوند در تسبیح گفتن مر الله را و همه جان‌ور شوند و با روح و با عقل و تمیز شوند و یا چون یقین بیشتر شود در آن زمان همه اجزای مکوّنات زنده شوند و تسبیح گویان شوند و تو بچه اندازه زنده می‌شوی بیقین خود بهر کجا که نظر تو افتد آن چیز همان مقدار زنده شود در آن زمان بنظر تو چنانک کوه طور با یقین موسی زنده شود و جبال و طیور با سلیمان، و حدید و عصا ایشان را نبیند بدان صفت بهمان صفت مردگی خود ببیند و روا باشد که این موجودات از روی آن طرف مرد زندۀ با یقین زنده باشند و از طرف خلقان دیگر که بی یقین‌اند و مرده‌اند جماد باشند چنانک این مرد زندۀ با یقین ازین طرف که نظر اوست زنده است و از طرفهاءِ دیگر که نظر و حواس او از آن منقطع است مرده است و چنانک موجودات از طرف قبول فرمان الله زنده‌اند و از طرف قبول فرمان خلق مرده‌اند.
pp. 148 - 157
  • a-148 . قرآن کریم، ۴۷/۳.
  • a-149 . قرآن کریم، ۲۸/۷۸.
  • i-149 . ظ : مسلمانیی.
  • ii-149 . ظ : یگانۀ یا : بیگانۀ خود.
  • i-150 . اصل : الصوره.
  • a-150 . قرآن کریم، ۳۶/۸۰.
  • a-151 . قرآن کریم، ۵/۲۷.
  • b-151 . قرآن کریم، ۱۹/۹۸.
  • c-151 . قرآن کریم، ۳/۳۰.
  • i-151 . عبارت ناقص است و ظاهراً چنین بوده است : و تا زیر هفتم زمین رفته باشد.
  • a-152 . قرآن کریم، ۳/۳۰.
  • i-152 . چنین است در اصل.
  • b-152 . قرآن کریم، ۵۵/۱۹، ۲۰.
  • a-153 . قرآن کریم، ۷/۱۷۲.
  • b-153 . قرآن کریم، ۲/۳۱.
  • c-153 . قرآن کریم، ۷/۱۲.
  • i-153 . ظ : عقل را
  • d-153 . قرآن کریم، ۵/۸۳.
  • i-154 . در حاشیه بخط متن نوشته است : چشم بموافق و ناموافق کی راه داد همان که مراهل بهشت را (چند کلمه پس ازین محو شده است)
  • a-154 . قرآن کریم، ۳۲/۲۳.
  • a-157 . قرآن کریم، ۶/۹۶.

p.
اَللّهُمَّ یعنی ای بار خدای ما را خیر خواه اُمَّ بِناخَیْراً بهر حالتی یقین ما [ن] می‌دهی...

اَللّهُمَّ یعنی ای بار خدای ما را خیر خواه اُمَّ بِناخَیْراً بهر حالتی یقین ما [ن] می‌دهی ازین حالتما[ن] بهتر ده همچنین الی مالایَتَناهیٰ و بحمدک که نیاز دادۀ این چه عجبست از تجلی طور و عصای موسی و تکلّم ظبی مع النّبیّ علیه السَّلٰم بشهاده رسالهi-158 و حمامة و غیر حمامه بر کتف سارii-158 رسول علیه السلم نشست و گواهی داد و ظبی در خاک می‌غلطید این چه عجب می‌آید که اینها از وجهی عارفند الله را و از وجهی نی آدمی بنگر که چند رویها دارد یکی رویش خوشیهاء بهشت و عقل و دانش و یکی روی غم و تاریکی و یکی رویش خون و شش و جگر یکی رویش جماد تا عالم باطنش چو نیک موج زند آنگاه بر ظاهر او پدید آید و همچنین صورت عقل و آنچ درویست کس را بر وی وقوفی نیست و همچنین آتش اندر سنگ و آهن مدفونست کس را بر آن وقوفی نیست و نیز آن ساعت که جان یقین و صدق بجزو تو پیوندد آن یک طرف جزو تو بنور معرفت آراسته و طرف دیگرش از آن فارغ و اجزای تنت برسد همه زنده شود و اگر بدیوار و اجزای خاک بر زند و با اجزای دیوار معرفت وی بجنبد نیز زندگی خود پیدا کند چنانک عصاء موسی و کوه طور تا در چه شیوه جان یقینت باشد آن معنی در همه چیز بجنبد و بیکدیگر زنده شوند از آنک همه محدثات مشابه‌اند مر یکدیگر را همه معانیهاء ایشان در یکدیگر باشد چون عاملی بیاید در همه عمل کند نبینی نبات چندانی معانی رستن را از الله قبول کند و هیچ کس را بر آن قبول او وقوفی نی ولکن در و دیوار الله در عمل نه آرد تا غیب ماند و ختم رسالت بمحمد علیه السلم بود.
معین هرّا را خواستم تا بگویم تو واَعْوِنۀ تو در حق من باید که نظری نکنند یعنی مزرعۀ مرا فراموش کنند اما جواب وی آنست که تو نیز نظر مکن در زمین
p.159
ولایت ما.
دانشمندی عبّادی را در تذکیر از حیض مسئله پرسید عبّادی تذکیر ختم کرد گفت فردا جواب تو بگویم روز دیگر یَسْئَلونَکَ عَنِ الْمَحیضِa-159 بخواندند چهل روز درین تذکیر گفت آنگاه دانشمند را گفت که در زیر هر بیل پایۀ مثل آنکس بیابی که مسلۀ حیض ترا جواب گوید اما یک کس بیار که بر یَسْئَلونَکَ چندین تذکیر بگوید، همه دولت این جهانی بندۀ آنست که وی نظیر باشد در کاری از کارها. مرا می‌گفتند که تفسیر بتازی گفتن نیک صید می‌کند مردمان را.
پیران چون جمع شوند برکت آن عمل کند چنانک چهار جوی و یا ده جوی یکی شود چگونه عمل کند نشان اهل اباحت سر دست یکدیگر را بگیرند نرمک بمالند بیفشارند.
شرف سگزی می‌گفت چون جمع شوند بباطن با یکدیگر سخن می‌گویند و در می‌یابند و فهم می‌کنند که بزنان حاجت نه آید از شهوت زنان و غیرهما.
بنورجمال یوسف چو برقع برداشت نور وی اثر کرد در چشم نابینا بینا شد نیز کودکی نزد علیه السّلم آمد دعا کرد الله بینایی بوی باز داد یوسف صلوات الله علیه دعا کرد زلیخا را جوان گردانید و بینا. نیز پیری مر رسول علیه السّلم را گفت یا رسول الله جوان بودم با یکی عشق آورده بودم هر دو پیر شدیم علیه السّلم دعا کرد هر دو جوان شدند لوط علیه السّلم قوم لوط مواشی وی را بکوه سنگ ناک بی نبات اندر راندند دعا کرد آن را کلوخ گردانید و پرنبات قومش چهار پایان خود را در آنجا راندند آن چهار پایان ایشان چو آنرا می‌خوردند هلاک می‌شدند نیز علیه السّلم موضعی را که کوهبود دعا گفت کلوخ با نبات شد لوط علیه السّلم مشتی سنگ بسوی قوم انداخت در آن وقت مهمانان همه کور شدند پیوسته قوم لوط سنگ انداختندی نیز علیه السّلم درغزو تبوک مشتی سنگ بینداخت چندین هزار کافر هلاک شدند یوسف علیه السّلم
p.160
چنان سخن خوش گفتی که هیچ کس نبودی که سخن وی شنیدی که مسلمان نشدی نیز علیه السّلم هفتاد کس را از حبشه بسخن خوش رسول علیه السّلم اسلام آوردند. چراغ بحجرۀ [علی بمرد] علیه السّلم بخندید از تبسّم او تا سحر حجره روشن بود رنج تو از آنست که ملازم صورت دشمن می‌باشی کسی با صورت دوست چندین ملازمت ندارد که تو با صورت دشمن، آنجا که دوستت چندین با وی نباشی این چه عشق است که ترا با دشمن افتادست چندانی بدوست مشغول شو که ترا یاد دشمن نه آید. بمجرّد معصیت کفر نباشد و این شِکال مدفوعست که اگر ایمان داشتی بترسیدی و معصیت نکردی جواب جنانک طبیب گوید بوقت بیماری صحبت مکن تو نشکیبی و دانی که زیان می‌دارد ولکن صحبت [کنی] بسبب غلبۀ شهوت طبیب ترا دشمن نگیرد و تدارک آن صحبت و رنج بتو رساند اما اگر سخن طبیب را سرسری دانسته باشی و استوار نداشته باشی او ترا دشمن گیرد و در معالجۀ تو نکوشد، دشمنی الله لایق وی باشد و نظیر دیگر از گرi-160 خاریدن نشکیبد هرچند که می‌داند که کَشْ شود و زیان دارد و مستسقی که می‌داند آب زیان می‌دارد ولکن می‌خورد نیز عاصی اگرچه میداند که سبب عقوبت آخرتست و می‌ترسد این دانستن ازوی ایمان باشد و بسبب غلبۀ شهوت می‌خورد هرچه دروی ایمان نبود این ترس ایمان نباشد. نظیر عداوت من با قاضی چنانست که مایعی باشد و آبی باشد هر دو در حیّز خود بر قرار باشد نه آن این را تیره دارد و نه این آنرا پرا کنده اما ناگاه کسی بر گذرد و سرپای وی درین مایع و آب زند چنانک دعوی حاجی صدّیق بود آن از جای برود و این تیره شود اکنون صبر باید کردن بود که هر کسی بقرار خود باز شود این سوداها را فسون باید و آن فسون از زهرمار گرزۀ اجلست که اعتبار گیری از وی سَکْرَةُ الْمَوْتِa-160 سِکر : بند آب، سَکر : بند کردن، سَکر : شراب، آن سختی جان کندن بند کند، منافع وراحات این جهانی بر تو ببندد فرزند و دوستان پیش تو نشسته باشند چون در و دیوار می‌نماید و پروای اندیشۀ ایشان نباشد و راه آن جهان بروی بسته باشد
p.161
که عالم غیب را مشاهده نتواند کردن.
می‌اندیشیدم که این فرزند و مادر و غیراینها را رنج می‌برم از بهر چه فایده مثلا جملۀ کافران و یا اباحتیان هیچ فایدۀ آخرتی نمی‌بینند با این همه درین بار کشیدن گرم رو می‌باشند و هیچ گونه دلشان نمی‌دهد تا از این بار کشیدن دل بر دارند معلوم شد که این بار کسی دیگر بر می‌نهد و مهار اشتیاق بریشان نهاده و در زیر بار کشیده اما خداونده با خر مشورت نکند که این بار بر تو از بهر چهه فایده نهاده‌ام او را با یک من جو خود کار باشد اگر کسی دیگر نیستی درد را بر تو کی نهادی تو هرگز درد را بر خود ننهی خود غوطه خوری در زیر درد چو فایده ندیدی وجود را، چو بر می‌کشندت و بزیر دردت می‌دارند بدانک کسی دیگرست آخر چندین سلاح کار جمع می‌کنی چو میانگاه نداری بر کجا بندی یکی کار بدست گرفتی چو کار دیگر گیری هر آینه این را از دست بباید نهادن چو هر دو دردستت نگنجد، اکنون درین چه فایده باشد که بر می‌گیری و رها می‌کنی اگر بنگری در هیچ سفهی نیست که در وی فایدۀ نیست چو مخلوق الله است تو سنبلۀ، در تو دانهاء حواس آکنده، آب شغل بسیار دروی بندی زرد شود، بوقت مرگ که بکوبندت باز همه کاه برون آیی نه دانۀ آکنده آن گندم کوهی بدان آهنگی و آکندگی از آنست که چون قانعان متوکل باش آنچ یافت خورد از آب باران و بس کرد باز گندم آبی چون بسیار خورد چنان سست باشد تو نیز آب شهوت نظر بچشمت بسیار رسد نظرت در شهوت بی مزه شود بهمان آب اندک غُضَّ بَصَرَکَ اِلّا عَنْ زَوْجتِکَ وَ اَمَتِکَ بس کن تا کارت نیکو شود و آب کلمات بگوش رسانیدی گاهی بیرون آمد و مغز مزه رفت معجزۀ صالح در خواست کردند که ما را اثری می‌باید که آتش بارد همچنان کرد خدای عزوجل اثری فرستاد که آتش می‌بارید و باران می‌بارید و در میان بستانهاء ایشان حیّات وافاعی بسیار بود آن آتش همه را بسوخت.
نیز علیه السّلم آتش خواست ابری با آتش پدید آمد و مر آن عتبه پسر بولهب همه را بکشت بچۀ نسب را قرآن می‌آموختم دلم گرم شد با قوم گفتم دورتر گرفتۀ
p.162
و نزدیکتر را فراموش کردۀ باز چو از نزدیکت یاد آمد بوی مشغول شدی بسبب فراقِ دورتر گرم دل شدی آنگاه درمان آن چنین خواستی کردن که هر دو را رها خواستی کردن و آنک دورترست هوایی است و آن که نزدیکترست دوست حقیقی است اینک دشمنi-162 هوا و جادوی وی بدین تواند دانستن پایان دورتر باز می‌کاوی هیچ بکف تو نخواهد ماندن و آنچ نزدیکترست مفارقت نخواهد کردن با دوست حقیقی بیگانه شدۀ از بهر آن چنان بیگانۀ چنانک گند پیری باشد بهر جای که در می‌نگرد بهیچ چیزی نه ارزد و بسیار جفتان را طلاق داده بجادوی ترا از راه برده.
لٰاتَسُبُّوا الَّذینَ یَدْعونَ مِنْ دونِ الله فَیَسُبُّواللهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍa-162 آن زشت را چه دشنام می‌دهی اگر آن زشت نبودی نغزی کجا پیدا آمدی آن زشت را زشتی بس نمی‌کند تو بشکر نیکویی خود مشغول باش باز که باخات جنگ آغاز کند آن مردار خواری او را بس نمی‌کند کَذٰلِکَ زَیَّنّا لِکُلِّ اُمَّةٍ عَمَلَهمْa-162 همچنانک ترا راه حق نمودیم او را راه باطل نمودیم و او را درخور آن گردانیدیم ترا در خور این گردانیدیم ثُمَّ اِلیٰ رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِئُکُمْ بِماکُنْتُمْ تَعْمَلونَb-162 ما اشارت کردیم بر آن برو و اگر نه سزای آن بینی.
پارۀ حکمتم نانبشته مانده بود قومم بانگ کردند می‌ترسیدم که این حکمتهاام نانبشته بماند از من برود گفتم در قید چیزی ماندستی چنانک غلام گریخته را باز یافته باشد عاجز وی مانده که نباید که بگریزد غلام با خیانت را مانی که چون مالک او را امین داند آن را بگیرد و بگریزد تو همان درگاه را باش که این دولت یافتۀ نعمت چه کم آید چو آنت بداد دیگرت بدهد یعنی با یاران بنشین همان حکمتت باز دهد.
آفتاب گرفتن از بهر معصیت مردمان آنست که هرک معصیتی کند بنابر آن باشد که سخن تباه شنوده باشد و یا کسی تباهی را دیده و کاهلی را دیده باشد از آنک
p.163
اگر همه نیکو دیدی و نیکو شنیدی هرگز بلا یکی ندیدی و آنکس که غافل و کاهل و عاصی باشد از آن باشد که سخنی بی اعتقادی و ملحدی ستدهi-163 باشد که تدبیر عالم همه از عالمست بعضی طبع را و بعضی آفتاب و بعضی ماه و بعضی هوا اکنون نقصان بر هر جزوی از اجزای جهان پدید می‌آرد آفتاب را کسوف می‌دهد و ستاره را نحس شرف را هبوط و زمین را زلزله و هوا را وَ با و آب را نَتن و سنون از بهر الزام حجّت را که شما مدبّر اینها را می‌دانستیت اینها مدبّراند نه مدّبِر لاجرم بتان و رؤسا را در دوزخ عقوبت کنند تا عبرت بود اتباع را.
هود را باد را معجزۀ او کرده بود دست بر دست زدی سوی یمین باد از سوی یمین آمدی و اگر دست بر دست زدی سوی چپ آمدی نیر علیه السّلم دعا خواست روز احزاب همه را باد زیروزبر کرد معجزۀ شعیب را گفتند تو از بهر گوسفندان نزد مایی چو صاحب غنمیم شب دعا کرد آن همه سنگها را گوسیند گردانید نیز علیه السّلم دعا کرد تا سنگها را گوسپندان خوبشان او را گردانید. معجزۀ ایوب بعد از آنک سره شده بود ملخ زرین بارید نیز علیه السلام بدعا روز تنگ دستی از بهر حسن و حسین زربارید سَی دُرُست حسن گرفت گفت مرا بس کند.
فرق میان جملۀ جمادات و مجبورات منی است که نباید که من از دست بروم و نباید که بچه‌ام قرآن نه آموزد و ادب نیاموزد و چه کنم و چگونه کنم این منی بود که آسمان بر نداشت و زمین بر نداشت حَمَلَهَا الْأِنْسانُ انَّهُ کانَ ظَلوماً جَهولاًa-163 همچون حمّالی همچون حمّالی که ستمکار تن خود باشد برون از طاقت باری بر گرفته باشد این سنگ منی را نو نو از کدام کوهساری غلطانند و تو در قازغان شکم انداخته و آتش تیز برافروختۀ و می‌تابانی سنگ تاب کنی هی گوشت پارۀ دل که چندین گاه این آتشه در تو افروخته و هرگز پختهو سوخته و بریان نشدی لاٰتَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلاٰنَوْمb-16 چون بشربتِ خواب همه جهان را سرمست و بیهوش گردانیدیم اگر مرا سِنه باشد
p.164
سر و پای شما را بوقت مستی کی نگاه دارد کالبد چون کندۀ است بر پای باز جان برشتۀ حیوة بکالبد بر بسته روح رشته می‌کشد و بعالم غیب می‌رود باز کندۀ کالبد او را باز می‌آرد روح از کالبد جدا شد و کالبد بحکم فرمان برداری در هوا ایستاد.
شرف سگزی گفت ملک غور را گفتم که تیغ از بهر دین زن نه از بهر کین گفت بزرگی را ملک سجستان بدر خانۀ خود استدعا می‌کرد که سبق اینجا گوی گفت مر غلام ترک وی را که ملک با تو می‌باشد ملک را غیرت آمد ملک را هم بگفت ملک شرم زده بماند آنگاه گفت که از من شرم می‌داری از رسوایی آخرت نمی‌اندیشی.
ملک سجستان فساد می‌کرد در آمد و گفت اَلنّاسُ علیٰ دینِ مُلوکهِم اکنون تو سعی می‌کنی تا همه شهر مفسد شوند و بال همه در گردن تو باشد.
بدیع ترک خواب دید که روز آدینهَ‌ستی و صد هزار خلق سپید جامه می‌گویندی که نماز آدینه بهاء ولد می‌کندی ما همه نماز سپس تو گزاردیمی مردمان خواهندی تا شاخ شاخ شوندی مردمان را باز می‌رانندی که همه سپس وی رویت و می‌گفتند که چون نماز آدینه بگزارند آنگاه حکم قیامت برانند و نیز وی در خواب دید که من در سرایم با خلق بسیار و آن سرا را بناء وی کم می‌بینم و رسن دراز بینمی که هرگز پایان نیست آن رسن را، و تو بر آن رسنی و می‌بافی و می‌روی.
چون بیکار باشی و مانع و جمادات نماید ترا و زندگی نباشدت در الله نگری که همه کارها در الله است کُلَ یَوْمٍ هُوَفی شَأنٍa-164 هر زمانی صد هزار کار می‌کند در مشرق و مغرب گویی الله فعل عالمست وفَعّالُ لِمٰایُریدُb-164 در الله نظر کنی صد هزار عجایب و صد هزار شهرها را مطالعه کنی و گویی الله عالم را همان می‌جنباندی و می‌لرزاندی و می‌راندی از آنک با عرض حرکت و سکون و اجتماع و افتراق و حدوث و بقاست و هیچ عرضی دو زمان نپایدی چون در و دیوار هوا نگری چون
p.165
همه زنده و عقل و صاحب روح بوده‌اند و اجزای زندگان بوده‌اند و محتملست که همچنان گردند اکنون همه همچون عاشقان و مصاحبان و مجامعان را مانند که تو دریشان نظر می‌کنی.
لقمۀ جهان می‌گیری نا مردمی است و اگرنه می‌گیری مردمی است بیک تقدیر چو سگ جنگ می‌باید کرد و بیک تقدیر از گرسنگی می‌باید مردن، مردمانi-165 رنج می‌برند و مالها بذل می‌کنند تا دوست انگیزند تو مستان تا دشمن نه انگیزی آخرش آسان ترست مهر زن و فرزند و ترس فوات بچگان و نا اهل شدن و ضایع ماندن ایشان اگرچه فایدۀ نمی‌بیند ولکن الله عشق داد مروی را تا از آن نشکیبد و این تازیانه برمیان جانست وقتی که فایده نبینی چو خر باش بار می‌بر و فایده مدان ترا با جو خود کار باشد وقتی فایده دانی آدمی باشی همه بادهاء گرم و سرد در جهان هیچکس سرّ فایدۀ آن نداند مگر الله تا در آن باد چه چیزها را پرورش است و چه چیزها ناسازوارست نیز این اختیارات و حالات آدمیان چون گرد بادهاست و موجهاست تا کدام چیزها را سود دارد و کدام چیزها را زیان دارد در هیچ چیز نیست که ضرّ نیست ببعضی و نفع نیست ببعضی از آنک در هیچ چیزی نیست که ضارّ و نافع نیست پس جملۀ اسماء حُسنی مشتمل بر قهر و لطف است پس همه موجودات بفعل احد آمد هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِنْ مَزیدٍa-165 زشت را بدست درشت باز دهند و لطیف را بدست لطیف، جلاد با هیبت بیافریدند از بهر قهر را نامش مالک که سخت گیر باشد لطیف با لطافت آفریدند از بهر خلعت نامش رضوان و ریحان که اگر جلاد درشت مر زشتان را نبودی زینت اهل لطافت بر قرار نبودی آن رعد ترش روی با هیبت را که می‌غرّد و آتش از دهانش می‌جهد موکّلان دوزخ سخن می‌گوید آتش از دهانش می‌جهد همچنانک آتش خشم تو در جوش آمد لقمه طلبد تا بیارامد چون آنکس را
p.166
بزنی بیارامی یا بکشی نیز آتش جهنم لقمه جویست تَکٰادُ تَمَیّزُ مِنَ الْغَیْظِa-166 چو لقمها بوی رسانند او را گویند بمراد رسیدی هَلْ امْتَلَأْتِb-166 او شکر گوید هَلْ مِنْ مَزیدٍb-166 چندان انعام کردی که هیچ باقی نیست، زشت را بدست درشت دهند. خار را با شتر دهند علف دوزخ چه چیزهاست کدامها را بدست دوزخ دهند دروغ را و دزدی را و خیانت و کژروی و غمز کردن و بی ادبی و بی نمازی و سخت دلی ورزیدن چو سخت دل باشی وقت قدرت ترا بدست سخت باز دهند اَلْحَدیدُ بِالْحَدیدِ یفلح اما بچوب تر و تازه مشقوق نشود، باز راستی و امانت و شجاعت در راه‌اند، جود و سخاوت و مرحمت و شفقت ببهشت لطیف رسانند زمین دهانها[ء] لحد باز کردست لقمۀ آدمی را می‌خاید امّا در وی راههاء مختلفست چنانک دهان یکست ولکن راهها در وی سه است یکی مری، وَ دَجان، و حلقوم، آب را راهی و دم را راهی و علف را راهی باز در معده راههاء دیگر بر خیزد و هر اهلی را باهلی رساند آنچ مدد چشم باشد بوی رساند و آنچ از آنِ سفل باشد بوی رساند نیز خاکْ دهانِ جهانست و جبال اضراس و جهان که حلقوم و معده عالم غیب است می‌خورد و اهل را باهل می‌رساند چنانک دریای عدم موج زد و کف و خاشاک و صدفهاء صور را و درر معانی را بساحل و جزایر و بمراتب بر روی آب بر روی پدید آورد و آدمی را درین مرتبه بر روی آب افکند هر کس را چون فانی شوند ممکن باشد که دریاء عدم باز دگربار موج زند طوفان فرعون چون باز ایستاد سبزها رُست که هرگز چنان نرُسته بود چون ملخهاشان بمرد بسر زمین زار آمدند که ما را هنوز دخلها[ء] ما بر جاست دَبیi-166 ملخ، مَدْباة زمین ملخ ناک مَدْبیّة زمینی که ملخ گیاهش خورده بود کافران چون جزیه پذیرفتند چو سرگین در زیر آب نشستند.
خاصیت گویان سر گردان مانده‌اند چنانک غریبی در گردش روم افتد و هم
p.167
در آنجا بمیرد راه نیابد کالبد چون پلیست که حیوة و عقل و تدبیر و فعل چون خلقان بروی می‌گذرد و اگرنه مانi-167 تو می‌باشد همچنانک آن زمان طلوع را چه اثرست، همه آدمیان و حیوانات الله همه را از نیست هست می‌کند و نیست می‌کند همه از نیست سر بر می‌زنند اندر هوا همچون قبّه بر روی آب کس نداند که اصل چیست.
سیلاب آب سیاه شب که چشمۀ سلسبیل خمر خواهد همه سنگ یک منیهاتان که بر وی سینهاء شما نهاد همه را برد چون منیهاتان رفت تدبیرها و تصرّفهاتان رفت از آنک چون تو نماندی چگونگی که من چنین کنم و چنان کنم [هم نماند] چون شب در آمد حشرات حواس تو از کالبد تو گریختند و در گوشها و سوراخها پنهان شدند و آرامیدند و حشرات زمین برون آمدند.
می‌اندیشیدم که مخلوق را بالله جنسیّت نباشد چگونه بالله انس گیرد و خوش شود بیارامد الله الهام داد که چون وجود مخلوق از موجدست و آن منم چگونه انیس نباشم آخر باشش وجود بایجاد نبود با چه خواهد بود چو ارادتم و فعلم و صفتم و خلقم و رحمتم بمخلوق پیوسته باشد موانست با من نباشد با کی باشد آخر نه این همه شهوتها و عشقها ئ موانستها از منست و از آفرینش منست پس چگونه با من انس نباشد چو انس از فعل منست همه کلمات دوستان و راز گفتن ایشان و مماسّه و مصاحبۀ ایشان نه من هست می‌کنم پس هست را با هست کننده چگونه آرام نباشد و باکی خواهد آن موانست بودن که دایم ماند جز با من اکنون ذکر می‌گوی و بالله و با صفات او انیس می‌باش و قرآن می‌خوان و حقیقت انس را مشاهده می‌کن اَللهُ لٰااِلٰهَ اِلّاهُوَa-167 چون نفاذ مشیّت [نیست] هیچ کس را جز الله را و من خواستۀ آن خواستم خوَاَست را با خواهنده چگونه انس نباشد. الحَیُّa-167 چون زنده دایمست چگونه با زنده انس نباشد قَیّم همه روزگار ترا می‌سازد و تصرّفات ترا راست می‌دارد چگونه ترا با او سخن و راز و انس نباشد لٰاتَأخُذُهُ سِنَة وَلٰانَوْمٌa-167 چو هیچ زمانی بی خبر نباشد چگونه حال خود را با وی عرضه نتوانی داشتن عاشقان بیدار باشند مگر تو معشوقۀ که خفتۀ اکنون وجود تو چون شاخ
p.168
ریحان دردست [الله است] همه شکوفها شهوت و برگهاء رارتi-168 بالله باید که باشد.
مضطجع بودم اندیشیدم که من و همه حوالی من از هوا و ارض و جهات و خطرات همه صنع الله است پس الله با من مضطجع باشد باز اندیشیدم که الله انبیا را علیهم السلام آن کشوفii-168 و آن حالات داده بود و ارض بهشت را آن چندان چشمهاء خمر و حوران و غلمان و آن مکان را چشمۀ ایّوب هٰذامُغْتَسَلٌ بارِدٌ وَشَرابٌa-168 و آن جبال آواز خوش اَوِّبی مَعَهُ وَالطَّیْرَa-168 و کوه طور را وجد و تجلی و استحقاق این شرفها مر جوهر و عرش را ثابت نیست بل که الله مخصوص گردانیدست اکنون گویم ای الله چون این همه چیزها تو می‌دهی مکان و زمان را اثر نیست و جوهر و عرض مستحق نی این همه اجزای منظور و مرئیiii-168 مرا همچنین گردان چون با من مضطجع باشد او را بیکان یکان اسماء حسنی می‌ستایم و از هر نامی علی حده شرابی می‌نوشم تا پایان الله مرا چه دهد.
طایفۀ عرفا گفتند بیا تا همه کار می‌کنیم و کار زن یکان یکان دوستiv-168 می‌سازیم یکی ازیشان کاهل‌تر و بی جمال‌تر بود او را گفتند که ترا نظر بر کی می‌افتد گفت شما کابین آنکس نتوانید دادن یعنی نظرم بر دختر پادشاهست گفت شما کار خویش را باشیت و من کار خویش را هر روز آبدست بکردی وزیر طارم دختر رفتی و در آن می‌نگریست دختر گفت که این بیچاره را کسی نیست که سخن وی با من گوید زنینه‌اش داد و گفت سلام من ببر و بگوی که اگر کسی داری در میان کن تا سخن تو بگوید و اگر نداری هم بزبان خود بگوی چه می‌ترسی اگر سرت نماند گو ممان آن زن سلام دختر بوی رسانید او فریاد کرد و در خود در افتاد و هلاک شد.
اِهْدِ ناالصّرِاطَ الْمُسْتَقیمَc-168 بمعنی آنست که می‌گوید در خواست کن از من که مرا راه نمای بخود من گفتم مرا راه منمای بجای دیگر مرا با تو خوشست.
pp. 158 - 168
  • i-158 . ظ : رسالته.
  • ii-158 . ظ : مبارک.
  • a-159 . قرآن کریم، ۲/۲۲۲.
  • i-160 . ظ : گراز خاریدن
  • a-160 . قرآن کریم، ۵۰/۱۹.
  • i-162 . ظ : دشمنی.
  • a-162 . قرآن کریم، ۶/۱۰۸.
  • b-162 . قرآن کریم، ۳۹/۷.
  • i-163 . ظ : شنده (مخفف شنوده).
  • a-163 . قرآن کریم، ۳۳/۷۲.
  • b-163 . قرآن کریم، ۲/۲۵۵.
  • a-164 . قرآن کریم، ۵۵/۲۹.
  • b-164 . قرآن کریم، ۱۱/۱۰۷.
  • i-165 . اینجا کلمه‌ییست که درست خوانده نمیشود مانند : نبینی. یا : بینی.
  • a-165 . قرآن کریم، ۵۰/۳۰.
  • a-166 . قرآن کریم، ۶۷/۸.
  • b-166 . قرآن کریم، ۵۰/۳۰.
  • i-166 . اصل : دبا.
  • i-167 . اینجا سقطی هست.
  • a-167 . قرآن کریم، ۲/۲۵۵.
  • i-168 . ظ : زاریت.
  • ii-168 . اصل : کسوف.
  • a-168 . قرآن کریم، ۳۸/۴۲.
  • b-168 . قرآن کریم، ۳۴/۱۰.
  • iii-168 . اصل : مرءی.
  • iv-168 . ظ : درست.
  • c-168 . قرآن کریم، ۱/۶.

p.
یکی دعوی عشق زنی می‌کرد گفت شب بیامد و منتظر می‌بود تا معشوقه فرو آید...

یکی دعوی عشق زنی می‌کرد گفت شب بیامد و منتظر می‌بود تا معشوقه فرو آید چون از شوی خود فارغ شد بیامد وی را خواب برده بود سه جوز در جیب وی کرد و برفت چو بیدار شد دانست که چنین گفته است که تو خردی از تو عاشقی نه آید از تو گوز باز آید.
چون نقصان پیر بر دل مریدان بگذرد دستار در گردن کنند بیستند تا پیر ازیشان عفو کند.
عشق بلبل خوشترست یا عشق گل، در عشق آنست که چون بیندیشی بمیری اکنون همه کس چیزی می‌طلبد که از آن می‌ترسد یعنی می‌ترسد که نباید که جانش بر آید.
مقتضیً لوجوبِ الزکوة في مال الضمار و نافی لوجوب الزکوة تعارضاً نقول مقتضي راجع علي النافي لانَّه لولم یعملْ بالمقتضی یلزم ابطاله فانّه لایعمل بالمقتضي فی جمیع الصور لشمول النافي جمیع الصور المقتضي و حیئذ ترک المل بالمقتضی لمکان النافی ولاکذلک لولم یعملْ بالنافي في صورة المقتضی لایلزم ابطاله فانّه معمولٌ فیماقیل ورودالمقتضي تمسّک بقوله تعالي وَآتواالزکوةَa-169، خطاب لکُلّ عاقل بالغ لانّ المراد لوکان البعض لکان النصّ مجملاً فلایکون فیه فائده فکان امراً لکلّ فردٍ من الافراد بایتاءالزکوة ولن یتصور الامر بایتاءالزکوة الابتصور الزکوة ولایتصور الزکوة الّا بالوجوب فکان دالّا علي وجوب الزکوة في کل فرد من افراد العقلآء فکان دالَّا علی ارادة هذا العاقل ولایقال بان صور عدم وجوب الزکوة من لوازم ارادة هذه الصورة قلنا اَیش یعني بملازمتها یعنی به انه وجدالدّلالة علی ارادة الصورة فمسلّم علي هذا التفسیر ولکن لم یلزم من خروج تلک الصورة عن
p.170
الارادة خروج هذه الصورة عن الارادة وصار من امر جماعة بالحضور ثم نهي البعض عن الحضورلایلزم ان یخرج الباقي عن الارادة وان عنیت به انهما یتلازمان بمعني انّه لوانعدم الارادة في تلک الصورة تنعدم في هذه الصوره فلانسلم بانّهما بتلازمان علي هذا التفسیر و هذا الاشکال یرد علي العلّة المشترکة و دعوی التلازم في العلة وهو قوله لوکان الحکم ثابتاً ههنالکان ثابتاً في تلک الصّورة لانّه لوثبت ههناانماثبت للمصلحة المشترکة کالنّصّ الدّال علی ارادة الصورتین في الثبوت فنقول ان عنیت بالتلازم وجود المصلحة الدالّة علي الثبوت فی الصورتین فمسلمٌ ولکن لم یلزم من عدم الثبوت في تلک الصورة عدم الثبوت ههناوان عنیت بالملازمة انه اذا انتفی الحکم فی تلک الصورة فینبغی ههنا فلانسلّم قال بانّ الزکوة وجبت لدفع حاجة الفقیر لانها لولم تجب لدفع حاجة الفقیر لما کانت واجبة في موضع الاجماع لانهالم یکن ثابتة فالاصل استمرارها قلنالایکون الاصل استمرارهالانها لوٱستمرّت علي العدم لاتکون الزکوة هي و هي اشارةٌ الی الزکوة الموجودة فاوکان الاصل استمرارها لما صحت الاشارة الی هذه الماهیّه فلایمکن ترتیب استمرار هذه الماهیة علي العدم فحینئذ لایکون ٱستمرار هذه الماهیّه علي العدم بل یکون ماهیّة اخریٰ بخلاف قولنا این موجود معدوم بوده یصدق هذه لانّه نفي موجوداً فصحّت الاشاره امّا قولک هذاالموجود لایکون الآن موجوداً لایصحّ هذا الترکیب. انتفاء ولایة النّکاح فی صورة النزاع مع ثبوت ولایة النّکاح فی الامة ممالایجتمعان
p.171
لانّ ملک الیمین لایخلواامّاان کان موجباً لثبوت ولایة الانکاح اولم یکن فان کان موجباً ثبتت الولایة فی صوره النزاع لان المعنی من کونه موجباً مستلزماً لوجود الولایه فی موضع هو موضع وجود الموجب وان لم یکن تلک الیمین موجباً لاتثبت الولایه في فصل امة لمکان النافی السالم عن هذا المعارض اویمکن تمشیته بأن المعنی من الموجب ان یکون ثبوت ولایه الانکاح دایر[اً] معه وجود او عدما فملک الیمین علي هذا التفسیر لایخلوا اما ان کان موجبا اولم یکن فان لم یکن لایثبت ولایة الانکاح فی الامة وان کان یثبت فی صورة النزاع فان قیل ثبوت ولایة الانکاح فی صورة النزاع مع ثبوت في موضع الاجماع ممّالایجتمعان لان ملک الیمین لایخلوا اِمّا ان کان موجباً اولم یکن فان کان موجبا لایثبت ولایة الاکراه في الامة لمکان النافي وهو الضرر فالحاصل انّ عبدنا النافي انا ترک لکون الامتیة موجباً حتي لوکان الموجب هو ملک الیمین ماکان النافی متروکاً وماکان موجباً ثابتا اصلاولایقال لانسلّم بان النافي موجود علي تقدیر کونه موجبا قلنا النافی لایخلو امّا ان کان واقعا اولم یکن فان لم یکن واقعا لایثبت ماذکرتم من النکتة وان کان واقعا فلایخلو اما ان کان موجود اعلی تقدیر کون ملک الیمین موجباً اولم یکن موجوداً فان کان موجوداً یثبت النافي علي تقدیر کونه موجباً وان لم [یکن] موجوداً لایکون ملک الیمین موجباً والتقدیر تقدیر کونه موجباً فعلم ان النافی قائمٌ علي تقدیر کونه موجباً فلایثبت ولایة الاکراه
p.172
ولا یقال ترک النافي حینئذٍ یکون لهذا المعارض فکان ترکه لهذا المعارض اولی من ترکه لالهذا المعارض قلنا لانسلُم بانّ ترکه لهذا المعارض اولي وان لم یکن موجباً ثبتت ولایة الانکاح في صورة النّزاع لمکان النافي السالم عن هذا المعارض اوعنینا بالموجب مایدورمعني الموجب وجوداً وعدماً فینتفي الولایة عن صورة النزاع ضرورة انتفأالموجب اوتعارضه بوجهین آخرین احد هماملک الیمین لایخلوامّا ان کان موجبا ثبوت الولایة فی فصل الامة ولایکون موجباً في صورة النزاع اولم [یکن] ملک الیمین بهذه الصورة فان کان موجباً علي ما وصفنالایثبت ولایة الانکاح في صورة النزاع لمکان النافي السالم عن المعارض اولان المضیّ من الموجب مایدورمعه الموجب وجوداً وعدماً وان لم یکن ملک الیمین موجباً علی ماوصفنا لایثبت ولایة في فصل امه لمکان النافي السلم عن مثل هذا المعارض اولان الموجب ماینتفی بانتفائه الولایة والوجه النافي ان ملک الیمین لایخلو اما ان کان نافیا للولایة فی صورة النزاع وموجباً للولایة في فصل الامة اولم یکن فان لم یکن لایثبت الولایة في فصل الامة لمکان النافي السالم عن مثل هذا المعارض اولانّ المعني من الموجب مایلزم من وجوده وجود الموجب ومن عدمه عدم الموجب وان کان ملک الیمین بهذه المثابة تنفی الولایة عن صورة النزاع فعلم ان ثبوت الولایة في صورة النزاع مع ثبوت الولایة في فصل الامة ممالا یجتمعان لنا ان تقدیر وجوب الشئ مع انتفاء وجوب ذلک الشئ محال وقوعه وجوب والتغریب بهذه المثابة
p.173
فلایکون واقعا وذلک لان وجوب التغریب لایخلو اما ان کان منسحبا الی الزانیة اولم ینسحب لاجایزٌ ان ینسحب لاشتراک الزانی والزانیة في القبح وهذالان الزاني وان کان اعقل ولکن فعل الزانیة وقع سعیافي تحصیل فعل الزاني مع ان لذة فعل الزاني راجع الي الزاني والثاني الغي زیادة قبح نشاء من العقل الزانی بدلیل استوائهما في الرجم وقطع السرفه ولاجایز ان ینسحب الي الزانیه لان تغریب الزانیه لوکان یکون مع لوازمه اولامع لوازمه لاجایز لامع الوازمه لانه محال وقوعه ولاجایز مع لوازمه لان لوازمه تغریبها وحده اومع غیرها لاجایز وجود التغریب مع غیرها وهوالمحرم او التزویج لان احدا لم یقل بجبر المحرم والزوج في التغریب اوالجبر علي التزویج ولانه الزام عقوبة غیر الجاني وانّه جورو قدقال الله تعالي وَلٰاتَزِرُ وازرةٌ وِزْرَاُخْریٰa-173
چنانک همه اجزا از جمادات و نامیات زهره‌شان نباشد تا سر بادراک و تمیز و نظر بر آرند جز آنک قابل بوند مر حکمتها[ء] الله را و شب و روز در آن گردانند عظیم معاداتی نبوده باشد و عظیم نرنجیده باشد انبیا از دشنام دادن کفره و بد کرداری ایشان که گفتند که تَصْلیٰ ناراً حَاُمِیَةً تُسْقیٰ مِنْ عَیْنٍ آنِییةًb-173 اگر یک بهشتی را رحم آیدی از آن رنج کفره کفره را آن عقوبت نباشدی ولکن بهشتیان را دو تماشا باشد یکی نظارۀ نعمت بهشت و یکی نظارۀ رنج اهل دوزخ چنانک کافری مسلمانی را اسیر کند و فرزند وی را زیر پای اسپ اندازد تا شکنبۀ وی بطرقد آن کافر را هر استخفافی که کنند آن مسلمان را شادی آید چون اخوّت در بهشت بکمال باشد هرچ با فرزند یک مسلمان کرده باشند ایشان را همچنان باشد که با فرزند همه مسلمانان کرده باشد صورت از مصوّر چگونه ترسان و لرزان نباشد و چگونه پرهیبت
p.174
و تعظیم نباشد خواهد بشکندش و خواهد ریزه‌ش کند و خواهد زشتش نقش کند آخر صورت مر مصوّر را چه باشد تا گستاخیها کند چنانک اسپک گلین مر نقّاش را اسپک بیچاره وار تنگ در داده تا مصوّر در حق وی چه کرم کند صورت را جز بمصوّر تعلّق بکی باشد اگر چه صورتم ناامید نه‌ام از عشق و محبّت که همه صورتها را عشق و محبت تو دادۀ مار بر سر زر غلطد و گوید اگر زر سودمند نیست مرا ولکن خوشست مرا بدانک محبوب فرزند آدم از وی دور ماند تا حال حاسد را بدانی مثال حالی گوید هر دیکی علی حده بپزی دشوار آید اکنون بیا تا مختصری دیکی پزم که همه حاصل کرده باشم و مؤنتی کم، گوشت و دوشاب و جغرات و سرکه وسیر و نشاسته این همه را بیکجای بپزد و می‌گوید که در جهان از من کسی داهی تر نباشد و نیز انتخابی کرده‌ام از طاعت، کسی از من مصلح‌تر نباشد و آنگاه ازین لقمۀ دیک می‌خورم ناگوار می‌افتد احتراز کنم و گردن می‌پیچانم و با خود می‌اندیشم و می‌گویم ازین روش نیکوتر و با معامله‌تر که من دارم هیچ کس را نباشد ولکن چکنم چو روزی ندارم فلاجرم فَلَاٱقْتَحَمَ الْعَقَبَةَa-174 باشی روش صلاح فک رقبه است و اِطْعامٌ فی یَوْمٍ ذی مَسْغَبَةٍa-174 است تو ازینها هیچ داری تا از عقبه خلاص یابی اگرچه این همه هست فعل و مشیّت تو ای الله عذر گناهان بس و بدین جنایات شکسته نباشم آخر نه فعل تو آسیبی دارد بدین ضعیف، عقوبت مر بندگان را از آنست که شکسته نباشد و فعل ترا نبینند چو آشنای فعل توم آخر اَلْمَعْرِ فَةُ تَنْفَعُ وَلَوْبِالْکَلْبِ تا کریم چگونه سودمند بود.
سبب محبت بنده آن آمد که عاجزی و ناکسی و ورخجی خود می‌بیند و جمال و کمال و لطاف الله و آسیب الله با خود می‌بیند و سبب خشیت آنست که می‌ترسد از حرمان و فراق در هر خیال که نظر کردی تو آن چیز شدی مثلاً خیال سگ دیدی تو سگ شدی بگو ای الله مرا بدین زودی گربه گردانیدی گُربگک توم و اگر
p.175
درریم و خون نگری بگو ای الله مرا ریم و خون گردانیدی من خون گشتۀ توم و اگر در گلزار نگری گلزار و بنفشه شوی بگو ای الله گلزارک توم و اگر در زن نغز نگری زن شوی بگو ای الله زنک نغز توم و اگر در الله بی چون نگری بی چون بشوی بگوی که ای الله بیچونک و متحیّرتوم و اگر در کافر نگری و در سخت دلی نگری کافر سخت دل شوی بگوی ای الله کافرک سخت دلک توم و اگر در احوال نبی و رسول نگری رسول و نبی با تعظیم شوی اکنون چون الله مدار تو را چنین گرداند چه عجب اگر ترا همچچنین گرداند و اگر نظر حق حق زدن کس ترکان داری هزار سال عین همان حالت بگوی ای الله من کاین کنک توم و اگر در آن نگری که الله در اجزای تو صحبت و مجامعت می‌کند همه اجزای تو پرمزۀ الله شوند و آن چیزی که تو شدی چون سخن گویی از آن مستمع تو همان چیز شود و در خوشی افتد.
ببرکت ذکر عالم غیب عین ریزه ریزه می‌شود و محو می‌شود و باجزای غیبی بدل می‌شود پس تو خود عالم غیبی عالم عین چگونه بر قرار می‌ماند چون فروبسته باشی و حلاوت غیب نیابی و کور و کبود باشی گویی الله ترا فرو گرفته است و دست بر دهان تو نهاده استی چون دیدی که الله ترا می‌افشاردی از حلاوت کرم الله یاد کنی همه جهان شکوفه و باغ و بوستان نعم او بینی باز گویی الله ترا ببر انعام خود اندر گرفتی و هر حالتی که نبوده باشد چون آن حالت ببینی بدانک الله است که ترافرو گرفته است ویا در تو تصرّف می‌کند چو دیدی که الله با تو آسیبی دارد ازوی تعظیمی در خواست کن و باز بمحبّت الله گرای، چون خود را تیره روزگار بینی بگوی که سینه روزک توم برون می‌کنندم و دوزخیک توم و با عقوبتک توم و عاصیک توم و بی فرمانک توم امّا دشمنک تو نه‌ام بل که دوست دارک توم و آموختۀ لطف توم اکنون در هر چیزی که نظر می‌کنی همان چیز می‌گردی، در فرشته نگر تا الله فرشته گرداندت و در پری نظر کن تا الله ترا پری گرداندت، بنظر محسوس نظر کن تا محسوس گرداند ترا الله پیش تو این چیزها را و اگر در الله نظر کنی محسوس گرداند پیش تو الله چنانک یکی را پرسیدند که خدای تو چگونه مردی است گفت خدای من ربّ العالمین است
p.176
مرد نباشد گفت من ترا از خدای آسمان و زمین نمی‌پرستم از خدای تو می‌پرسم که تو او را می‌پرستی و بندگی می‌کنی.
فخرالدین پسرشیخ تاج گفت جلال الدین و زین صوفی خانۀ فرو آمد چند روزی برآمد مدرسۀ کوی متوکّل رفت او را گفتند چرا از آن موضع نقل کردی گفت الحمدلله و بسم الله بسیار می‌گفتند فخر قلانسی گفت مدرسۀ من چرا نه آمدی که هرگز نه الحمدلله و نه بسم الله گویند و نه نماز و نه آبدست کنند.
آن صورت که ترا فرو گیرد یا تو باشی که الله ترا چنان گردانید یا غیر تو باشد که ترا فرو گرفت یا الله باشد که خود را بر تو افکنده باشد این صورت اگر زشت باشد آنجا که صورت چنان شده باشد بگوی ای الله روک مرا سیاه کردی سیاه روزگارک توم و سیاهۀ توم و روسپیک و عاجزک تقدیر توم اگر سیه رویم از بهر گنه کردی آن گنه از من کی رود که من با تو بس نه آیم و اگر آن صورت غیر توست بگوی که این را این صورت زشت هلاک کرد من بیچارگکِ حکمِ توم و عاجزک توم، کریم بنزد عاجزان چنین سخت دل نفرستند و اگر آن صورت الله است بگوی الله مرا پریر اندرi-176 غفج کردی و دمم گرفتی چنانک عورتی را مردی کنگی فرو گیرد، بزیر تقدیر تو مفعولۀ الله باشی.
از خاک پلیتۀ تافت یعنی کالبد و این نور یا حواس و جان را دروی گیرانید اگر بار دیگر در گیراند چه عجب همچنانک ذکر آغاز می‌کنی و چون کوه کوه گرفتی داری و شکالها داری ببرکت ذکر آن همه محو می‌شود و گداخته می‌شود و هوای صافی می‌شود لاجرم بقیامت همه کوههارا چون پشۀ گرداند و محو گرداند آنگاه فرماید لِمَنِ المُلکُ الْیَوْمَa-176 جمادات و کوهها بفرمان الله چون لشکری است ایستاده تا الله اشارت کجا کند آنجا روند هر کوهی چون اسفندیار رومی ایستاده است.
هرگاه بدست غم و وحشت مبتلا شوی و می‌گویی چگونه کنم تا الله مرا با چیزی موانست دهد پس اگر الله مونس تو نیستی ترا این وحشت کی دهد و اگر اللهی که شادی بخش است با تو نیستی ترا این رنج و اندوه کی دهد وجودْ بیچارۀ مُوجدست
p.177
تا موجد وجود را چه صفت دهد اگر صفت عشق دهد واختیار دهد عاشق مختار باشی مر الله را و اگر مجبور باشد عاجز الله باشد تا الله مر آن وجود را چه نقش دهد هم بر آن صفت مضطرب باشد بنزد الله و مُوجد خود.
ترّه کار را گفتم همه کارت درین ترّه کاری نظرست همچنانک در عزیر نخست نظر را زنده گردانیدیم که واُنْظُرْ اِلیٰ حِمٰارِکَa-177 که چگونه خر تو را زنده می‌گردانیم ترا نیز نظر دادیم که بار تودۀ ترا چگونه زنده گردانیدیم، ترا نیز بحشر زنده گردانیم آخر از باغبان گرده زدن هوا با خاک چگونه صورت بندد و پیوند باد بادانه چگونه بود.
قال فی زکوة حلي لو وجبت الزکوة لایخلو اما ان یجب جزو من النصاب اولا جزو من النّصاب لاوجه الی الاوّل لانّه یؤدّی الي الضَّرر التشقیص ولاوجه الی التالي لانّه یؤدی الی ترک العمل بقوله علیه السلم هاتوا ربع عشور اموالکم قلنا یجب جزؤلایلزم من جزوه ترک العمل با حدهذین الدّلیلین لانه یمکن وجوب مثل هذا الحزؤ بدلیل وجوبه فی ثیاب التجاره و ذلک الوجوب سالم عن ترک العمل باحد ما ذکرتم من الدلیلین او نقول قولکم بان الوجوب لایخلو اما ان یکون جزوا من النّصاب او غیر جزؤ قلنا الواجب جزو یخلو عن احد هذین الوصفین لانّ ما ذکرنا من النکتة یدُلّ علی الوجوب و ما ذکرتم من الوصف ینفی الوجوب فکان الواجب عاریا عن الوصف احترازاً عن ترک العمل باحدالدّلیلین.
وَالسَّمٰاءِ وَالطّارِقِ
b-177 یعنی همه حالها[ء] آسمان و گردشهاء وی و سعد و نحس
p.178
وی درین دوازده خانه که در صحن آسمانست هر ستاره را برجی باجتماع ایشان اثری پدید آرم چنانک مرد و زن جفت شوند و چنانک جامه بمردم گرم شود و مردم بجامه شما همانیت همان مبتلاء نفع و ضرّگشتۀ آن مشرقست و آن زمین مغربست همه ره کاروان اثرها از زمین بآسمان می‌آید و از آسمان بزمین می‌آید شخص ستارگان و شخص کالبدها خانها را ماند و اثرها چون مسافرانند ارواح هرکسی بآسمان می‌رود از آن منجّم بستارگان معلّق بود و از آن طبیعیان [بخاصیت و چار گوهر] و از آن عوام بآسمان و ارواح محبّان بعرش رحمان چنانک فرشتگان فرو می‌آیند ارواح و اوهام بآسمان می‌رود و اثر عمل صالح و طالح بآسمان می‌رود و فرشته فرو می‌آید اِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْهٰا حافِظٌa-178 هیچ مر چیزی ضایعی را و بی فایدۀ را حفظ نباشد و حافظی نی، هیچ چیزی نیست در جهان که وی را فایدۀ نیست در جهان دشت پر خاک و خاشاک می‌بینی همچون دکان فیلور پر از خاشاک، نادان می‌گوید چندین چیز بی فایده چه می‌کند فیلور بزبان حال می‌گوید هریک داروی و در مانیستi-178 مر محتاج را می‌گویی این خاشاک دشت چه را خرج شود آخر نمی‌بینی که همه خرج می‌شود و هیچ نمی‌ماند، باد و هوا و خاک و مور و مار همه از یکدیگر می‌ربایند، این چیزی که نزد تو خرج نمی‌شود چنین غارت می‌کنند آنگاه که خرج شدی تا خود چگونه بودی اگر همه آن قدر آفریدندی که ترا خرج شدی و با فایدۀ بودی از همه عالم اندکی آفریده شدی فَلْیَنْظُراِلْاِنْسانُ مِمَّ خلِقَb-178 اگر در تو فایده و عاقبت نبودی همانگاهت رها کردندی که ماء مهین بودی گوشت نگرفتندی بر می‌کشیدندی اندرونت بعقل نیاراستندی و از برونت ننگاشتندی مِمَّ خِلقَa-178 گفتند از اول چون وهم و بآفرینش نرفت که از باد و هوا و دریا اما ماء دافقa-178 را دانستی که از کوهِ پشت مهرها[ء] پدر و از غار سینۀ مادر و از عقبات هشت استخوان سینۀ مادر
p.179
بیرون می‌آورد تا اگر خاک گردی از غارها و کوههات برون آرند عجبت نه آید، طرفه کاروانی ازین کوههاء استخوانها برون می‌آید اگر چه حقیرست ولکن بس خطیرست.
وَالسَماءِ ذاتِ الرَّجْعa-179 که احوال ستارگان وی باز گردنده است وَالْاَرْضِ ذاٰتِ الصَّدْعِa-179 که نبات ازوی روینده است، نجم هم نباتست وهم ستاره است از آسمان نبات ستاره همچنانک آسمان می‌شکافد و نور از وی و ستاره از وی می‌نماید زمین می‌شکافد و نبات ازوی ومی‌نماید و این نبات بعضی سیّاره‌اند که در هر فصلی نوع دیگر باشد هیچ کس می‌داند که ایشان کجا می‌روند و موضع فنای ایشان هر سالی هر کس می‌داند نیز موضع فناء ستارگان [کس نداند] و همچنانک هر آدمی که در صدیع سپیده دمست متصدّع می‌شود و ستارگان حواس پدید می‌آید و باز انتقال می‌کند اکنون چون این آسمان و این زمین روی بروی‌اند چرا آن علت است و زمین معلول چرا زمین علّت نیست و آسمان معلول هرستارۀ چون برگیست بر شجرۀ فلک و هر برگ ستاره چون اقلیمی چرا در بهشت برگی بدین کلانی نبود همه جهان در زیر نور یک برگ آفتاب می‌روند چه عجب در بهشت خلقی بسیار زیر سایۀ یک برگ روند خاصّه مملکت کمینه کسی از بهشت چند همه دنیا باشد.
رضی محمود عبدالرزّاق گفت سه شب است تا دعا می‌کنم تا رسول را علیه السّلم خواب بینم هر سه شب مولانا بهاءالدین را خواب دیدم.
عبد الله هندی گفت سلطان و خش و همه غلامان و لشکریان علمها بزر در پوشیده بودند و ساختهاء زرّین بر انداخته و تو برتختی بلند بودی می‌آمدندی ترکفi-179 پای ترا بر می‌داشتندی و در روی و در دست می‌مالیدندی و ایشان را کسی می‌گفتی که بروید در امان وی باشید.
دختر کرنج کوب که خواهر ترک نازست گفت دعا می‌کردم که ای خداوندا
p.180
می‌باید تا دست آن زن را ببینم که پسر را غزو فرستاده بود سردست خون آلود پیش من پدید آمد و نیز گفت مصطفی را علیه السّلم در بیداری بدیدم و نیز گفت اگر می‌خواهم بهشت و حورا و عینا را بچشم سر می‌بینم و اگر خواهم دوزخ را با همه ماران می‌بینم تا بدانی که تصدیق و اعتقاد به از صدهزار معرفت است همین حواسی که درین محسوس داد همان حواس در دید غیب تواند داد.
چند مهرۀ نرد که باتفاقا بی اختیار اندازندi-180 بر سبیل توکّل که تا قسمت وی چهارست یا سه است یا شش بر بساط از زیر حقّه گردان می‌شود از آن چندان اثر پدید آرد در آن با زندگان یکی را خشم و یکی را دلتنگی و یکی را شادی که فلان را در شش دره آوردم، نیز مهرهای سیّارات را بر بساط نیلگون بقبضۀ تقدیر گردان کرده است و آثار هر نفس ایشان الله در هر آفریدۀ پدید می‌آرد اختیاری باختیار ایشان و مجبور را با جبر ایشان و نیز شطرنج یکی مات می‌شود و یکی می‌برد و پیاده فرزین می‌شود نیز این ستارگان یکی را مات می‌کنند و یکی را فرزین و یکی را پیاده، تأثیر ایشان در حق غیرست و در حق ایشان نیز وَالْیَوْمِ الْمَوْعودِa-180 که عاقبت این سماء ذات بروج و احوال وی و سعد و نحس وی و خیر و شرّ وی که سیّارات چون وکیل درانند که عطایا بر دست ایشان ببندگان مختار می‌رساند از نفع و ضرر و مغلوبی و غالبی و توفیق طاعت و خذلان معصیت و مرحمت و سخت دلی، عواقب این سماء و آثار وی همه دریوم موعود پدید آید و شاهد ایّام عمر تو که عزیزترین چیزی است گواهی دهند فرشتگان که درین ایام بچه مشغول بوده است و مشهود در قیامت قُتِلَ اَصْحابُ الْأُخْدودِa-180 نظر کن که تأثیر سماء ذات بروج در حق طایفۀ بدان سخت دلی که مؤمنان را بآتش می‌سوختند و تأثیر وی در حق طایفۀ چنان اعتقاد خوب که تن در آتش می‌دادند و از سر دین بر نمی خاستند آخر یوم موجود است اثر این عواقب را زمان بالله کاری ندارد زمان با کسی تعلّق دارد که عدم بروی روا بود از آنک زمان
p.181
سه نوع است یکی ماضی که عبارت از احوال و اعراض و معنیِ نیست شده بعد از وجود و دوم حال که وجودی باشد بر عرضۀi-181 زوال و یکی استقبال چیزهای که موجود نباشد و بعرضۀi-181 وجود بود پس کانَ اللهُ فیِ الْأَزَلِ عبارت از هستی باشد که آغازش نباشد ولایزال عبارت از هستی باشد که فنا بروی روا نباشد، زمان باحدث باشد سبّوح و قدّوس آنست که منزه است از حدث، چون الله ترا قدرت داده باشد در چیزی قدرت دادۀ او را از خود نفی نتوانی کردن و خود را عاجز نتوانی کردن و اگر عجزت دهد در چیزی خود را قدرت نتوانی دادن و اگرچه آفرینش اوست ترا هیچ عذر نباشد از آنک این معنی را عذر و حجت نه آفریده است در هر دو جهان ترا چگونه عذر باشد حکمش اینست که تو معذور نباشی تو چگونه معذور باشی جهان خوش آفرید، شاخ دیگر بحای دیگر موجود گردانید بر خلاف این خوشیها از آنک چه فرقست میان مکنت آفریدن اینها و میان مکنت آفریدن رنجهای آن جهانی گاه گاهی از آن دریا بدین جهان در آمیزد اندکی و نم آن بدین عالم می‌رسد نشانش آنست که چون شکر و نبات می‌خوری دهانت تلخ شود لقمه بدان خوشی می‌خوری چگونه تلخ وزرده می‌گرداند آن زرده شدن از نم آن عالم غسلین و صدیدست تا بدانی که صورتهاء نغز را در دوزخ زشت تواند گردانیدن عَلیٰ رَجْعِهِ لَقادِرٌa-181 چون آن منی‌ات را این منی گردانید فضل بود اگر این منیت را آن منی باز گرداند عدل بود پس هر عقوبت که کند عدل بود.
فقیه عمر احدب فزاری گفت خواب دیدم که مولانا بهاالدین بلند شده بود در هوا نیک بلند و خلق بسیار بر روی زمین ایستاده او ذوالْعَرشِ الْمَجیدb-181 را معنی می‌گفت بدیع ترک و علاء ترک آمدند و گفتند یکی جوانیست بیمار شده گفت در بیداری از روزن دو سبز پوش دیدم فرود آمدند و گفتند خضر و الیاسیم بدیع ترک و علاء ترک را بگوی تا نزد بهاالدین روند تا وی این را بگوید و ایشان گفتند، سلطان
p.182
وخش ده سال دیگر بزید و ملک راند و بعد وی ملک بقلج تکن باز گردد نه بیغان تکن این خواب در ماه ربیع الاول سنه سبع و ستمانه. تمام شد مقابله و تصحیح جزو چهارم از کتاب معارف تألیف سلطان العلماء بهاءالدین محمد بن محمد بن الحسین الخطیبی البلخی بامداد روز دو شنبه دوم اردیبهشت ماه ۱۳۳۶ شمسی مطابق با ۲۱ رمضان ۱۳۷۶ هجری قمری باهتمام این بندۀ ضعیف بدیع الزمان فروزانفر اصلح الله حاله و آله در منزل شخصی واقع در خیابان بهار از محلات شمالی طهران.
pp. 169 - 181
  • a-169 . قرآن کریم، ۲/۴۳.
  • a-173 . قرآن کریم، ۶/۱۶۴.
  • b-173 . قرآن کریم، ۸۸/۴، ۵.
  • a-174 . قرآن کریم، ۹۰/۱۱، ۱۴.
  • i-176 . این کلمه را اینطور هم میتوان خواند : بزیر اندر.
  • a-176 . قرآن کریم، ۴۰/۱۶.
  • a-177 . قرآن کریم، ۲/۲۵۹.
  • b-177 . قرآن کریم، ۸۶/۱، ۴۶.
  • a-178 . قرآن کریم، ۸۶/۱، ۴.
  • i-178 . اصل : داروی درمانست.
  • b-178 . قرآن کریم، ۸۶/۶، ۵.
  • a-179 . قرآن کریم، ۸۶/۱۱، ۱۲.
  • i-179 . ظ : ته کف.
  • i-180 . اصل : اندازنده.
  • a-180 . قرآن کریم، ۸۵/۲، ۴.
  • i-181 . اصل : عرضیه، بعرضیه.
  • a-181 . قرآن کریم، ۸۶/۸.
  • b-181 . قرآن کریم، ۸۵/۱۵.