p.26
بسم الله الرحمن الرحیم – البآء بهاءالله، والسین سناءالله، والمیم

p.27
مُلک الله؛ از روی اشارت برمذاق خداوندان معرفت باء بسم الله اشارت دارد ببهاء احدیت، سین بسناء صمدیت، میم بملک آلهیّت. بهآء او قیمومی، وسناء او دیمومی، و ملک او سرمدی. بهاءِ او قدیم و سناءِ او کریم و ملک او عظیم. بهاء او با جلال، و سناء او با جمال، و ملک او بی زوال. بهآء او دل ربا، و سناء او مهر افزا، و ملک او بی فنا

ای پیش رو از هرچه بخوبیست جلالت ای دور شده آفت نقصان زکمالت زهره بنشاط آید چون یافت سماعت خورشید برشک آید چون دید جمالت

الباءُ برّه باولیائه، والسّین سرّهُ مع اصفیائه والمیم منّه علی اهل ولائه. باءِ برّ او بر بندگان او، سین سرّ او با دوستان او، میم منّت او بر مشتاقان او. اگر نه برّ اوبودی رهی را چه جای تعبیه سرّ او بودی، ورنه منّت او بودی رهی را چه جای وصل او بودی، رهی را بردرگاه جلال چه محل بودی. ورنه مهر ازل بودی رهی آشناءِلم یزل چون بودی؟

آب و گل را زهره مهر تو کی بودی اگر هم بلطف خود نکردی در ازل شان اختیـار مهر ذات توست الهـی دوستانرا اعتقاد یاد وصف توست یارب غمکنان را غمگسار

ماطابت الدنیا اِلّا باسمه وماطابت العقبی اِلّابعفوه وماطابت الجنه الا برؤیته. دردنیا اگر نه پیغام و نام الله بودی رهی را چه جای منزل بودی، در عقبی اگر نه عفو و کرمش بودی کار رهی مشکل بودی، در بهشت اگر نه دیدار دل افروز بودی شادی درویش بچه بودی؟ یکی از پیران طریقت گفت الهی بنشانِ تو بینندگانیم، بشناخت تو زندگانیم، بنام تو آبادانیم، بیاد تو شادانیم، بیافت تو نازانیم، مست مهر از جام تو مائیم، صید عشق در دام تو مائیم.

زنجیر معنبر تو دام دل ماست عنبر زنسیم تو غلام دل ماست در عشق تو چون خطبه بنام دل ماست گویی که همه جهان بکام دل ماست

بسم الله ـ گفته اند که اسم از سمت گرفته اند و سمت داغ است، یعنی گوینده بسم الله دارندهٴ آن رقم و نشان کردهٴ آن داغ است.

p.28
بندهٴ خاص ملک باش که با داغ ملک روزها ایمنی از شحنه و شبها ز عسس هر که او نام کسی یافت، از این درگه یافت ای برادر کس او باش و میندیش زکس

علی ابن موسی الّرضا ع گفت « اذا قال العبد بسم الله فمعناه وَ سَمتُ نفسی بسمة ربّی. » خداوندا داغ تو دارم و بدان شادم اما از بوُد خود بفریادم، کریما بود من از پیش من برگیر که بود تو راست کرد همه کارم.

پیر طریقت گفت: الهی! نور تو چراغ معرفت بیفروخت دل من افزونی است. گواهی تو ترجمانی من بکرد نداءِ من افزونی است، قرب تو چراغ وجد بیفروخت همت من افزونی است، ارادت تو کار من بساخت جهد من افزونی است، بود تو کار من راست کرد بود من افزونی است. الهی از بود خود چه دیدم مگر بلا و عنا ؟ و از بود تو همه عطا است و وفا ای بِبرّ پیدا و بکرم هویدا، ناکرده گیر کردِ رهی و آن کن که از تو سزا. »

اگر کسی گوید نامهای خدا فراوانند در نصوص کتاب و سنّت و همه بزرگوارند و ازلی و پاک و نیکو چه حکمت را ابتداء قرآن عظیم به این سه نام کرد. و از همه این اختیار کرد و برین نیفزود . جواب آنست که دو معنی را این سه نام اختیار کرد و بران اقتصار افتاد: ـ یکی که تا کار بربندگان خود در نام خود آسان کند و از ثواب ایشان هیچیز (۱) نکاهد، دانست که ایشان طاقت ذکر و حفظ آن نامهای فراوان ندارند، و اگر بعضی توانند بیشترین آنند که درمانند، و در حسرت فوت آن بمانند، پس معانی آن نامها دراین سه نام جمع کرده و معانی آن سه قسم است: ـ قسمی جلال و هیبت راست، قسمی نعمت و تربیت راست، قسمی رحمت و مغفرت راست. هرچه جلال و هیبت است درنام ـ الله ـ تعبیه کرد،وهرچه نعمت وتربیت است در نام ـ رحمن ـ هرچه رحمت و مغفرت است در نام ـ رحیم ـ تا گفتن آن بر بنده آسان باشد وثواب وی فراوان، ورأفت ورحمت الله بر وی بی کران.

معنی دیگر آنست ــ که ربّ العالمین مصطفی را بخلق فرستاد وخلق در آن زمان

p.29
سه گروه بودند : ـ بت پرستان بودند و جهودان و ترسایان . اما بت پرستان از نام خالق ـ الله ـ میدانستند، و این نام در میان ایشان مشهور بود. و لهذا قال تعالی « ولَئن سألتهم مَن خَلق السّموات والارضَ لیقولُنّ الله » و جهودان در میان ایشان نام ـ رحمن ـ معروف بود، ولهذا قال عبدالله بن سلام لِرسول الله صلعم « لاأری فی القرآن اسماً کنّا نقرأه فی التوریة قال و ما هو؟ قال ـ الّرحمن ـ فانزل الله « قل ادعوالله أوادعو الرحمن » و در میان ترسایان نام معروف ـ رحیم ـ بود. چون خطاب با این سه گروه بود و در میان ایشان معروف این سه نام بود، الله تعالی بر وفق دانش و دریافت ایشان این سه نام فرو فرستاد در ابتداءِ قرآن، و بر آن نیفزود.

امّا حکمت در آن که ابتدا بالله کرد پس برحمن پس برحیم آنست : ـ که این بر وفق احوال بندگان فرو فرستاد و ایشانرا سه حال است اول آفرینش، پس پرورش، پس آمرزش، الله اشارت است بآفرینش در ابتدا بقدرت، رحمن اشارتست بپرورش در دوام نعمت، رحیم اشارتست بآمرزش در انتها برحمت. چنان استی که الله گفتی اول بیافریدم بقدرت پس بپروریدم بنعمت آخر بیامرزم برحمت.

پیر طریقت گفت : ـ « الهی نام تو مارا جواز، و مهر تو مارا جهاز. الهی شناخت تو ما را امان و لطف تو ما را عیان. الهی فضل تو ما را لِوا و کنف تو ما را ماویٰ. الهی ضعیفانرا پناهی، قاصدانرا بر سر راهی، مؤمنانرا گواهی، چه بود که افزایی و نکاهی! الهی چه عزیزست او که تو او را خواهی ور بگریزد او را در راه درآئی. طوبی آنکس را که تو او رائی آیا که تا از ما خود کرائی؟ ».

p.30
خود، ودانست که اگر چند کوشند نرسند، و هرچند بیوسند (۱) نشناسند. و عزّت قرآن بعجز ایشان گواهی داد که« وما قدروا الله حقّ قدره » بکمال تعزّز و جلال و تقدس ایشانرا نیابت داشت و خود را ثنا گفت، و ستایش خود ایشانرا درآموخت و بآن دستوری داد، ورنه که یارستی که بخواب اندربدیدن اگرنه خود گفتی خود را که ـ الحمدلله ـ و در کلّ عالم که زهره آن داشتی که گفتی ـ الحمد لله.

فَلِوَجُهها من وجهها قمرٌ ولِعَینها من عینها کُحلٌ

ترا که داند که ترا تودانی، ترا نداند کس، ترا تو دانی بس. ای سزاوار ثناءِ خویش و ای شکر کننده عطاء خویش. رهی بذات خود از خدمت تو عاجز، و بعقل خود از شناخت منت تو عاجز، و بکلّ خود از شادی بتو عاجز،و بتوان خود از سزای تو عاجز.

کریما. گرفتار آن دردم که تو درمان آنی، بنده آن ثناام که تو سزای آنی،من در تو چه دانم تو دانی، تو آنی که گفتی من آنم ـ آنی.

و بدان ـ که حمد بر دو وجه است : یکی بر دیدار نعمت دیگر بر دیدار منعم. آنچه بر دیدار نعمت است از وی آزادی کردن و نعمت وی بطاعت وی بکار بردن، و شکر ویرا میان دربستن. تا امروز در نعمت بیفزاید و فردا ببهشت رساند. و به قال صلعم « اوّلُ من یُدعی الی الجنّةالحمّادون لله علی کلّ حالٍ.» این عاقبت آنکس که حمد وی بر دیدار نعمت بود اما آنکس که حمد وی بر دیدار منعم بود بزبان حال میگوید.

و ماالفقر من ارض العشیرة ساقنا و الکنّنا جئنا بلقیاک نسعدُ

ع ـ صنما ما نه بدیدار جهان آمده ایم.

این جوانمرد را شراب شوق دادند و با شرم هام دیدار (۲) کردند تا از خودفانی شد. یکی شنید و یکی دید و بیکی رسید. چه شنید و چه دید و بچه رسید . ذکر حق شنید، چراغ آشنـائی دید، و باروز نخستین رسید. اجابت لطف شنیـد، توقیع دوستی دید، و بدوستی

p.31
لم یزل رسید. این جوانمرد اول نشانی یافت بی دل شد، پس بار یافت (۱) همه دل شد، پس دوست دید و در سر دل شد.

پیر طریقت گفت: ـ دو گیتی در سر دوستی شد و دوستی در سر دوست، اکنون نمی یارم گفت که اوست.

چشمی دارم همه پر از صورت دوست بادیده مرا خوش است تا دوست دروست از دیده و دوست فرق کردن نه نکوست یا اوست بجای دیده یا دیده خود اوست

رَب العالمین ـ پروردگار جهانیان و روزی گمار ایشان، یکی را پرورش تن روزی یکی را پرورش دل روزی، یکی تن پرور بنعمت یکی دل پرور برآن ولی نعمت. نعمت حظّ کسی است که جهد در خدمت فرو نگذارد، و راز ولی نعمت حظ اوست کش امید بدیدار اوست. طمع دیدار دوست صفت مردان است، پیروزتر از آن بنده کیست که دوست او را عیانست.

عَظُمت هِمّةُ عینٍ طَمَعت فی اَن تراکا اَو ما یکفي لعینٍ اَن تَری مَن قد رَآکا

آن غذاء دل دوستان که در پرورش جان بکار دارند و شبانروز از حضرت عزت بادرار بایشان میرسانند آنست که مهترعالم صلعم گفت«اظّلُ عند رَبی یطعمنی و یسقینی» طعامهای لذیذ و شرابهای روشن مروّق می نخورد و دیگرانرا نیز میگفت « ایّاکم و النّعم فاِنّ عبادالله لیسو بالمتنعّمین » گفتند یا سید چرا می نخوری. گفت ما را از شراب مطالعه جمع چنان مست کرده اند که پروای شراب مروّق شما نیست. صدهزار و بیست و چهار هزار نقطه عصمت تاختن بخلوت خانه او بردند که تا مگر جرعه یابند از آن شراب، این پشت دست بروی ایشان وانهاد، که « اِنّ لی مع الله وقتٌ لایسعنی فیه ملکٌ مقربٌ ولا نبیٌّ مرسل . » گفتند این شرب خاصّ آنکس است که آیات کبری در راه دیده او تجلی کرد و او برین ادب بود که مازاغ البصر و ما طغیٰ.

p.32
ای منظر تو نظاره گاه همگان پیش تو در اوفتاده راه همگان ای زهره شهرها و ماه همگان حسن تو ببرد آب و جاه همگان

رب العالمین ـ یعنی ـ یُربّی نفوس العابدین بالتأیید و یُربّی قلوب الطاهرین بالتشدید (۱) و یُربّی احوال العارفین بالتوحید ـ کسی که تربیت وی از راه توحید یابد مطعومات عالمیان او را چه بکار آید.

کسی کش مار نیشی بر جگر زد و را تریاق سازد نی طبر زد

عالمیان در آرزوی طعامند و این جوانمردان طعام در آرزوی ایشان. عتبة بن الغلام شاگرد یزید هرون بود او را فرمود که خرما نخورد، مادر عتبه روزی در نزدیک یزید هرون شد خرما میخورد گفت پس چرا پسرم را از این باز زنی که خود میخوری؟ یزید گفت پسرت در آرزوی خرماست و خرما در آرزوی ما، ما را مسلم است و اورا نه. خلق عالم در آرزوی بهشت اند و بهشت در آرزوی سلمان ، چنانک در خبر است « اِنّ الجنّة لتشاق الی سلمان . » لاجرم فردا او را بهشت ندهند که از آتش ور کذرانند، و در حضرت احدیت بمقام معاینتش فروآرند ـ فالفقراء الصّبر جُلساء الله عزّوجل یوم القیامة. اگرت این روز آرزوست از خود برون آی چنانکه مار از پوست، جز از درگاه او خود را مپسند که قرارگاه دل دوستان فناءِ قدس اوست.

چهره عذرات باید بر در وامق نشین عشق بودردات باید گام سلمان وار زن

اَلرّحمنِ الرّحیم ـ اَلرّحمن بما روّح، والرّحیم بما لوّح، فالتّرویح بالمبار والتلویح بالانوار. رحمن است که راه مزدوری آسان کند، رحیم است که شمع دوستی برافروزد. در راه دوستان مزدور همیشه رنجور، در آرزوی حور و قصور، و دوست خود در بحر عیان غرقهٴ نور.

روزی که مرا وصل تو در چنگ آید از حال بهشتیان مرا ننگ آید

p.33
رحمن است که قاصدانرا توفیق مجاهدت داد،رحیم است که واجدانرا تحقیق مشاهدت داد. آن حال مُرید است و این صفت مراد. مرید بچراغ توفیق رفت به مشاهده رسید، مراد بشمع تحقیق رفت بمعاینه رسید. مشاهده برخاستن عوائق است میان بنده و میان حق، و معاینه هام دیداری است. چنانک بنده یک چشم زخم غائب نشود بچشم اجابت فرا محبت می نگرد، بچشم حضور فرا حاضر می نگرد، و بچشم انفراد فرا فرد می نگرد، بدوری از خود نزدیکی ویرا نزدیک شود و بگم شدن از خود آشکارائی ویرا آشنا گردد، بغیبت از خود حضور ویرا بکرم حاضر بود، که او نه از قاصدان دور است نه از طالبان گُم، نه از مریدان غایب.

رحمتی کن بر دل خلق و برون آی ازحجاب تا شود کوته زهفتاد و دو ملت داوری مالِکِ یَومِ الدّینِ : ـ اشارت است بدوام ملک احدیت وبقاء جبروت الهیت. یعنی که هر مَلکی را روزی مملکت بآخر رسد و زوال پذیرد و ملکش بسر آید و حالش بگردد، و ملک الله بر دوام است امروز و فردا، که هرگز بسر نیاید و زوال نپذیرد. در هر دو عالم هیچ چیز و هیچکس از ملک و سلطان وی بیرون نیست و کس را چون ملک وی ملک نیست. امروز ربّ العالمین و فردا مالک یوم الدّین، و کس را نبود از خلقان چنین. عجبا ـ کار رهی چون میداند؟ که در کونین مِلک و ملک الله راست بی شریک و بی انباز و بی حاجت و بی نیاز، پس اختیار رهی از کجاست. آنرا که ملک نیست حکم نیست، و آنرا که حکم نیست اختیار نیست، و ربّک یخلق ما یشاء و یختار ما کان لهم الخیرة.

و گفته اند : معنی دین اینجا شمار است وپاداش ـ میگوید مالک ومتولّی حساب بندگان منم تا کس را بر عیوب ایشان وقوف نیفتد که شرمسار شوند، هرچند که حساب کردن راندن قهر است، اما پرده از روی کار نگرفتن در حساب عین کرم است، خواهد تا کرم نماید پس از آنک قهر راند. اینست سنّت خدای جلّ جلاله هر جای که ضربت قهر زند مرهم کرم برنهد.

پیر طریقت گفت : ــ فردا در موقف حساب اگر مرا نوائی بود و سخن را جائی

p.34
بود گویم ـ بار خدایا از سه چیز که دارم در یکی نگاه کن ـ اول سجودی که هرگز جز ترا از دل نخواست است. دیگر تصدیقی که هرچه گفتی گفتم راست است. سدیگر چون باد کرم برخاست است دل و جان جز ترا نخواست است.

جز خدمت روی تو ندارم هوسی من بی تو نخواهم که برآرم نفسی

اِیّاکَ نَعبُدُ و اِیّاکَ نَستَعینُ ـ اشارت بدو رکن عظیم است از ارکان دین و مدار روش دینداران باین هر دو رکن است : اول تحلیة النفس بالعبادة و الخلاص، خود را آراسته داشتن بعبادت بی ریا و طاعت بی نفاق. رکن دیگر تزکیة النّفس عن الشرک والالتفات الی الحول و القوّة. نفس خود را منزی (۱) کردن، و از شرک و فساد پاک داشتن، و تکیه بر حول و قوت خود ناکردن. آن تحلیت اشارت است بهر چه می باید در شرع، و این تزکیت اشارت است بهرچه می نباید در شرع. درنگر باین دو کلمه مختصر که جمله شرایع دین از این دو کلمه مفهوم میشود کسی را که در دل آشنائی و روشنائی دارد، تا ترا محقق شود آنچه مصطفی گفت علیه السلام : « اوتیت جوامع الکلم و اختصر لی الکلام اختصاراً. »

و گفته اند ـ ایّاک نعبد ـ توحید محض است، و هو الاعتقاد ان لا یستحقّ للعبادة سواه. داند که خداوندی الله را سزاوار است، و معبود بی همتا اوست که یگانه و یکتاست و ایّاک نستعین ـ اشارت است بمعرفت عارفان ـ و هو العرفان باَنّه سبحانه متفرّدٌ بالافعال کلّها، و اَنّ العبد لا یستقلّ بنفسه دون معونته. و اصل آن توحید و مادّه این معرفت آنست که حق را جلّ جلاله بشناسی بهستی و یکتائی، پس بتوانائی و دانائی و مهربانی، پس به نیکوکاری و دوستداری و نزدیکی. اوّل بناءِ اسلام است، دوم بناءِ ایمان است سوم بناء اخلاص. راه معرفت اول بدیدار تدبیر صانع است در گشاد و بند صنایع راه معرفت، دوم بدیدار حکمت صانع است در خود شناختن نظائر راه معرفت، سوم بدیدار لطف مولی است در ساختن کارها ودر فرا گذاشتن جرمها، و این میدان عارفان است وکیمیاء محبان وطریق خاصگیان.

p.35
اگر کسی گوید چه حکمت را ـ ایّاک ـ در پیش کلمه نهاد و نعبدک نگفت با آن که لفظ نعبدک موجزتر است و معنی همچنان میدهد؟ جواب آنست که این از الله، بنده را تنبیه است تا بهیچ چیز بر الله پیشی نکند و نظر که کند از الله بخود کند نه از خود بالله، از الله بعبادت خود نگرد نه از عبادت خود بالله .

پیر طریقت شیخ الاسلام انصاری گفت : ـ ازینجاست که عارف طلب از یافتن یافت نه یافتن از طلب، و سبب از معنی یافت نه معنی از سبب. مطیع طاعت از اخلاص یافت نه اخلاص از طاعت، عاصی را معصیت از عذاب رسید نه عذاب از معصیت. برای آنک رهی رفته سابقه است بدست او نه استطاعت و نه عجز است. بهیچ کار بر الله بیشی نتوان یافت. او که پنداشت بر الله بیشی توان یافت وی از الله خبر نداشت. از اینجا بود که مصطفی ع گفت به ابوبکر چون در غار بودند « لا تحزن اِنّ الله معنا » ذکر معبود فراپیش داشت و ادب خطاب در آن نگه داشت لاجرم او را فضل آمد بر موسی که گفت اِنّ معی ربّی ـ موسی ازخود بالله نگرست و مصطفی از الله بخود نگرست. این نقطه جمع است و آن عین تفرقه، و شتّان مابینهما پیر طریقت گفت از او به او نگرند نه از خود به او که دیده با دیده ورِ پیشین است و دل با دوست نخستین.

اِهدِنَا الصّراطَ المُستَقیمَ ـ عین عبادت است و مخ طاعت، دعا و سؤال و تضرّع و ابتهال مؤمنان، و طلب استقامت و ثبات در دین یعنی دُلَّنا علیه و اسلک بنا فیه و ثبّتنا علیه. مؤمنان میگویند ـ بار خدایا راه را خود بما نمای وانگه مارا در آن راه برروش دار وانگه از روش بکشش رسان. سه اصل عظیم است:اول نمایش، پس روش، پس کشش، نمایش آنست که رب العزة گفت« یریکم آیاته .» روش آنست که گفت « لترکبنّ طبقاً عن طبق . » کشش آنست که گفت « وقرّبناه نجیّا » مصطفی ع از الله نمایش خواست گفت « اللهم أرناالاشیاء کماهی » و روش را گفت « سیرو سبق المفرّدون » و کشش را گفت « جذبةٌ من الحق توازی عمل الثقلین » مؤمنان در این آیت ازالله هر سه میخواهند که نه هر که راه دید در راه برفت، و نه هرکه رفت بمقصد رسید. و بس کس که شنید و ندید و بس کس که دید و نشناخت و بس کس که شناخت و نیافت.

p.36
بسا پیر مناجاتی که از مرکب فرو ماند بسا یار خراباتی که زین بر شیر نر بندد

و یقال فی قوله ـ اهدناـ اقطع اسرارنا عن شهود الاغیار، و لوّح فی قلوبنا طوالع الانوار وافرد قصورنا الیک عن دَنس الاثار،ورقّنا عن منازل الطلب و الاستدلال،الی ساحات القرب والوصال، و حلّ بیننا و بین مساکنة الامثال والاشکال بما تلاطفنا به من وجود الوصال، وتکاشفنا به من شهود الجلال والجمال.

صِراطَ الَّذین اَنعَمتَ عَلیهم ـ گفته اند ـ این راه روش اصحاب الکهف است که مؤمنان خواستند گفتند ـ خداوندا راه خود بر ما بی ما تو بسر بر، چنانک بر جوانمردان اصحاب الکهف فضل کردی، و نواخت خود بر ایشان نهادی، ایشانرا سرببالین انس باز نهادی، و تولّی کشش ایشان خود کردی، و گفتی در این غار شوید و خوش بخسبید که ما خواب شما بعبادت جهانیان برگرفتیم، خداوندا ما را از آن نعمت و نواخت بهره کن، و چنانک بی ایشان کار ایشان بفضل خود بسر بردی بی ما کار ما بفضل خود بسر بر، که هر چه ما کنیم بر ما تاوان بود، وهرچه توکنی کار ما را اساس عزّ دو جهان بود.

پیر طریقت گفت ـ : الهی نمیتوانیم که این کار بی تو بسر بریم نه زهرهٴ آن داریم که از تو بسر بریم، هرگه که پنداریم که رسیدیم از حیرت شمار واسربریم. خداوندا کجا بازیابیم آن روز که تو ما را بودی وما نبودیم تا باز بآن روز رسیم میان آتش و دودیم، اگر بدو گیتی آن روز یابیم بر سودیم، ور بود خود را دریابیم به نبود خود خشنودیم.

و گفته اند : انعمت علیهم ـ بالاسلام والسنّةـ اسلام و سنّت درهم بست که تا هردو بهم نشوند بنده را استقامت دین نبود. در آثار بیارند که شافعی گفت : ـ حقّ را جلّ جلاله بخواب دیدم که مرا گفت: تمنِّ علیّ یابن ادریس . از من آرزو خواه ‌ای پسر ادریس گفتم امتنی علی الاسلام. یارب مرا میرانی براسلام میران ـ گفتاالله گفت: قل وعلی السنّة. بگو و بر سنّت بیکدیگر خواه از من، که اسلام بی سنّت نیست، و هرچه نه با سنّت است آن دین حق نیست. مصطفی ع از اینجا گفت : لا قول الّا بعمل و لا قول و عمل الّا بنیّة ولا قولٌ و عملٌ و نیّةٌ الّا باصابة السنّة ـ گفته اند اسلام بر مثال شجره است و سنّت

p.37
بر مثال چشمهٴ آب، درخت را از چشمه آب گریز نیست همچنین اسلام را از سنّت گریز نیست. هر سینه که بعزّت اسلام آراسته گشت مدد گاهی از نور سنّت آن اسلام را پدید کرده آمد، اینست که رب العالمین گفت« أَفمن شَرح الله صدرَهُ لِلاسلام فهو علی نورٍ من ربّه .» یقال هو نورُ السنّة. و در خبر است که فردا درانجمن قیامت ومجمع سیاست که اهل هفت آسمان و هفت زمین را حشر کنند هر کسی را پای بکردار خویش فرو شده و سر در پیش افکنده و بکار خویش درمانده، مدهوش و حیران، افتان و خیزان، تشنه و عریان، همی ناگاه شخصی مروّح و مطیّب از مکنونات غیب بیرون خرامد و تجلی کند نسیم آن روح بمشام اهل سعادت رسد همه خوش بوی شوند و در طرب آیند، گویند ـ بار خدایا این چه روح و راحت است. این چه جمال و کمال است. خطاب درآید که اﻴﻥ چهره جمال سنّت رسول ماست، هرکس که در سرای حکم متابع سنّت بوده است او را بار دهید تا قدم امن در سراپرده عزّ او نهد، و هرکه در آن سرای از سنّت بیگانه بودست ـ رُدّوه الی النّار ـ او را بدوزخ دهید که امروز هم بیگانه است، و هم رانده.

سنّی و دیندار شو تا زنده مانی زانک هست هرچه جز دین مردگیّ و هر چه جز سنّت حزن

غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِم وَلاَ الضّالّینَ ـ خداوندا ما را از آنان مگردان که ایشانرا بخود باز گذاشتی، تا به تیغ هجران خسته گشتند و بمیخ ردّ بسته شدند. آری چه بار کشد حبلی گسسته. و چه بکار آید کوشش از بنده نبایسته. و در بیگانگی زیسته. امروز از راه بیفتاده، و راه کژ راه راستی پنداشته، و فردا درخت نومیدی ببر آمده، و اشخاص بیزاری بدر آمده، و منادی عدل بانک بیزاری درگرفته که « ضلّ سعیهم فی الحیوة الدنیا وهم یحسبون أنّهم یُحسنون صُنعاً »

گفتم که بر از اوج برین شد بختم وز ملک نهاده چون سلیمان تختم خود را چو بمیزان خرد بر سختم از بنگه دونـیان کم آمـد رختم.

اکنون ختم کنیم سورة الحمـد را بلطیفه‌ای از لطایف دین:ــ بدانک این سـوره را مفتاح الجنّة گویند، کلید بهشت ازانک درهای بهشت هشت است: و گشاد هر دری را قسمی

p.38
از اقسام علوم قرآن معیّن است. تا آن هشت قسم تحصیل نکنی و بآن معتقد نشوی این درها بر تو گشاده نشود. و سورة الحمد مشتمل است بر آن هشت قسم که کلیدهای بهشت است : یکی از آن ذکر ذات خداوند جلّ جلاله ( الحـمد لله رب العالمین )، دوم ذکر صفات ( الرحمـن الرحیـم )، سیم ذکر افعال ( ایاک نعبـد )، چهارم ذکر معاد ( وایاک نستعین ) پنجم ذکر تزکیه نفس از آفات ( اهدنا الصراط المستقیم )، ششم تحلیه نفس بخیرات، و این تحلیه و آن تزکیه هر دو بیان صراط المستقیـم است، هفتم ذکر احوال دوستان و رضاءِ خداوند در حق ایشان ( صراط الذین انعمت علیهم )، هشتم ذکر بیگانگان و غضب خداوند بر ایشان ( غیر المغضوب علیهم ولاالضّالّیـن )، این هشت قسم از اقسام علوم بدلایل اخبار و آثار هر یکی دری است از درهای بهشت و جمله درین سورة موجود است پس هر آنکس که این سوره باخلاص برخواند در هشت بهشت بر وی گشاده شود. امروز بهشت عرفان و فردا بهشت رضوان، در جوار رحمان و مابینهم و بین ان ینظرو الی ربّهم اِلاّ رداء الکبریاء علی وجهه فی جنة عدنٍ. هکذا صح عن النبی صلی الله علیه و سلّم .

بَیْنَ الْمُحِبِّیْنَ سِرٌ لَیْسَ یُفْشِیْهِ قَوْلٌ وَ لا قَلَمٌ لِلْخَلْقِ یَحْکِیْهِ زان گونه پیامها که او پنهان داد یک ذرّه بصد هزار جان نتوان داد

در صحینهٴ دوستی نقش خطّی است که جز عاشقان ترجمهٴ آن نخوانند، در خلوت خانهٴ دوستی میان دوستان رازی است که جز عارفان دندنه (۱) آن ندانند، در نگارخانهٴ دوستی رنگی است از بی رنگی که جزوالهان از بی چشمی نه بینند.

جمال چهرهٴ جانان اگر خواهی که بینی تو دو چشم سرت نابینا و چشم عقل بینا کن

تا با موسی هزاران کلمه بهزاران لغت برفت با محمّد صلعم در خلوت اَوْ اَدْنی بر بساط انبساط این راز برفت. که الف قلت لهاقفی فقالت قاف – آن هزاران کلمه با موسی برفت و حجاب در میان، و این راز با محمّد می برفت در وقت عیان. موسی سخن شنید گوینده ندید، محمّد صلعم راز شنید و در رازدار مینگرید. موسی بطلب نازید که در طلب بود،

p.53
محمد بدوست نازید که در حضرت بود. موسی لذّت مشاهدت نیافته بود ذوق آن ندانسته بود، از سمع و ذکر فراتر نشده بود، همه روح وی در شنیدن بود از آن باوی فراوان گفت، باز محمّد صلعم از حدّ سمع بنقطهٴ جمع رفته بود، غیرت مذکور او را با ذکر نگذاشته بود، موج نور او را از مهر بر گذاشته بود، تا ذکر در سر مزکور شد و مهر در سر نور، جان در سرعیان شد، و عیان از بیان دور، پس دل که در قبضه نازد غرقهٴ عیان خبر را چکند. جان که در کنف آساید با ذکر فراوان چه پردازد.

کسی کورا عیان باید خبر پیشش و بال آید چو سازد باعیان خلوت کجا دل در خبر بندد

گفته‌اند – الٓم – نواختی است بزبان اشارت که بامهتر عالم رفت، یعنی اَفْرد سرّك لی، و لیّن جوارحك لخدمتی، و اقم معی بمَحْوِ رسومك تقرب منّی، ای سیّد از پردهٴ واسطهٴ جبریل یک زمان در گذر تا صفت عشق نقاب تعزّز فرو گشاید و آن عجائب الذخائر و درر الغیب که ترا ساخته است با تو نماید.

جبرئیل آنجا گرت زحمت کند خونش بریز خون بهای جبرئیل از گنج رحمت باز ده

ای مهتر، یک قدم از خاک بیرون نه تا چون عیان باردهد ساخته باشی و از اغیار پرداخته، ای مهتر، آنچه آن جوانمردان بسیصد و نه سال در خواب نوش کردند تو در یک نفس در بیداری نوش کن که خانه خالی است و دوست تراست.

شب هست و شراب هست و عاشق تنهاست بر خیز و بیا بتاکه امشب شب ماست

و گفته – الف اشارت که أنا، لام – لی، میم – منی – أنا منم که خداوندم، رهی را مهر پیوندم، نور نام و نور پیغامم دلها را روح و ریحانم، جانها را انس و آرامم. لی – هر چه بود و هست و خواهد بود همه مُلک و مِلل من، محکوم تکلیف و مقهور تصریف من. غالب دران امر من، نافذ در آن مشیّت من، بود آن بداشت من، حفظ آن بعون من. منّی – هرچه آمد از قدرت من آمد، هر چه رفت از علم من رفت، هر چه بود از حکم من بود. این تنبیه است بندگان را که شما عقل و دانش خویش معزول

p.54
کنید تا بر خورید. کار با من گذارید تا بهره برید، خدمت صافی دارید تا بار یابید، حرمت رفیق گیرید تا پیشگاه را بشائید، بر مرکب مهر نشینید تا زود بحضرت رسید، همّت یگانه دارید تا اول دیده در دوست بینید.

پیر طریقت و جمال اهل حقیقت شیخ الاسلام انصاری سخنی نغز گفته در کشف اسرار – الف و پردهٴ غموض از آن برگرفته. گفت : – « الف – امام حروف است، در میان حروف معروف است، الف بدیگر حروف پیوند ندارد، دیگر حروف بالف پیوند دارد الف از همه حروف بی نیاز است، همه حروف را بالف نیاز است. الف راست است، اول یکی و آخر یکی، یک رنگ، و سخنها رنگارنگ. الف علت شناخت از راستی علت نپذیرفت، تا آنجا که او جای گرفت هیچ حرف جای نگرفت. مقام هر حرفی در لوح پیداست، در حقیقت جمع در نظاره جداست. در هر مقامی از مقامات یکی نازل، همه یکی‌اند دو گانگی باطل. »

و گفته‌اند هر حرفی چراغی است از نور اعظم افروخته، آفتابی است از مشرق حقیقت طالع گشته، و بآسمان غیرت ترقی گرفته، هرچه صفات خلق است و کدورات بشر حجاب آن نور است و تا حجاب برجاست یافتن آنرا طمع داشتن خطا است.

عروس حضرت قرآن نقاب آنگه براندازد که دارالملک ایمانرا مجزّد یابد از غوغا.

« ذلکَ الکِتابُ » ــ گفته اند این کتاب اشارت است بانک الله تعالی برخود نبشت از بهر امّت محمّد (ع) که اِنّ رحمتی سبقت غضبی و ذلک فی قوله عزّوجلّ ـ کتب ربکم علی نفسه الرحمة. و گفته اند اشارت بآن است که الله بردل مؤمنان نبشت ازایمان و معرفت وذلک قوله « کتب فی قلوبهم الایمان » ـ چنانستی که الله گفت ـ بندهٴ من؟ نقش ایمان در دلت من نبشتم، عطر دوستی من سرشتم، فردوس از بهر تو من نگاشتم، دلت بنور معرفت من آراستم، شمع وصال من افروختم، مُهر مهر من بر ان دل نهادم، رقم عشق در ضمیرت من زدم، کتب فی قلوبهم الایمان ـ لوح نبشتم لکن همه وصف تو نبشتم، دلت نبشتم همه وصف خود نبشتم، وصف تو که در لوح نبشتم بجبرئیل ننمودم، وصف خود

p.55
که در دلت نبشتم بدشمن کی نمایم، در لوح نبشتم جفا و وفاءِ تو، در دلت نبشتم ثنا و ومعرفت. نبشتهٴ تو از آنچه نبشتم بنگشت، نبشتهٴ خود از آنچه نبشتم کی بگردد؟ موسی تختهٴ از کوه کند، چون بر وی توریة نبشتم زبرجد گشت، دل عارف از سنگ جفوت بود چون بر وی نام خود نبشتم دفتر عزّت گشت.

« هُدَیً لِلمُتَّقین » ـ جای دیگر گفت : « هو لِلّذینَ آمَنوا هُدیً وَشفاء »، گفت این قرآن متقیانرا هُدی است، مؤمنانرا شفاست، آشنائی را سبب است، روشنائی را مدد است، کلید گوشها، آینهٴ چشمها، چراغ دلها، شفاء دردها، نور دیدهٴ آشنایان بهار جان دوستان، موعظت خائفان، رحمت مؤمنان. قرانی که ثناءِ آلهیّت مطلع قدم اوست، نامهٴ که بتیسیر ربوبیّت تنزّل اوست، کتابی که عزّة احدیّت بحکم غیرت حافظ و حارس اوست، در سرای حکم موجود و در پردهٴ حفظ حق محفوظ، یقول الله عزّوجلّ « اِنّا نحن نزّلنا الذِّکر واِنّا له لحافظون . »

چون دانی که قرآن متّفیانرا هدی است پس نسب تقویٰ درست کن تا ترا در پرده عصمت خویش گیرد ـ میگوید جلّ جلاله ـ « اِنّ اکرمکم عندالله اتقیکم. » فردا برستاخیز همه نسبها بریده شود مگر نسب تقویٰ. هرکه امروز بیناه تقویٰ شود فردا بجوار مولیٰ رسد. خبر چنین است که « ـ یُحشر النّاسُ یوم القیامة ثمّ یقول الله عزّوجلّ لهم ـ طالما کنتم تکلّمون و اَنَا ساکتٌ فاسکتوا الیوم حتّی اتکلّمَ، انّی رفعت نسباً و اَبَیتُم الاّ انسابکم، قلت اِنّ اکرمکم عندالله أتقاکم و اَبیتم انتم، فقلتم فلان بن فلان فرفعتم انسابکم و وضعتم نسبی فالیوم ارفعُ نسبی و وضعت انسابکم، سیعلم اهل الجمع من اصحاب الکرم و این المتّقون. »

عمر خطاب کعب الاحبار را گفت که از تقوی با من سخنی گوی. گفت ـ یا عمر بخارستان هیچ بار گذر کردی؟ گفت کردم. گفتا چه کردی و چون رفتی در آن خارستان؟ گفتا متشمّر فراهم آمدم و جامه با خود گرفتم و خویشتن را از خار بپرهیزیدم گفت یا عمر آنست تقوی ـ و فی معناه انشدوا .

خلّ الذّنوب صغیرها و کبیرها فهی التقی. کن مثل ماشٍ فوق ارض الشوک یحذر مایَری

لاتحقرنّ صغیرةً ـ انّ الجبالَ من الحصیٰ

p.56
آنکه صفت متّقیان و حلیت ایشان درگرفت گفت : « اَلَّذینَ یُؤمِنونَ بِالغیبِ »، خدایرا نادیده دوست دارند و بیگانگی وی اقرار دهند و بیکتائی وی در ذات و صفات بگروند و پیغامبر وی را نادیده استوار گیرند و رسالت وی قبول کنند و براه سنّت وی راست روند و پس از پانصد سال سیاهی بر سپیدی بینند بجان و دل قبول کنند. و پیغام که گزارد و خبر که داد از عالم ملکوت و سدره منتهی وجنّات مأوی و عرش مولی و عاقبت این دنیی، بدرستی آن گواهی دهند. و بهمه بگروند. ایشانند که مصطفی ع ایشانرا برادران خواند و گفت : ـ و اشوقاه الی لقاء اخوانی!

« وَیُقیمونَ الصَّلوةَ » _ نماز کنند که گویی در الله می نگرند و با وی راز میکنند، تصدیقاً لقوله علیه السلام : اعبدِ الله کَاَنّک تراه فان لم تکن تراه فَاِنّه یراک و قال صلعم « اِنّ العبد اذا قام فی الصّلوة فَاِنّما هی بین عینی الرّحمن جلّ و عزّ، فاذا التفت یقول الله عزّ و جل: ـ ابنَ آدم اذا من تلتفتُ الی خیر لک مِنّی تلتفت ابنَ آدم، اقبل علیّ فانا خیرُ لک مِمّن تلتفت الیه. » کوش تا آن ساعة که بنماز درآئی اندیشه با نماز داری و دل با راز پردازی و بادب باشی و دل از نعمت برگردانی و قدر راز ولی نعمت بدانی، که دون همت و مختصر کسی باشد که راز ولی نعمت یافت و دل بنعمت مشغول داشت.

« وَمِمّا رَزقناهُم یُنفِقُون » ـ در صفت متقیان بیفزود ـ گفت نواختی که بر ایشان نهادیم و نعمتی که ایشانرا دادیم بشکر آن نعمت قیام کنند، بفرمان شرع درویشانرا نوازند و بایشان مواساة کنند، و نایبان حق دانند در فرا گرفتن صدقات، و این خود راه عموم مسلمانانست که فریضه گزارند یا اندکی به تبرّع بیفزایند. امّا راه اهل حقیقت درین باب دیگرست که ایشان هرچه دارند بذل کنند و نیز خود را مقصّر دانند. یکی پیش شبلی آمد گفت ــ در دویست درم چند زکوة واجب شود. گفت ـ از آن خود میپرسی یا از آن من. گفت تا این غایت ندانستم که زکوة من دیگر است و زکوة شما دیگر. این را بیان کن. گفت ـ اگر تو دهی پنج درم واجب شود و اگر من دهم جمله دویست درم و پنج درم شکرانه برسر عامه امت که فریضه زکوة گزارند. حاصل کارایشان آنست که گویند بار خدایا بانچه دادیم از ما راضی و خشنود هستی و اهل خصوص که جملهٴ مال

p.57
بذل کنند ثمرهٴ عمل ایشان آنست که الله گوید بندهٴ من بآنچه کردی از من راضی و خشنود هستی و شتّان ما بينهما. وصف الحال صدیق اکبر گواهی میدهد که چنین است ـ پس از آنکه جمله مال خویش بذل کرد روزی بیامد بحضرت نبّوت گلیمی سپید درپوشیده و خلالی ازخرما پیش گلیم بیرون زده،قال فنزل جبریل و قال یا محمد اِنّ الله یقرئک السّلام و یقول ما لابی بکر فی عبائه قد خلّها بخلالٍ. فقال یا جبریلُ اَنفقَ علیه مالَه قبل الفتح. قال فانّ الله عزّ وجَلّ یقول اِقرئه السّلام و قل له اِنّ الله عزّوجلّ ـ : یقول اَراض انت عنّی فی فقرک هذا ام ساخطٌ. فقال أسخطَ علیَّ رَبّی؟ انا عن ربّی راضٍ. و گفته اند قوام بنده و استقامت احوال وی بسه چیز است ـ یکی دل، دیگر تن، سدیگر مال. تا ایمان بغیب ندهد دل وی در راه دین مستقیم نشود و روشنائی آشنائی در وی پدید نیاید، و تا فرایض نماز نگزارد سلامت و استقامت تن وی بر دوام راست نشود، و تا زکوة از مال جدا نکند آن مال با وی قرار نگیرد.

« وَالّذینَ یُؤمِنونَ بِما اُنزِلَ اِلَیکَ وَما اُنزِلَ مِن قَبلِکَ . » ـ این آیات هم صفت متّقیان است و اثبات ایمان ایشان بقرآن و غیر آن هرچه فرو آمد از آسمان از پیغام و نشان بزبان پیغامبران، رب العالمین ایشانرا دران بستود و به پسندید و ایمان ایشان قبول کرد، و هر شرفی و کرامتی که امّتان گذشته را بود اینانرا داد و بران بیفزود و هر گران باری و سختی که بریشان بود ازینان فرو نهاد. ایشانرا روزگار عمل درازتر بود و این اُمت را ثواب طاعت بیشتر، ایشان را توبت وقتی بود و عقوبت ساعتی، و گناهان این اُمت را مجال توبت تا وقت نزع و عقوبت در مشیت. وانگه ربّ العالمین منت نهاد بر مصطفی (ع) و گفت « وما کنتَ بجانب الطور اذ نادینا » ای مهتر تو آنجا نبودی حاضر بران گوشهٴ طور که ما با موسی سخن تو گفتیم و سخن امّت تو؟ موسی گفت بار خدایا من در توریة ذکر امّتی میخوانم سخت آراسته و پیراسته و پسندیده، سیرتها نیکو دارند و سریرتها آبادان، که اند ایشان. فقال الله تعالی ـ فتلکَ امّة محمد . موسی مشتاق این امت شد گفت بار خدایـا روی آن دارد که ایشانرا بـامن نمائی. گفت نه که ایشانرا وقت بیرون آمدن نیست. اگر خواهی آواز ایشان بگوش

p.58
تو رسانم. پس الله بخودی خود ندا در عالم داد که « یا امّةَ احمد » ـ هرچه تا قیام الساعة امّت وی خواهند بود همه گفتند لَبّیک ربّنا و سَعدیک ـ چون ایشانرا برخوانده بود بی تحفهٴ بازنگردانید، گفت ـ اعطیتکم قبلَ ان تسألونی و غفرت لکم قبلَ اَن تستغفرونی. عجب نیست که موسی کلیم ص پس از آنک در وجود آمده بود و شرف نبوّت و رسالت یافته و مناجات حق را بپایان کوه طور شده الله او را بندا برخواند. عجبتر اینست که قومی بیچارگان و مشتی آلودگان نا آفریده هنوز در کتم عدم بعلم الله موجود ایشانرا بندا میخواند و ببندگی می نوازد.

« و بِالآخرةِ هُم یُوقِنُـون » ـ و برستاخیـز و احوال غیبی چنان بی گمان باشند که حارثه آنگه که مصطفی پرسید از وی که ـ کیف اصبحت یا حارثه . قال اصبحت مؤمناً بالله حقّاً و کاَنّی باهل الجنّة یتزاورون و کانّی باهل النار یتعاوون کأنّی انظر الی عرش ربّی بارزاً مصطفی ص او را گفت عرفت فالزم. هذا عامر ابن عبدالقیس یقول لو کشف الغطاء ما ازددتُ یقیناً.

« اُولئِـکَ عَلیٰ هُدیً مِن رَبِّـهِم . » ــ اینت پیروزی بزرگوار و مدح بسزا، اینت دولت بی نهایت و کرامت بی غایت، درِ فراست بریشان گشاده و نظر عنایت بدل ایشان روا داشته، و چراغ هدی در دل ایشان افروخته تا آنچه دیگران را غیب است ایشانرا آشکارا، و آنچه دیگرانرا خبر است ایشانرا عیان، انس مالک در پیش عثمان عفان شد قال ـ و کنت رأیت فی الطّریق امرأة فامّلت محاسنها فقال عثمان یَدخُلُ علیّ اَحدکم و آثارالزّناءِ ظاهرةٌ علی عینیه ـ فقلت اَوَحیٌ بعد رسول الله فقال لا ـ ولکن تبصرةٌ و برهانٌ و فراسةٌ صادقةٌ. وقد قال صلعم ـ « اتّقوا فراسَةَ المؤمن فَاِنّه ینظر بنورالله » پیری را پرسیدند که این فراسة چیست. جواب داد که ارواحٌ تتقلّب بالملکوت فَتشرفُ علی معانی الغیوب، فتنطق عن اسرار الحق نطق مشاهدةٍ لا نطق ظَنٍ و حِسبانٍ. و فی معناه انشدوا.

فدیت رجـالاً فی الغیـوب نزولٌ و اسرارهم فیما هناک تجولُ یرومون بالاسرار فی الغیب مشهداً من الحقّ ما للنّاسِ منه سبیلُ

p.59
فیلقون روح القدس فی سرّ سرّ هم و یبقون فی مهنیً لدیه نزولٌ رجالٌ لهم فی الغیب قربٌ و محضرٌ و انفسهـم تحت الوجود قتیلٌ

سری سقطی استاد جنید بود رحمهما الله روزی فرا جنید گفت ـ که مردمانرا سخن گوی و ایشان را پند ده که ترا وقت است که سخن گویی ـ جنید گفت خود را باین مثابت نمی دانستم واستحقاق آن درخود نمیدیدم آخر شبی مصطفی را بخواب دیدم و کان لیلة جمعة قال لی تکلّم علی النّاس ـ مصطفی وی را گفت که سخن گوی مردمانرا ـ جنید گفت من همانشب برخاستم پیش از صبح و بدر سرای سری رفتم فدققت علیه الباب فقال السری لَم تُصدّقنا حتّی قیل لک. روز دیگر بجامع بنشست و خبر در شهر افتاد که جنید سخن میگوید. غلامی نصرانی بیامد متنکّروار گفت یاشیخ ما معنی قول رسول لله اتّقوا فراسَةَ المؤمن فَانّه ینظر بنور الله. فاطرق الجنید ثم رفع الیه رأسه فقال أسلم فقد حان وقتُ اسلامک. فاَسلم الغلام. نگر تا اعتراض نیاری بر احوال ایشان و منکر نشوی فراسة ایشانرا که این گواهی آدمی بر مثال آئینه ایست زنگ گرفته تا آن زنگ بر روی دارد هیچ صورت در وی پدید نیاید چون صیقل داد همه صورتها در آن پیدا شود، این دل بنده مؤمن تا کدورات معصیت بر آن است هیچ چیز در آن پیدا نشود از اسرار ملکوت، چون زنک معاصی از آن باز شود اسرار ملکوت و احوال غیبی در آن نمودن گیرد، این خود مکاشفهٴ دلست، و چنانک دلرا مکاشفه است جانرا معاینه است. مکاشفه برخاستن عوایق است میان دل و میان حق، و معاینه هام دیداریست تا با دل است هنوز با خبرست چون بجان رسید بعیان رسید.

عالم طریقت و پیشوای اهل حقیقت شیخ الاسلام انصاری قدّس الله روحه بر زبان کشف این رمز برون داده و مهر غیرت از آن برگرفته،گفت «روز اول در عهد ازل قصه رفت میان جان و دل، نه آدم و حوا بود نه آب و گل، حق بود حاضر و حقیقت حاصل، وکنّا لحکمهم شاهدین. قصهٴ که کس نشنید بآن شگفتی، دل سایل بود و جان مفتی، دل را واسطهٴ در میان بود و جانرا خبر عیان بود هزار مسئله پرسید دل از جان همه متلاشی، در یک حرف جان همه را جواب داد. در یکطرف نه دل از سؤال سیر آمد نه جان از جواب

p.60
نه سؤال از عمل بود نه جواب از ثواب، هرچه دل از خبر پرسید جان از عیان جواب داد تا دل با عیان بازگشت و خبر فرا آب داد. گر طاقت نیوشیدن داری مینیوش و گرنه به انکار مشتاب و خاموش،دل از جان پرسید که وفا چیست؟ و فنا چیست؟ و بقا چیست؟ جان جواب داد که وفا عهد دوستی را میان دربستن است و فنا از خودی خود برستن است و بقا بحقیقت حق پیوستن است. دل از جان پرسید که بیگانه کیست؟ و مزدور کیست؟ و آشنا کیست؟ جان جواب داد که بیگانه رانده است، و مزدور بر راه مانده، و آشنا خوانده. دل از جان پرسید که عیان چیست؟ و مهر چیست؟ و ناز چیست؟ جان جواب داد که عیان رستاخیز است و مهر آتش خون آمیز است، ناز نیاز را دست آویز است. دل گفت بیفزای، جان جواب داد که عیان با بیان بدساز است، و مهر با غیرت انبازاست، و آنجا که ناز است قصّه دراز است. دل گفت بیفزای، جان جواب داد که عیان شرح نپذیرد، و مهر خفته را براز گیرد، و نازنده بدوست هرگز نمیرد. دل از جان پرسید که کس بخود باین روز رسید. جان جواب داد که من این از حق پرسیدم حق گفت : یافت من بعنایت است، و پنداشتن که بخود بمن توان رسید جنایت است. دل گفت ـ دستوری هست یک نظر، که بماندم از ترجمان و خبر؟ جان جواب داد که ایدر خفته را آب رود و انگشت در گوش آواز کوثر شنود؟ این قصّه میان جان و دل منقطع شد، حق سخن درگرفت و جان و دل مستمع شد قصه میرفت تا سخن عالی شد و مکان از نیوشنده خالی شد، اکنون نه دل از ناز می بیاساید نه جان از لطف. دل در قبضه کرم است و جان در کنف حَرَم، نه از دل نشان پیدا نه از جان اثر، در هست نیست کرمست و در عیان خبر، سرتاسر قصّه توحید همین است، کنت له سمعاً یسمع لی. گواهی بداد که چنین است.

p.73
قوله تعالی « إِنَّ الَّذینَ کَفَروا » الایة. از اول سورة تا اینجا اشارت است بفضل و لطف خداوند عزّوجل با آشنایان و دوستان و این آیات اشارت است بقهر و عدل او با بیگانگان و دشمنان. و خدایرا عزّوجلّ هم فضل است و هم عدل، اگر عدل کند رواست ور فضل کند از وی سزاست، ونه هر چه در عدل رواست از فضل سزاست که هر چه از فضل سزاست در عدل رواست. یکی را بفضل بخواند و حکم او راست، یکی را بعدل براند و خواست اوراست. نیک آنست که فضل بر عدل سالارست و عدل در دست فضل گرفتارست، عدل پیش فضل خاموش و فضل را حلقهٴ وصال در گوش. نه بینی که عدل او را هام راه است و شاد آنکس که فضل او را پناه است. ثمرهٴ فضل سعادت و پیروزی است، و نتیجهٴ عدل شقاوت و بیگانگی. هردو کاری است رفته و بوده ـ جفّ القلم بما هو کائن الی یوم القیامة. حکمی است ازلی و کاری انداخته و از آن پرداخته من قَعدَ به جَدّهُ لَم یَنهض به جِدّه.

پیر طریقت گفت : « الهی از آنچه نخواستی چه آید؟ و آنرا که نخواندی کی آید؟ ناکشته را از آب چیست؟ و نابایسته را جواب چیست؟ تلخ را چه سود گرش آب خوش در جوار است؟ و خار را چه حاصل از آن کش بوی گل در کنارست؟ قسمی رفته نفزوده و نکاسته چتوان کرد، قاضی اکبر چنین خواسته، شیطان در افق اعلی زیسته، و هزاران عبادت برزیده چه سود داشت که نبود بایسته. اذا کان الرّضا و الغضب صفةً ازلیّةً فما تنفع الاکمام المقصّرة و الاقدام المؤدّیةِ. » عمر خطاب روزی بر ابلیس رسید گریبان وی بگرفت ـ دیر است تا من در طلب توام ترا بخانه برم تا کودکان برتو بازی کنند. ابلیس گفت ـ ای عمر پیرانرا حرمت دار در هفت آسمان خدایرا عبادت

p.74
کردهام بهر آسمان صدهزار سال همی بالا گرفتم پنداشتم که آن بالا گرفتن من کرامتی است و نواختی چون نیک نگه کردم معنی آن بود که تا هرچند بالا بیش چون بیفتم سخت تر و صعب تر افتم ؛ ای عمر تو هفصد هزار ساله عبادت من ندیدهٴ و من ترا پیش بت بسجود دیدهام. عمر دست از وی بداشت و زبان حال ابلیس از سر مهجوری میگوید .

گفتم چو دلم با تو قرین خواهد بود مستوجب شکر و آفرین خواهد بود بالله که گمان نبردم ای جان جهان کامّید مرا فذلک این خواهد بود

« خَتَمَ الله عَلیٰ قُلوبِهِم » ـ یکی را مُهر بیگانگی بر دل نهادند تا در کفر بماند، یکی را مهر سرگردانی بر دل نهادند تا در فترت بماند، آن بیگانه است رانده و سر راه گم کرده، و این بیچاره در راه بمانده و بغیر دوست از دوست بازمانده.

بهرچ از راه باز افتی چه کفر آن حرف و چه ایمان بهرچ از دوست و امانی چه زشت آن نقش و چه زیبا

نه هرکه از کفر برست او بحق پیوست که وی از خود برست، او که از کفر برست بآشنائی رسید و او که از خود برست بدوستی رسید، و از آشنایی تا دوستی هزار منزل است و از دوستی تا بدوست هزار وادی.

مازِلتُ أنزلُ مِن وِدادِک منزلاً یتحیّر الالبابُ عِندَ نُزولِه

« وَمِنَ النّاسُ مَن یَقُولُ آمَنّا بِاللهِ » ـ این قصّه منافقان است و سرّ نفاق منافقان بشرف مصطفی باز میگردد از دو وجه ـ یکی از روی غیرت دیگر از روی رحمت. چون مصطفی محبوب حق بود وجمال و کمال از حدود افهام و اوهام او درگذشته الله تعالی او را بحکم غیرت در پرده عصمت خویش گرفت، و نفاق منافقان نقاب جمال وی ساخت، وز عالمیان در حجاب شد تا کس او را بحقیقت بنشناخت و چنانک بود او را بکس ننمود، « وتریهم ینظرونَ الیک و هم لایُبصِرون » اگرنه نفاق آن منافقان نقاب آن طلعت بودی خلایق همه خاک در نور غیب انداختندی. آن چنان آفتابی و نوری و ضیائی را چنین نفاقی که نفاق عبدالله ابی سلول و مانند او بود بکار باید، و اگرنه شعاع آن جمال بآدمیان بیش از آن کردی که جمال عیسی با قوم عیسی کرد تا گفتند ـ المسیح ابن الله .

p.75
و این را بمثالی توان گفت : ـ این قرص آفتاب که شعاع وی از آسمان چهارم میتابد روی در آسمان پنجم دارد و الله تعالی فریشتگان آفریده و بر وی موکّل کرده و در پیش آن فریشتگان بیابانهای پر برف می آفریند، و ایشان از آن برف چندانک کوه کوه برمیدارند و در قرص آفتاب میزنند تا حرارت آن شکسته میشود و اگر نه از تبش و حرارت وی عالم بسوختی ـ همچنان نفاق منافقان در حضرت آن آفتاب دولت انداختند و گرنه خلایق همه زنّار شرک بستندی. ولکن آن مهتر عالم همه لطف و رحمت بود ـ چندانک گفت صلعم « انا رَحمةٌ مُهداةٌ » و قال تعالی « وما اَرسَلناکَ اِلاّ رَحمةً للعالمین »

« یُخادِعونَ اللهَ والذّینَ آمَنوا .» ـ خود کردند و خون خود بدست خود ریختند و داغ حسرت بر جان خود نهادند، که قصد فرهیب حق داشتند. و سرانجام آن کار نشناختند. شوخی آدمی را چه پایانست، و بی شرمی وی را چه کرانست. تقصیر را روی بود و شوخی را روی نه، تقصیر از ضعف است و ضعف از خلقت آدمی، و شوخی ستیز است و ستیز نشان بیگانگی.

« فی قُلُوبِهِم مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللهُ مَرَضاً » ـ اینت بیماری که آنرا کران نه، و اینت دردی که آنرا درمان نه، و اینت شبی که آنرا بام نه، بزارتر از روز منافق روز کیست؟ که از ازل تا ابد در بیگانگی زیست، امروز در عذاب نهانی، و فردا در حسرت جاودانی. « وَلَهُم عَذابٌ اَلیمٌ » ـ اذا رَاو اشکالهم الّذین صدّقوا کیف وَصلوا، و راَو انفسهم کیف خَسروا.

p.92
« وَاِذا قِیلَ لَهُم آمِنُوا » ـ الآیة ـ ای خداوند کریم، ای کردگار نامدار حکیم، ای در وعد راست و در عدل پاک، و در فضل تمام، و در مهر قدیم، آنچه خواهی مینمائی و چنانک خواهی می آرائی. هر یکرا نامی و در دل هر یک از تو نشانی

p.93
رقم شایستگی بر قومی، و داغ نبایستگی بر قومی، شایستهٴ از راه فضل درآورده بر مرکب رضا ببدرقهٴ لطف در هنگام اکرام در نوبت تقریب. و ناشایستهٴ در کوی عدل رانده بر مرکب غضب ببدرقهٴ خذلان در نوبت حرمان. این حرمان و آن تقریب نه از آب آمد و نه از خاک که آن روز که این هر دو رقم زد نه آب بود و نه خاک فضل و لطف ازلی بود و قهر و عدل سرمدی، آن یکی نصیب مخلصان و این یکی بهرهٴ منافقان.

پیر طریقت گفت : « آه از قسمی پیش از من رفته! فغان از گفتاری که خودرائی گفته! چه سود ارشاد بوم یا آشفته؟ ترسان از آنم که آن قادر در ازل چه گفته! » منافقان که در زیر هدم عدل افتادند خویشتنرا خود پسندیدند، و نیکنامی بر خود نهادند. و مخلصان و صدّیقان و صحابهٴ رسول را سفها گفتند. رب العالمین بکرم خود این نیابت بداشت و ایشانرا جواب داد که سفیهان نه ایشانند سفیهان آنند که ایشانرا سفیهان گویند. آری هرکه خویشتنرا نبود الله ویرا بود، هرکه فرمانبرداری الله را کمر بست الله بوی پیوست، من کان لِلّه کان الله له. کافران فرا مصطفی را گفتند که تو مجنونی ـ یا ایّها الَّذی نُزِّلَ عَلیه الذّکر اِنَّکَ لَمجنونٌ ـ الله گفت یا محمد اینان ترا دیوانه میگویند و تو دیوانه نهٴ « ما اَنت بِنعمةِ ربک بمجنون » تو دوست مائی پسندیده مائی! ترا چه زیان که ایشان ترا نپسندند، ترا آن باید که منت پسندم. دوست دوست پسند باید نه شهر پسند.

« وَاِذا لَقُواالَّذینَ آمَنُوا قالوا آمَنّا » ـ منافقان خواستند که جمع کنند میان صحبت مسلمانان و عشرت کافران، الله تعالی میگوید ـ یُریدونَ اَن یأمنوکم ویأمنوا قومهم ـ خواهند که هم از شما ایمن باشند هم ازیشان، اکنون نه از شما ایمن اند نه ازیشان، مذبذبین بین ذلک لا الی هؤلاءِ ولا الی هؤلاء .

مهر خود و یار مهربانت نرسد آن خواه گر این و اگر آنت نرسد

ارادت و عادت با یکدیگر نسازند تاریکی شب و روشنائی روز هردو در یک حال مجتمع نشوند در یک دل دو دوستی نگنجد.

ایّها المنکح الثّریا سُهیلاً عمرک الله کیف یلتقیان

p.94
هی شامّیةٌ اذا ما استقلّت و سُهیلٌ اذا استقلّ یَمانٍ

منافقان که بر مؤمنان استهزاء میکردند و جز زانک در دل داشتند بزبان میگفتند وا شیاطین سران خود یکی شدند تا بر مؤمنان کیدها ساختند و عذاب ایشانرا درحال می نگرفت، آن نه از نتاوستن الله بود با ایشان یا از فرو گذاشتن ایشان ـ کلّا! و حاشا! فَاِنَّ الله تعالیٰ یمهلُ و لایهمل. الله زودگیر و شتابنده نیست، که شتابنده بعذاب کسی باشد که از فوت ترسد ـ و الله تعالی بر همه چیز به همه وقت قادر بر کمال است، و تاونده با هر کاونده. بوی هیچ چیز درنگذرد و از وی فائت نشود. فرعون چهار صد سال دعوی خدائی کرد و سر از ربقه بندگی بیرون برد و الله تعالی وی را در آن شوخی و طغیان فرا گذاشت و عذاب نفرستاد. نه از آنک با وی می نتاوست یا در مملکت می دربایست، ولکن خداوندی بزرگوارست و بردبار و صبور، از بزرگواری و بردباری وی بود که او را زود نگرفت، و بزبان موسی کلیم بوی پیغام فرستاد و گفت : «یا موسی ، انطلق برسالاتی فانّک بعینی و سَمعی و معک ایدی و نصری، الیٰ خلقٍ ضعیف من خلقی بطر نعمتی و اَمن مکری، و غرّته الدّنیا حتّی جَحد حقّی و انکر ربوبیّتی، و عبد دونی، و زعم انّه لایعرفنی و انّی اقسم بعزّتی لولاالعذر و الحجّة اللّذان وَضعتُ بینی و بین خلقی لبطشتُ به بطشةَ جَبّارٍ بغضب یغضبه السّموات و الارض و الجبال و البحار، فان امرت السّماء حَصبته، واِن امرت الرض ابتلعته، وان امرت الجبال دمّرته، وان امرت البحار غرقته؛ ولکنّه هان علیّ و سقط من عینی، و وسعه حلمی، فاستغنیت عن عبیدی. و حُقّ لی اَنّی انا الغنّی لاغنّیَ غیری، فبلّغه رسالتی و ادعه الی عبادتی، و ذکّره بایّامی، و حذّره نقمتی و بأسی، و اخبره انّی انا الله الی العفو و المغفرة اسرع منی الی الغضب والعقوبة، و قل له اجب ربّک، فَانَّه واسع المغفرة. فَاِنّه قد امهلک اربع مَائة سنةٍ و هو یمطر علیک السّماء و ینبت لک الارض و لم تسقم و لم تهرم و لم تفتقر و لَم تغلب. ولوشاءَ ان یَجعلَ ذلک بِک فعل ولکنّه ذو أناة و حلم عظیم». ذکر وهب بن منبه . قال قال الله عزّوجل لموسی علیه السّلام و ذکر الحدیث بطوله.

« مَثَلُهُم کَمَثَلِ الّذی استَوقَدَ ناراً » ـ این مثل کسی است که بدایتی نیکو

p.95
دارد حالی پسندیده، و وقتی آرمیده، تن بر خدمت داشته، و دل با صحبت پرداخته روزی چند درین روشنائی رفته، و عمری بسر آورده ناگاه دست قدر از کمین گاه غیب در آید و او را از سر وقت خود رباید، و آن روشنائی عدالت به ظلمت حرص بدل شود، و طبع جافی بر جای وقت صافی نشیند. دربند علاقت چنان شود که نیز از آن رهائی نیابد. آنگه روزگاری در طلب حطام دنیا و زینت آن بسر آرد، و از حلال و حرام جمع کند، و آلودهٴ تبعات و خطرات شود. پس چون کار دنیا و اسباب آن راست کرد و دل بر آن نهاد برید مرگ کمین گاه مکر برگشاد! که هین رخت بردار که نه جای نشستن است و نه وقت آرمیدن! آن مسکین آه سرد میکشد و اشک گرم از دیده می بارد، و بروزگار خود تحسّر میخورد، و بزبان حسرت این نوحه میکند که :ـ

گلها که من از باغ وصالت چیدم دُرها که من از نوش لبت دزدیدم آن گل همه خار گشت در دیدهٴ من وان دُر همه از دیده فرو باریدم و کان سراج الوصل ازهر بیننا فهبّت به ریحٌ من البین فانطفی

اینست اشارت آیت که ربّ العالمین گفت :

« فَلَمّا اَضاءَت ما حَولَهُ ذَهَبَ اللهُ بِنُورِهِم و تَرَکَهُم فِی ظُلُماتٍ لایُبصِرونَ . »ـ ولکن صاحبدلی باید که اسرار قدم قرآن بگوش دل بشنود و بداند و بدیدهٴ سرّ حقایق آن به بیند و بشناسد. اما ایشان که « صُمٌّ بُکُمٌ عُمْیٌ » ـ صفت ایشان و حکم حرمان رقم بیدولتی ایشان، نه گوش دل دارند تا حق شنوند نه زبان حال تا با حق مناجات کنند، نه دیدهٴ سرّ تا حقیقت حق بینند، « لَهم قلوبٌ لایفقهونَ بِها و لَهم اعینٌ لا یُبصرونَ بها و لَهم آذانٌ لا یَسمعونَ بها . ولو شاء الله لَذَهَب بسمعهمْ وَابصارِهِم » . اگر الله خواستی شنوائی و بینائی از ایشان دریغ داشتی، چنانک روشنائی دانائی دریغ داشت. یا اگر خواستی برق اسلام فرا دل ایشان گذاشتی تا بخود ربودی و به اسلام درآوردی، واگر خواستی آنرا تواننده بودی که وی خداوندیست هر کار را تواننده و بهر چیز رسنده و بهیچ هست نماننده!

p.112
قوله تعالی « یا ایُّها النّاسُ اعبُدوا رَبَّکُم » ـ اینت خطاب خطیر و نظام بی نظیر، سخنی پرآفرین و بر دلها شیرین، جانرا پیغام است و دلرا اِنس، و زبانرا آئین. فرمان بزرگوار از خدای نامدار میگوید ـ بلطف خویش بسزای کرم خویش : « اُعبُدوا رَبّکُم » بندگان من مرا پرستید و مرا خوانید و مرا دانید، که آفریدگار منم، کردگار نامدار بنده نواز آمرزگار منم، مرا پرستید که جز من معبود نیست، مرا خوانید که جز من مجیب نیست، آفریننده منم چرادیگرانرا می پرستید بخشنده منم چونست که از دیگران می بینید ؟. یقول جلّ جلاله ـ انَا والمَلاءُ فی بناء عظیم، اَخلق فیعبد غیری و اُنعم فیشکر غیری. و قال جلّ و عزّ ـ « یا ابن آدم انا بدّک لازم فاعمل لبدّک، کل الناس لک منهم بدٌ و لیس منی بدّ. » و روی انّ اسعد بن زرارة اقام لیلة العقبة فقال « یا رسول اشترط لربک و اشترط لنفسک و اشترط لاصحابک » فقال « امّا شرطی لربی فان تعبدوه و لا تشرکوا به شیئاً، وامّا شرطی لنفسی فان تمنعونی ممّا تمنعون منه انفسکم و اولادکم، و اما شرطی لاصحابی فالمواساة فی ذات ایدیکم » قالوا « فایّ شییءٍ لنا اذا فعلنا ذلک » قال « لکم الجنّة قال « ابسط یدک اُبایعک »

« اُعبُدوا رَبَّکُم » ـ گفته اند که این خطاب عوامّ است که عبادت ایشان بر دیدار نعمت بود و بواسطهٴ تربیت، و آنجا که گفت « اعبدوا الله » خطاب با اهل تخصیص است که عبادت ایشان بر دیدار منعم بود بی واسطهٴ تربیت و بی حظّ بشریت. همانست که جای دیگر گفت « یا ایّها النّاس اتّقوا ربّکم »، جای دیگر گفت « یا ایّها الّذین آمنوا اتّقوا الله » با خطاب تعمیم « اتقوا ربکم » گفت و با خطاب تخصیص « اتّقوا الله. » آن بهشتیانراست و این حضرتیانرا. جنید ازینجا گفت ـ آن روز که در جمع عوام نگرست که از جامع المنصور بیرون میآمدند ـ « هؤلاءِ حشوا الجنّة و للحضرة قومٌ آخرون. » و در آخر آیت گفت ـ « لَعَلَّکُم تَتَّقونَ » ـ این تنبیه است که عبادت الله بنده را بنهایت تقوی رساند، و از نهایت تقوی بنده به بدایت دوستی حق و پیروزی جاودانه رسد. چنانک

p.113
جای دیگر گفت « واتّقوا الله لعلّکم تفلحون » و هم از این بابست « اعبدوا ربّکم وافعلوا الخیر لعلّکم تفلحون »

پس آنگه راه شناخت خویش بازنمود گفت : « اَلَّذيِ جَعَلَ لَکُمُ الاَرضَ فِراشاً وَالسّماءَ بناءً » ـ آنگه عجایب قدرت و بدایع حکمت در زمین و آسمان دلیل است بر خداوندی و آفریدگاری و گواهست بر یکتائی و دانائی و توانائی او آن هفت قبه خضرا از بر یکدیگر بی عمادی و پیوندی بر باد بداشته. نشان قدرت او این هفت کلّه اغبر بر سر آب بداشته، بیان حکمت او آن یکیرا گفته « وَزَینّاها للنّاظرین » و این یکی را « فرشناها فنعم الماهدون »، وانگه این مثال دو کبوتر سیاه و سپید بین که در فضاءِ گنبد ازرق بیرون آمده، بر جناح یکی رقم « فمحونا آیة اللیل » و بر آن دیگر « وجعلنا آیة النّهار مبصرة » این سیاه از آن سپید زاده و آن سپید از این سیاه پدید آمده، « یکوّر اللّیل علی النّهار ویکوّر النّهار علی اللیل ، یولج اللیل فی النهار ویولج النّهار فی اللیل »، پاکی و بی عیبی خدایرا که روشنائی روز از شب دیجور برآورد و تاریکی شب دیجور از روشنائی روز پدید کرد. از این عجبتر که روشنائی دانائی در نقطهٴ خون سیاه دل نهاد، و روشنائی بینائی در نقطهٴ سیاهی چشم نهاد ـ تا بدانی که قادر با کمال بخشندهٴ با فضل و افضال، این روز روشن نشان عهد دولت است، و آن شب تاریک مثال روزگار محنت، میگوید : ای کسانی که اندر روشنائی روز دولت آرام دارید ایمن مباشید که تاریکی شب محنت براثر است، و ای کسانی که اندر شب محنت بی آرام بوده‌اید نومید مباشید که روز روشن بر اثر است. همین است احوال دل گهی شب قبض و گاه روز بسط : اندر شب قبض هیبت و دهشت و با روز بسط انس و رحمت، در حال قبض بنده را همه زاریدن است و خواهش از دل ریش، و در حال بسط همه نازیدن است و رامش در پیش.

پیر طریقت گفت : « الهی گر زارم در تو زاریدن خوشست، ور نازم بتو نازیدن خوشست. الهی شاد بدانم که بر درگاه تو میزارم، بر امید آنک روزی در میدان فضل بتو نازم، تو من فاپذیری و من فاتو پردازم، یک نظر در من نگری و دو گیتی بآب

p.114
اندازم. » ارباب حقایق این آیت را تفسیری دیگر کرده‌اند و رمزی دیگر دیدهاند ـ گفته‌اند ـ که این مثلهاست که الله زد درین آیت، زمین مثل ـ تن ـ است و آسمان مثل ـ عقل ـ و آب که از آسمان فرو آید مثل ـ علم ـ است که بواسطهٴ عقل حاصل شود و ثمرات ـ مثل کردار نیکوست که بنده کند بمقتضای علم، اشارت میکند که ـ الله آن خداوند است که شما را شخص و صورت و تن آفرید و آن تن بجمال عقل بیاراست، وانگه بواسطهٴ عقل علم داد و زیرکی و دانش، تا از آن علم ثمرهای بزرگوار خاست، آن ثمرتها کردار نیکوست که غذاء جان شما و حیوة طیّبه شما در آنست. آن خداوندی که مهربانی وی و رحمت وی بر شما اینست چرا در عبادت وی شرک می آورید و دیگریرا با وی انباز میگیرید. « فَلا تَجعَلُوا لِلّه اَنداداً وَاَنتُم تَعلَمُونَ » ـ مکنید،وبا وی انباز مگیرید.

« وَاِنْ کُنتُم فِی رَیبٍ مِمّا نَزّلنا عَلی عَبدِنا » ـ آیة اول در اثبات توحید حجت است بر مشرکان عرب و این در اثبات نبوّت حجت است بر اهل کتاب و ذمّت. و کلمهٴ شهادت مشتمل است بر هر دو طرف با اثبات توحید و اثبات نبوت، تا بهر دو معترف و معتقد نشود و بر موجب هر دو عمل نکند بنده در دایرهٴ اسلام در نیاید. و اثبات نبوت آنست که مصطفی را صلعم گزیدهٴ حق و بهینهٴ خلق دانی، و نبوت و رسالت وی بجان و دل قبول کنی، و گفتار و کردار و سنن و سیر وی پیشرو و رهبر خود گیری . و بحقیقت دانی که قول او وحی حق است و بیان او راه حق است و حکم او دین حق است، و نفس و بلاغ او در حال حیوة و ممات حجت حقّ است. آدم هنوز در پردهٴ آب و گل بود که سرّ فطرت محمد بر درگاه عزت کمر بسته بود . و نظر لطف حق بجان وی پیوسته. و هو المشار الیه بقوله صلعم : « کنت نبیاً و آدم بین الماء و الطّین »

« فَأتُوا بِسُورَةٍ مِن مِثلِهِ » نشر بساط عزت قرآنست از طی قدس خویش تا نامحرم را دست رد بسینه باز نهد و سوختهٴ عشق را نقاب جمال فرو گشاید.

ببینی بی نقاب آنگه جمال چهرهٴ قرآن چو قرآن روی بنماید زبان ذکر گویا کن

« وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنوا » این آیت نواخت دوستان است و امید دادن ایشان بناز و نعیم جاودان، و ترغیب مؤمنان و حق ایشان بر طاعت و طلب زیادت نعمت. و آیت

p.115
پیش تحذیر بیگانگانست از شور دل و شرک زبان، و بیم دادن ایشان از آتش عقوبت و سیاست قطعیت حق، مؤمن آنست که چون آیت اول شنود بترسد و بی آرام شود، و از عذاب دوزخ باندیشد و چون آیت دوم شنود شاد شود و دل دربندد و امید قوی کند و آرام در دل آرد. رب العالمین هر دو کس را بستود، آن ترسنده و این آرمیده ـ ترسنده را میگوید « انّما المؤمنون الذین اذا ذکرالله وجلت قلوبهم » و آرمیده را میگوید : « الّذین آمنوا وتطمئن قلوبهم بذکرالله ». و سنت خداوند کریم جل جلاله آنست که هر جا که آیت خوف فرستد و بندگانرا از پی آن بترساند از پی آن آیت رجا و رحمت فرو فرستد و دل ایشانرا آرام دهد تا نومید نشوند.

« وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنوا » ـ هر که امروز در میدان خدمت است بشارتش باد که فردا در مجمع روح و ریحان است، و نه هر که ببهشت رضوان، بکرامت روح و ریحان رسید. بهشت رضوان غایت نزهت متعبدان است، و روح و ریحان قبلهٴ جان محبانست، بهشت رضوان علّیین و دارالسلام است، و روح وریحان در حضرت عندیّة تحفهٴ جان عاشقانست، هر که حرکات را پاس دارد ببهشت رضوان رسد ـ هر که انفاس را پاس دارد بروح و ریحان رسد. این روح و ریحان که تواند شرح آن و چه نهند عبارت از آن، چیزی که نیاید شرح آن در زبان چون توان، بادی درآید از عالم غیب که آنرا باد فضل گویند میغی فراهم آرد که آنرا میغ برّ گویند، بارانی ببارد که آنرا باران لطف گویند سیلی آید از آن باران که آنرا سیل مهر گویند .

سیلی باید که هر دو عالم ببرد تا نیز کسی غمان عالم نخورد

آن سیل مهر بر نهاد آب و خاک گمارند تا نه از آب نشان ماند نه از آب خبر، نه از بشریت نام ماند نه از انسانیت اثر . هر شغل که خواست از آب و گل خاست، هر شور که آمد از بشریت و انسانیت آمد. هر دو بگذار تا بنیستی رسی و از نیستی برگذر تا بروح و ریحان رسی.

دیدیم نهان گیتی و اصل جهان از علت و عار برگذشتیم آسان آن نور سیه ز لانقط برتر دان زان نیز گذشتیم نه این ماند ونه آن

p.127
قوله تع « اِنَّ اللهَ لا یَستَحیِی اَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً » الآیة ـ بدانک خدایرا عزّوجلّ نامهای بزرگوار است. و صفتهای پاک، نامهای نیکو و صفتهای پسندیده، نامهای ازلی و صفتهای سرمدی، خود را بآن صفتها بستود و در پیغام و نامهٴ خویش آن صفتها واخلق نمود. از آنها یکی ـ حیاست الله تع بآن موصوف و اثبات آن در آیت و در خبر معلوم. آیت آنست که گفت جلّ جلاله : « اِنَّ اللهَ لا یَستَحیِی اَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً » جای دیگر گفت « والله لا یستحیی من الحق » ـ و خبر درست است از مصطفی صلع که روزی نشسته بود با یاران سخن میرفت در میان ایشان سه مرد از دور می آمدند روی بوی داده، یکی ازآن سه بکران آنجایگه نزدیک مردمان رسید. هم آنجا بنشست، رسول خدا گفت ـ « استحیی فاستحیی الله منه » و هم در خبر است که « اِن الله حییٌ کریمٌ، یستحیی من عبده اذا مدّ یده » الحدیث ـ این صفت حیا و امثال این هرچه درست شود بنصوص کتاب و سنت واجب است بر بندهٴ خدا که چون آن شنود یا خواند بر نام و صفت بیستد و زبان و دل از معنی آن خاموش دارد و از دریافت چگونگی آن نومید باشد که خرد را فرا دریافت آن بتکلف و تأویل راه نیست. میگوید جلّ جلاله : ـ « ولا یحیطون به علماً » ـ معنی آنست که خلق بخود و بعقل خود ویرا درنیابند، مگر که ویرا بآن صفت که خود کرد خود را و بآن نام که خود را بُرد خود را بشناسد، شناختنی و تصدیقی و تسلیمی گردن نهاده، و نادریافته پذیرفته، و تهمت بر عقل خود نهاده، هر که این راه رود و بجز این طریق خود را نپسندد سنّی عقیدت است پاکیزه سیرت پسندیده طریقت ـ ازینجا گشاید چشمهٴ حکمت و صدق فراست و نور معرفت، و این منزلت کسی را بود که چون دیگران از خلق شرم دارند و قبول خلق طلبند وی از حق شرم دارد، و قبول حق طلبد، و از حق کسی شرم دارد که در دل بینائی دارد و

p.128
در سرّ آشنائی، و داند بهر حال که باشد که الله بوی نگرانست و بر کردار وی دیده ور و نگه بان. یقول تع ـ « الم یعلم باَنّ الله یَری » ـ فی الخبر ـ « اعبد الله کانک تراه فان لم تکن تراه فانه یراک » ـ بیچاره آدمی که کشتهٴ غفلت است و گرفتهٴ جهالت، از خلق می شرم دارد و از الله شرم می ندارد، و ربّ العالمین بکرم و حلم خود این فاخواست میکند و میگوید که ـ « وتخشی النّاس والله احق ان تخشاه » ـ میگوید از مردم شرم داری و الله سزاوارتر بآن که از وی شرم داری. یقول الله جلّ جلاله « ما انصفنی عبدی یدعونی فاستحیی ان اردّه و یعصینی ولایستحیی منی » .

در خبر است که فردا در قیامت چون بنده بصراط بازگذرد نامهٴ در دست وی نهند مهر بر آن نهاده، چون سر آن باز کند در آن نوشته بیند ـ بندهٴ من ـ فعلت ما فعلت ولقد استحییت ان اظهر علیک، فاذهب فانّی قد غفرت لک. قال یحیی بن معاذ فی هذا الخبر سبحان من یذنب العبد فیستحیی هو » .

پیر طریقت گفت : ـ « شرم حصار دین است و مایهٴ ایمان و نشان کرم. و خلق درین مقام بر سه گروهند : ـ غافلان و عاقلان و عارفان. غافلان از خلق شرم دارند ایشان ظالمان اند، عاقلان از فرشته شرم دارند ایشان مقتصدانند، عارفان از حق شرم دارند ایشان سابقان اند » . و گفته اند ـ حیا بر هفت وجه است : حیاء جنایت ـ چنانک حیاء آدم (ع)، آنگه که در زلّت افتاد و تاج و حله از وی بربودند، چون متواریان ازین گوشه بدان گوشه می شد. خطاب آمد که ـ « یا آدم أفراراً منّا فقال لا، بل حیاءً منک » دوم ـ حیاء تقصیر ـ چنانک حیاء فرشتگان آنگه گویند سبحانک ماعبدناک حق عبادتک. سوم حیاء اجلال ـ چنانکه حیاء اسرافیل تَسر بَل بجناحیه حیاءً من الله عزّوجلّ. چهارم حیاء کرم چنانک حیاء مصطفی (ع) ـ کان یستحیی من الصحابة اذا دخلوا بیته ان یقول لهم اخرجوا، فقال الله عزّوجلّ « ولکن اذا دُعیتم فاُدخلوا فاِذا طعمتم فانتشروا ولا مستأنسین لحدیثٍ » پنجم ـ حیاء حشمت ـ چنانک حیاء علی علیه السلام حین سأل المقداد حتی سأل رسول الله صلعم عن حکم المذی لمکان فاطمة . ششم ـ حیاء استحقار ـ چنانک حیاء موسی (ع) ـ حین قال انّه لتعرض لِیَ الحاجة

p.129
من الدنیا فاستحیی ان اسألک یا ربّ، فقال الله سلنی حتی ملح عجینک و علف شاتک. هفتم ـ حیاء حق است جلّ جلاله و تقدست اسماؤه و تعالت صفاته و قد مضی ذکره.

« کَیفَ تَکفُرُونَ بِالله » ـ از روی اشارت میگوید ـ ای گم کرده سررشتهٴ خویش ای افتاده در چاه بشریت خویش، راه ازین روشنتر خواهی چونک می نروی. میدان ازین کشیده تر خواهی چونک سواری نکنی. شمع ازین افروخته تر خواهی چونک از جاده می بیفتی. ای سالها بر تو گذشته و هنوز بوئی نایافته، ای بر هزار خوان نشسته و هنوز گرسنه! ای هزاران لباس پوشیده و هنوز برهنه. مسلمانان! میدان فراخست سواران کجااند؟ دیوان فرونهادند متظلمان کجااند؟ طبیب حاضر است بیماران کجااند؟ جمال در کشف است عاشقان کجااند؟

« وَکُنتُم اَمواتاً فَاَحیاکُم » ـ میگوید ـ اگر مرده بودید زنده کردم چون که ننگرید؟ اگر جاهل بودید داناتان کردم چون که در نیابید؟ راهتان نمودم چرا می نروید؟

مرد باید که بوی داند برد ورنه عالم پر از نسیم صباست

پیر طریقت گفت ـ « الهی بنده با حکم ازل چون برآید و آنچه ندارد چه باید جهد بنده چیست؟ کار خواست تو دارد بنده بجهد خویش نجات خویش کی تواند؟ « ثُمَّ یُمِیتُکُم ثُمَّ یُحیِیکُم » ـ گفته اند مرگ بر سه قسم است : و زندگانی بر سه قسم؛ مرگ لعنت، و مرگ حسرت، و مرگ کرامت. مرگ لعنت کافرانراست و مرگ حسرت عاصیانراست و مرگ کرامت متقیانراست. و زندگانی سه قسم است : یکی زندگانی بیم، دیگر زندگانی امید، سوم زندگانی مهر ـ زندگانی بیم در بِرّ پیدا، زندگانی امید در خدمت پیدا، زندگانی مهر در یاد پیدا. زندهٴ بیم روز مرگ او را ایمن کنند که : « لاتخافوا ولا تحزنوا »، زندهٴ امید را روز پسین فانوازند که « ابشروا باالجنة التی کنتم توعدون »، زندهٴ مهر را از دوست بر بساط کرم در مجلس انس این کرامت آید که « ارجعی الی ربکِ راضیةً مرضیةً . »

پیر طریقت گفت ـ « الهی ای سزای کرم و ای نوازندهٴ عالم! نه با جز تو شادیست

p.130
نه با یاد تو غم، خصمی و شفیعی و گواهی و حَکم. هرگز بینما نفسی با مهر تو بهم، آزاد شده از بند وجود و عدم، باز رسته از زحمت لوح و قلم، در مجلس انس قدح شادی بردست نهاده دمادم ».

جز عشق تو بر ملک دلم شاه مباد وز راز من و تو خلق آگاه مباد کوته نشود عشق توام زین دل ریش دستم زسر زلف تو کوتاه مباد

« هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُم ما فِی الاَرضِ جَمِیعاً » جای دیگر گفت « وَسخّر لکم ما فی السموات وما فی الارض جمیعاً منه » ـ میگوید هر چه مملکت زمین است همه برای شما آفریده‌ام و مسخر شما کردم، عطاء ما مختصر نبود، کرامت ما در حق سوختگان ما سرسری نبود، نواخت ما را در حق شما هرگز تراجع نبود، و چنان نیست که بر مملکت زمین اقتصار کردم که آسمانها را هم از بهر نظر شما و نزهت بصر شما و خزینهٴ روزی شما راست کردم، بنده من. چون قدم در کوی عهد ما نهی تو ندانی که آسمانیانرا و زمینیانرا چه بشارت رسد و یکریگر را چه تهنیت کنند، آن من دانم که من هر چیز را داننده‌ام و بهر کس رسنده « وَهُوَ بِکُلِّ شَیئٍ عَلِیمٌ »

درین آیات لطیفه ایست، نگفت (خلقکم لما فی الارض جمیعا) که گفت « خلقَ لَکم ما فی الاَرضِ » یعنی که هر چه مملکت زمین و آسمانست از بهر تو آفریدم بندهٴ من. و ترا از بهر خود آفریدم، نبینی که علی الخصوص موسی را گفت. « واصطنعتک لنفسی » و علی العموم خلق را گفت ـ « وَما خَلقتُ الجِنّ والاِنس اِلّا لِیعبدون » ـ قدر این خطاب مصطفی دانست و شکر این نعمت وی گزارد، که آن شب قرب و کرامت که ویرا بآسمان بردند هرچه آفرینش بود و ممالک کونین همه نثار قدم صدق وی کردند، و آن مهتر بگوشهٴ چشم بهیچ بازننگرست و گفت ما را برای این نیافریده‌اند ـ « ما زاغ البصر وما طغی » ـ نوشش باد! بویزید بسطامی که در راه سنّت مصطفی نیکو رفت و ادب حضرت نیکو بجای آورد گفت : ـ « لم اَزَلْ اقطع المهالک حتی وجدت الممالک، ثم ترکت الممالک حتی وصلت الی شواهد المالک، فقلت ـ الجائزة ـ فقال ـ قد وهبت لک کلّما رأیت، قلت انت المراد قال ـ فانا لک کما انت لی ».

p.131
پیر طریقت گفت : ـ « الهی! نسیمی دمید از باغ دوستی دل را فدا کردیم بوئی یافتیم از خزینهٴ دوستی بپادشاهی بر سر عالم ندا کردیم، برقی تافت از مشرق حقیقت آب و گل کم انگاشتیم و دو گیتی بگذاشتیم، یک نظر کردی در آن نظر بسوختیم و بگداختیم، بیفزای نظری و این سوخته را مرهم ساز و غرق شده را دریاب که « می زده را هم بمی دارو و مرهم بود » و فی معناه اُنشد :

تداویتُ من لیلی بلیلی من الهوی کما یتداوی شاربُ الخمر بالخمر

p.139
قوله تع « وَاذ قالَ رَبُّکَ لِلمَلآئِکَةِ اِنّی جاعِلٌ فِی الاَرضِ خَلیفَةً » ـ عالمی بود آرمیده در هیچ دل آتش عشقی نه، در هیج سینه تهمت سودائی نه، دریای رحمت بجوش آمده خزائن طاعات پر بر آمده، غبار هیچ فترت بر ناصیهٴ طاعت مطیعان نانشسته، و علم لاف دعوی « وَنَحنُ نُسَبِّحُ بِحَمدِکَ » بعیوق رسانیده،

p.140
هرچه در عالم جوهری بود کی آن لطافتی داشت بخود درطمعی افتاده، عرش مجید بعظمت خود مینگرست و میگفت مگر رقم این حدیث بما فرو کشند، کرسی در سعت خود مینگریست که مگر این خطبه بنام ما کنند، هشت بهشت بجمال خود نظر میکرد که مگر این ولایت بما دهند، طمع همگنان از خاک بریده، و هریک در تهمتی افتاده، و هر کس در سودائی مانده. ناگاه از حضرت عزت و جلال این خبر در عالم فریشتگان دادند که « اِنّی جاعِلٌ فِی الاَرضِ خَلِیفَةً » این نه مشاورت بود با فریشتگان که این تمهید قواعد عزت و عظمت آدم بود، و نه استعانت بود که نشر بساط توقیر آدم بود. گفت حکم قهر ما کاری راند و قلم کرم را فرمودیم تا از سر دیوان عالم تا بآخر خطی درکشد، و از منقطع عرش تا منتهی فرش سکان هر دو کونرا عزم نامه نویسد، تا صدر ممالک آدم خاکی را مسلم شود، و سینهٴ عزیز وی بنور معرفت روشن، و لطائف کرم و صنایع فضل ما در حق وی آشکارا، زلزلهٴ هیبت از عزت این خطاب در دلهای مقربان افتاد. گفتند این چه نهادی تواند بود که پیش از آفرینش بر سدّه جمال وی عزت قرآن گوش خلافت وی میکوبد و وی هنوز در بند خلقت نه، و جلال تقدیر از مکنونات غیب خبر میدهد که گرد میدان دولت آدم مگردید که شما سِرّ فطرت وی نشناسید، عقاب هیچ خاطر بر شاخ دولت آدم نه نشست، دیده هیچ بصیرت جمال خورشید صفوت آدم درنیافت، این شرف از چه بود؟ و آن دولت از چه خاست. زانک آدم صدف اسرار ربوبیّت بود و خزینهٴ جواهر مملکت. ای بسا دُرّ گرانمایه و لؤلؤ شاهوار که در آن صدف تعبیه بود، و با هر دری شبهی سیاه منظوم در رشته کشید، اگر با جواهر هر یک از انبیا شبهی در برابر ایشان داشت ـ دری چون آدم صفی با وی شبهی چون شیطان شقی. دری چون ابراهیم خلیل باوی شبهی چون نمرود طاغی . دری چون موسی عمران باوی شبهی چون فرعون بی عون، دری چون عیسی بن مریم باوی شبهی چون طایفهٴ پر از ضلالت و غیّ. دری چون مصطفی عربی با وی شبهی چون بوجهل پر جهل.

فریشتگان چون این خطاب هایل بشنیدند قرار و آرام ازیشان برمید و تماسک عقل و صبرشان برسید. زبان سؤال دراز کردند و جمله آواز برآوردند که : « اَتَجْـعَلُ

p.141
فِیها مَن یُفسِدُ فِیها » خداوندا و پادشاها بزرگوارا و کردگارا! این آدم خاکی طرازوشی تقریب را بدست عصیان ملطخ گردانَد، و سر از ربقهٴ طاعت بیرون کشد، و نارا از قدس و تقدیس آفریدهٴ، سینه های ما بتهلیل و تسبیح آراستهٴ و این اسباب ما را ساخته. چنین گویند آتشی از مکنونات غیب پدید آمد و قومی فریشتگانرا بسوخت، و بنعت عزت این خطاب برفت که ـ « اِنّی اَعلمُ ما لا تَعلمُونَ » ـ شما که نظارگیان‌اید نظاره همی کنید شما را با خزائن اسرار الهیت ما چه کار؟ و در مکنونات غیب ربوبیت ما چه تصرف؟ تعبیه الهیت ما و مکنونات اسرار ربوبیت ما ما دانیم، خواطر مختصر را علوم و عقول جز ویرا فهمهای معلول و بصائر محدث را باسرار الهیت ما چه راه؟ « وعنده مفاتح الغیب لا یعلمها الا هو » ـ ما در ازل حکم چنان کردیم که چراغ حقایق معرفت در سینهٴ آدم خاکی روشن گردانیم، و منشور ولایت خاکی بدست او دهیم، و رایت ممالک زمین در قلب لشکر او نصب کنیم، شما که مقربان مملکت‌اید پیش تخت دولت آدم چاکروار سماطین برکشید، و او را سجود کنید، و شما که گرد عرش ما طواف میکنید جنایت ناکرده ذریت آدم را که هنوز در وجود نیامدند استغفار میکنید و روش ایشانرا سلامت میخواهید، و سلّم سلّم میگوئید، تا چون در وجود آیند قدم ایشانرا بر بساط عبودیت فتوری نباشد. و شما که نقیبان حجب‌اید، اهل غفلت را از ذربت آدم میگریید تا بسبب گریستن شما معصیت ایشان بمغفرت خود بپوشیم. و شما که اهل رفرف اید، ازین زلال که زیر عرش ما موج میزند راویهٴ نور برگیرید، و روز رستاخیز که ایشان سر از زمین برآرند تشنه ایشانرا سقایتی کنید، و شما که معصومان سدرهٴ منتهی اید، منتظر باشید تا چون فزع اکبر در قیامت پدید آید، و دارا داروگیراگیر هیبت و سیاست برخیزد، مؤمنان ایشانرا از آن فزع امن دهید و سلام ما بایشان رسانید. اینهمه بآن فرمودیم تا شما که فریشتگانید شرف خاکیان بدانید و بر حکم ما اعتراض نکنید. در خبر درست است که ملأ اعلی و مقربان درگاه عزت گفتند ـ خداوندا خاکیان را عالم سفلی دادی عالم علوی بما ده، که ما نیز پرندگان حضرتیم و طاوسان درگاه عزت. ایشانرا جواب آمد ـ لااجعل صالح ذریة من خلقته بیدیّ کمن قلت له کن فکان.

p.142
ما مونس عشقیم و شما برگذرید وزقصه و حال عاشقان بیخبرید از زشتی یار من شما غم چه خورید؟ در چشم من آئید و بدو درنگرید.

p.159
قوله تعالی « وَاِذ قُلنا لِلمَلائِکَةِ اسجُدُوا لِآدَمَ ...» الآیه جلیل است و جبار خدای جهان وجهانیان، کردگار نامدار نهان دان، قدیم الاحسان و عظیم الشّان، نه بر دانستهٴ خود منکر نه از بخشیدهٴ خود پشیمان، نه بر کردهٴ خود بتاوان. خداوندی که ناپسندیدهٴ خود بر نیکی میآراید و پسندیدهٴ خود بچشم دیگری زشت می نماید. ابلیس نومید را از آن آتش بیافریند و در سدرة المنتهیٰ ویرا جای دهد و مقربان حضرترا بطالب علمی پیش وی فرستد، با اینهمه منقبت و مرتبت رقم شقاوت بر وی کشد و زُنّار لعنت بر میان وی بندد، و آدم را از خاک تیره برکشد، و ملا اعلی را حمالان پایه تخت او کند، و کسوت عزت ورو پوشد، و تاج کرامت بر فرق او نهد. و مقربان حضرترا گوید که « اُسجدوا لِآدم »

در آثار بیارند که ـ آدم را بر تختی نشاندند که آنرا هفتصد پایه بود از پایهٴ تا پایهٴ هفتصد ساله راه. فرمان آمد که یا جبرئیل و یا میکائیل شما که رئیسان فریشتگان اید این تخت آدم برگیرید و بآسمانها بگردانید تا شرف و منزلت وی بدانند، ایشان که گفتند « اَتَجعَلُ فِیها مَن یُفسِدُ فِیها » ـ آنگه آن تخت آدم را برابر عرش مجید بنهادند و فرمان آمد ملائکه را که شما همه سوی تخت آدم روید و آدم را سجود کنید. فرشتگان آمدند و در آدم نگرستند همه مست آن جمال گشتند،

روئی که خدای آسمان آراید گر دست مشاطه را نه‌بیند شاید

جمالی دیدند بی نهایت، تاج « خلق الله علی صورته » بر سر، حلّه « ونفخت فیه من روحی » در بر، طراز عنایت « یحبهم ویحبونه » بر آستین عصمت،

هرچند غریبیم و دل اندروائیم ما چاکرِ آن روی جهان آرائیم

وهب منبه گفت در صف خلقت آدم : قال ـ لما خلق الله تع آدم خلقه فی احسن صورة و البسه حُلی الجنّة، و ختمه فی عشرة اصابع، و خلخله فی ساقه، و البسه الاساور فی ساعدیه، و توجّه بالتّاج و الاکلیل علی رأسه و جبینه، و کنّاه باحب اسمائه الیه و قال له یا أبا محمد دُر فی الجنّة وانظر هل تری لک شِبها، او خلقت منک احسن خلقاً؟ فطاف

p.160
آدم فی الجنّة و زَهَا و خطر فی الجنّة ـ فاستحسن الله منه ذلک فناداه من فوق عرشه ـ ازه یا آدم، فمثلک من زها، احببت شیئاً فخلقته فرداً لفردٍ ـ فنقل الله ذلک الزهو فی ذریته فهو فی الجهّال نخوةٌ، و فی الملوک الکبر، و فی الاولیاء الوجد.

جان و جهان با دولت بازی نیست و سعادت بهائی نیست. رنج روزگار و کدِّ کار ابلیس دید و ببهشت آدم رسید. طاعت بی فترت ابلیس را بود و خطاب « اُسکن اَنتَ و زوجک الجنّةَ » آدم یافت. آورده‌اند که ابلیس وقتی بر آدم رسید گفت ـ بدانک ترا روی سپید دادند و ما را روی سیاه. غره مشو که مثال ما همچنانست ـ که باغبانی درخت بادام نشاند در باغ، و بادام ببر آید آن بادام بدکان بقال برند و بفروشند، یکی را مشتری خداوند شادی باشد و یکی را مشتری خداوند مصیبت ـ آن مرد مصیبت زده آن بادامها را روی سیاه کند و بر تابوت آن مردهٴ خویش می پاشد، و خداوند شادی آن را با شکر برآمیزد و همچنان سپیدروی بر شادی خود نثار کند. یا آدم آن بادام سیاه که بر سر تابوت می ریزند ماأیم، و آنچه بر سر آن شادی نثار میکنند کار دولت تست، اما دانی که باغبان یکی است و آب از یک جوی خورده‌ایم، اگر کسی را کار با گل افتد گل بوید و اگر کسی را بخار باغبان افتد خار در دیده زند.

گفتم که زعشق همچو مویت باشم همواره نشسته پیش رویت باشم اندیشه غلط کردم و دور افتادم من چاکر پاسبان کویت باشم

ذوالنون مصری گفت ـ در بادیه بودم ابلیس رادیدم که چهل روز سر از سجود برنداشت. گفتم یا مسکین بعد از بیزاری و لعنت این همه عبادت چیست؟ گفت یا ذوالنون اگر من از بندگی معزولم او از خداوندی معزول نیست.

سهل عبدالله تستری گفت ـ روزی بر ابلیس رسیدم گفتم ـ اعوذ بالله منک، گفت یا سهل ان کنت تعوذ بالله منی فانی اعوذ بالله من الله یا سهل اگر تو میگوئی فریاد از دست شیطان ، من میگویم فریاد از دست رحمان ، گفتم یا ابلیس چرا سجود نکردی

p.161
آدم را؟ گفت ـ یا سهل بگذار مرا از این سخنان بیهوده، اگر بحضرت راهی باشد بگوی که این بیچاره را نمیخواهی بهانه بر وی چه نهی؟ یا سهل همین ساعت بر سر خاک آدم بودم هزار بار آنجا سجود بردم و خاک تربت وی بر دیده نهادم، بعاقبت این ندا شنیدم ـ لاتتعب فلسنا نریدک.

پیش تو رهی چنان تباه افتاده ‌است کز وی همه طاعتی گناه افتاده ‌است این قصه نه زان روی چو ماه افتاده‌است کین رنک گلیم ما سیاه افتاده ‌است

سهل گفت ـ آنگه نبشتهٴ به من داد که این برخوان و من بخواندن آن مشغول شدم و از من غایب گشت در آن نبشته این بیت بود .

ان کنتُ اخطاتُ فما اَخطا القدر ان شئت یا سهل فلمنی او فذر

بویزید بسطامی گفت ـ که از الله درخواستم تا ابلیس را بمن نماید، ویرا در حرم یافتم او را در سخن آوردم. سخنی زیرکانه میگفت، گفتم یا مسکین با این زیرکی چرا امر حق را دست بداشتی؟ گفت یا بایزید ، آن امر ابتلا بودِ نه امر ارادت، اگر امر ارادت بودی هرگز دست بداشتی. گفتم ـ یا مسکین مخالفت حق است که ترا باین روز آورد؟ گفت مَهْ یا بایزید ، المخالفة تکون من الضد علی الضد و لیس الله ضدٌ، و الموافقة من المثل للمثل و لیس الله مثلٌ، افتری انّ الموافقة لما واقفته کانت منی والمخالفة حین خالفته کانت منی، کلاهما منه، و لیس لاحدٍ علیه قدرة، و انا مع ماکان ارجوالرحمة فان قال « ورحمتی وسعت کل شیئ » و اَنَا شَیئٌ فقلت ـ یتبعه شرط التقوی فقال ـ مَهْ الشرط یقع ممن لا یعلم بعواقب الامور و هو رب لا یخفی علیه شَیئٌ ـ ثم غاب عنی.

« فَاَزَلَّهُمَا الشَّیطانُ عَنها » ـ این عجب نگر که ز اول رهی را بنوازد شغلکهاش برسازد بآخر غوغا فرستد و ساخته براندازد و در خم چوگان عتاب آرد.

پیر طریقت گفت ـ « الهی تو دوستانرا بخصمان می نمائی، درویشانرا بغم و اندوهان میدهی، بیمار کنی و خود بیمارستان کنی، درمانده کنی و خود درمان کنی، از خاک آدم کنی و با وی چندان احسان کنی سعادتش بر سر دیوان کنی و بفردوس او را مهمان کنی، مجلسش روضهٴ رضوان کنی، ناخوردن گندم با وی پیمان کنی، و خوردن آن

p.162
در علم غیب پنهان کنی، آنگه او را بزندان کنی، و سالها گریان کنی، جبّاری تو کار جباران کنی، خداوندی کار خداوندان کنی، تو عتاب و جنک همه با دوستان کنی »

پیر طریقت را پرسیدند ـ که در آدم چگوئی در دنیا تمامتر بود یا در بهشت؟ گفت « در دنیا تمامتر بود از بهر آنک در بهشت در تهمت خود بود و در دنیا در تهمت عشق » آنگه گفت « نگر تا ظن نبری که از خواری آدم بود که او را از بهشت بیرون کردند، نبود که آن از علو همت آدم بود، متقاضی عشق بدر سینه آدم آمد که یا آدم جمال معنی کشف کردند و تو به نعمت دارالسلام بماندی ـ آدم جمالی دید بی نهایت، که جمال هشت بهشت در جنب آن ناچیز بود همت بزرک وی دامن وی گرفت که اگر هرگز عشق خواهی باخت بر این درگه باید باخت.

گر لابد جان بعشق باید پرورد باری غم عشق چون توئی باید خورد

فرمان آمد که ـ یا آدم اکنون که قدم در کوی عشق نهادی از بهشت بیرون شو، که این سرای راحتست و عاشقان درد را با سلامت دارالسلام چه کار؟ همواره حلق عاشقان در حلقهٴ دام بلا باد!

عشقت بدر من آمد و در در زد در باز نکردم آتش اندر در زد

آدم نه خود شد که او را بردند، آدم نه خود خواست که او را خواستند، فرمان آمد که مخدرهٴ معرفت را کفوی باید تا نام زد وی شود. هژده هزار عالم بغربال فرو کردند کفوی بدست نیامد که قرآن مجید خبر داده بود « لیس کمثله شیئ » ـ کرّوبیان و مقرّبان درگاه عزّت سر برآوردند تا مگر این تاج بر فرق ایشان نهند و مخدّرهٴ معرفت را نامزد ایشان کنند، ندا درآمد که شما معصومان و پاکان حضرت اید، و مسبّحان درگاه عزّت، اگر نامزد شما کنیم گوئید این از بهر آنست که ما را با وی کفایتیست از روی قدس و طهارت. و حاشا که احدیترا کفوی یا شبهی بود ـ « لَم یَلِد وَلَم یُولَد ولَم یَکُن لَه کفواً اَحدٌ » ـ عرش با عظمت و بهشت با زینت و آسمان با رفعت هر یکی در طمعی افتادند و هیچ بمقصود نرسیدند. ندا درآمد ـ که چون کفوی پدید نه آمد مخدّرهٴ معرفت را، ما بفضل خود خاک افکنده برداریم و نامزد وی کنیم ـ و الزمهم کلمة التقویٰ و کانوا احق بها و اهلها.

p.163
مثال این پادشاهی است که دختری دارد و در مملکت خود او را کفوی می نیابد، آن پادشاه غلامی از آن خویش برکشد و او را مملکت و جاه و عزت سازد، و بر لشکر امیری و سالاری دهد. آنگه دختر خویش بوی دهد تا هم کرم وی در آن پیدا شود و هم شایسته وصلت گردد، و مثال آدم خاکی همین است ـ هم ز اول او را نشانهٴ تیر خود ساخت، یک تیر شرف بود که از کمان تخصیص بید صفت بانداخت، نهاد آدم هدف آن تیر آمد.

یک تیـر بنـام من زترکش برکـش وانگه بکمان عشق سخت اندر کـش! گر هیچ نشانه خواهی اینک دل و جان از تو زدنی سخت و ز من آهی خوش!

پس چون تیر بنشانه رسید خبر داد مصطفی (ع) در عالم حکم که « خلق الله آدم علی صورته و طوله ستون ذراعاً » ـ و خبر درست است که رب العالمین قبضهٴ خاک برداشت و آدم را از آن بنگاشت، پس از پستاخی و نزدیکی بجائی رسید که چون ویرا از بهشت سفر فرمود تا بزمین، گفت ـ خداوندا مسافران بی زاد نباشند زاد ما درین راه چه خواهی داد؟ رب العالمین سخنان خویش او را بشنوانید و کلماتی چند او را تلقین کرد، گفت یا آدم یاد کرد ما ترا در آن غریبستان زادست وزپس آن روز معاد ترا دیدار ما میعادست. که رب العالمین گفت ـ « فَتَلَقّیٰ آدَمُ مِن رَبِّه کَلِماتٍ » ـ آنگه سربسته گفت و تفصیل بیرون نداد تا اسرار دوستی بیرون نیفتد و قصهٴ دوستی پوشیده بماند. « قد قلت لها قفی فقالت قاف ـ لم یقل وقفت ستراً علی الرقیب و لم یقل لا اقف مراعاةً لقلب الحبیب.

اهل اشارت گفته اند. هرچند که زبان تفسیر باین ناطق نیست اما احتمال کند که دوستان بوقت وداع گویند « اذا خرجت من عندی فلا تنس عهدی، و ان تقاضوا عنک یوماً خبری فایاک ان تؤثر علینا غیری » یا آدم ـ نگر تا عهد ما فراموش نکنی، و دیگری بر ما نگزینی. و زبان حال جواب میدهد.

دلم کو با تو همراهست و همبر چگونه مهر بندد جای دیگر دلی کو را تو هم جانی و هم هوش از آن دل چون شود یادت فراموش

p.175
قوله تع « یا بَنِی أسرآئیل » اشارتست بلطف و کرم حق وابندگان و مهربانی وی بریشان، منت می نهد بریشان که منم خداوند کریم و سپاس دارنده و بر رهی بخشاینده و بهر جفائی بِبرّ پیش آینده، و رهی را با همه جرم خود وامدح خود خواننده، و شکر نعمت خود از وی درخواهنده، اینست که بنی اسرائیل را گفت « اُذکُرُوا نِعْمَتِیَ » ـ ای فرزندان اسرائیل ـ شکر نعمت من بگذارید و حق نعمت من بر خود بشناسید، تا مستحق زیاده گردید و نیکنام و بهروز شوید، بسا فرقا که میان بنی اسرائیل است و میان این امّت ـ ایشانرا گفت، « اُذکُرُوا نِعمَتِیَ » ـ و این امت را گفت « اُذکُرُونِی » ـ ایشانرا گفت نعمت من فراموش مکنید، و این امت را گفت مرا فراموش مکنید، ایشانرا نعمت داد و این امّت را صحبت داد، ایشانرا بشهود نعمت از خود بازداشت و اینانرا بشرط محبت با خود بداشت. و لسان الحال یقول

فسرت الیک فی طلب المعالی و سار سوای فی طلب المعاش پیر طریقت گفت ـ الهی! کار آن دارد که با تو کاری دارد، یار آن دارد که چون تو یاری دارد، او که در دو جهان ترا دارد هرگز کی ترا بگذارد! عجب آنست که او که ترا دارد از همه زارتر میگذارد، او که نیافت بسبب نایافت می زارد، او که یافت باری چرا میگذارد.

در بر آنرا که چون تو یاری باشد گر ناله کنـد سیاه کاری باشـد

p.176
« وَاَوفوا بِعَهدِی اُوفِ بِعَهدِکُم » ـ نظیر این در قرآن فراوانست : ــ « ادعونی استجب لکم »، « اذکرونی اذکرکم » بندهٴ من دری برگشای تا دری برگشایم، در انابت برگشای تا در بشارت برگشایم، « وانابوا الی الله لهم البشری ». در انفاق برگشای تا درِ خلف برگشایم، « وما انفقتم من شیئ فهو یخلفه »، در مجاهدت برگشای تا در هدایت برگشایم، « والّذین جاهدوا فینا لنهدینّهم سُبلنا »، در استغفار برگشای تا در مغفرت برگشایم، « ثم یستغفرالله یجدالله غفوراً رحیماً »، در شکر برگشای تا در زیادت نعمت برگشایم، و لئن شکرتم لازیدنّکم » بندهٴمن بعهد من واز آی تا بعهد تو وازآیم. « وَاَوفوا بِعَهدِی اُوفِ بِعَهدِکُم »

گفته اند ـ که خدایرا وابنده عهدهای فراوانست و در هر عهدی که در آن بنده را وفاء است از رب العالمین در مقابلهٴ آن وفاء است. اول آنست که بنده اظهار کلمهٴ شهادت کند از رب العزّة در مقابله آن حقّ دما و اموال است، و ذلک فی قوله صلعم « من قال لااله الاالله فقد عصم منی ماله و دمه ». و آخر آنست که بنده نظر خویش پاک دارد و خاطر خویش را پاس دارد، از رب العزّة در مقابلهٴ آن این کرامت است که « اعددت لعبادی الصالحین مالاعینٌ رأت و لااُذنٌ سمعت و لاخطر علی قلب بشر ». و میان آن بدایت و این نهایت وسائط فراوانست، از آن عهدها که الله را با بندگانست از بنده کردار و گفتار و از الله ثواب بیشمار. ومنها ما قال بعضهم اَوفوا بعهدی بحضور الباب، اُوفِ بِعَهدِکُم بجزیل الثواب، اَوفوا بِعَهدی بحفظ اسراری اُوفِ بِعهدِکُم بجمیل مبارّی، اوفوا بعهدی فی ان لا تؤثروا علی غیری، اوف بعهدکم فی ان لا امنع منکم لطفی و خیری، اَوفوا بِعهدی بحسن المجاهدة، اوف بعهدکم بدوام المشاهدة. اوفوا بعهدی بصدق المحبة، اوف بعهدکم بکمال القربة، اوفوا بعهدی فی دار محنتی علی بساط خدمتی بحفظ حرمتی، اوف بعهدکم فی دار نعمتی علی بساط قربتی بسرور وصلتی، اوفوا بعهدی الذی قبلتم یوم المیثاق، اوف بعهدکم الذی ضمنت لکم یوم التلاق، اوفوا بعهدی بان تقولوا ابدأ ربی، اوف بعهدکم بان

p.177
اقول لکم عبدی.

« وَاِیّایَ فَارْهَبُونِ » ـ همانست که گفت « وایّای فاتّقون » ـ رهبت و تقوی دو مقام است از مقامات ترسندگان، و در جمله ترسندگان راه دین بر شش قسم اند : ـ تایبان اند و عابدان و زاهدان و عالمان و عارفان و صدیقان ـ تایبانرا خوف است چنانکه گفت ـ « یخافون یوماً تتقلّب فیه القلوب و الابصار » و عابدانرا وجل ـ « الذین اذا ذکرالله وجلت قلوبهم » و زاهدانرا رهبت ـ « یدعوننا رغباً و رهباً » و عالمانرا خشیت ـ « انما یخشی الله من عباده العلماءُ »، و عارفانرا اشفاق ـ « ان الذین هم من خشیة ربهم مشفقون » ـ و صدیقانرا هیبت ـ « ویحذرکم الله نفسه ». اما خوف ترس تایبان و مبتدیان است حصار ایمان و تریاق و سلاح مؤمن، هر کرا این ترس نیست او را ایمان نیست که ایمنی را روی نیست، و هر که را هست بقدر آن ترس ایمانست. و وجل ترس زنده دلان است که ایشانرا از غفلت رهائی دهد و راه اخلاص بریشان گشاده گرداند و امل کوتاه کند، و چنانک وجل از خوف مه است رهبت از وجل مه، این رهبت عیش مرد ببرد و او را از خلق ببرد، و در جهان از جهان جدا کند ـ این چنین ترسنده همه نفس خود غرامت بیند همه سخن خود شکایت بیند همه کرد خود جنایت بیند. گهی چون غرق شدگان فریاد خواهد، گهی چون نوحه گران دست بر سر زند، گهی چون بیماران آه کند : و ازین رهبت اشفاق پدید آید که ترس عارفان است. ترسی که نه پیش دعا حجاب گذارد نه پیش فراست بند، نه پیش امید دیوار، ترسی گدازندهٴ کشنده که تا نداء « ألا تخافوا و لا تحزنوا و ابشروا » نشنود نیارامد. این ترسنده را گهی سوزند و گاه نوازند، گهی خوانند و گاه کشند، نه از سوختن آه کند نه از کشتن بنالد.

کم تقتلونا و کم نحبّکم یاعجبا کم نُحبُّ من قتلا

ازپس اشفاق هیبت است ـ بیم صدیقان ـ بیمی که از عیان خیزد و دیگر بیمها از خبر، چیزی در دل تابد چون برق، نه کالبد آن را تابد نه جان طاقت آن دارد که با وی بماند، و بیشتر این در وقت وجد و سماع افتد ـ چنانک کلیم را افتاد بطور « وخرّ موسی صعقاً » و تا نگوئی که این هیبت از تهدید افتد که این از اطلاع جبار افتد

p.178
یک ذره اگر کشف شود عین عیان نه دل برهد نه جان نه کفر و ایمان

هذا هوالمشار الیه بقوله صلعم ـ « حجابه النور لو کشفها لاحرقت سبحات وجهه کل شیئ ادرکه بصره ».

« وَلا تَلبِسُوا الحقَّ بِالباطِلِ » ـ نگر تا حق و باطل در هم نیامیزی، راست و دروغ پسندیده و ناپسندیده درهم نکنی، نگویم باطل را مشناس بباید شناخت تا از آن بپرهیزی و حق بباید شناخت تا بر پی آن باشی ـ مصطفی گفت ـ « اللهم ارنا الحق حقاً وارزقنا اجتبائه و أرنا الباطل باطلاً وارزقنا اجتنابهُ » ارباب حقائق گفته‌اند درمعنی « وَلا تَلبِسُوا الحَقَّ بِالباطِلِ » ـ حظ نفس و غذاء دل در هم میامیزید که با یکدیگر درنسازند، خداوند دل بحق حق مبسوط است و بندهٴ نفس بحظ نفس مربوط است، پس بیکدیگر کی رسند؟ دنیا خسیس است و عقبی نفیس با یکدیگر چون بسازند؟ دوستی خالق سعادت ازلی و ابدی است و دوستی مخلوق وبال نقدی در یک دل چون بهم آیند؟ « ما جعل الله لرجل من قلبین فی جوفه » ـ خویشتن پرستی و خداپرستی یکدیگر را ضداند ـ در یک نهاد چگونه مجتمع شوند؟

مهر خود و یـار مهربانت نرسـد این خواه گر آن که این و آنت نرسد

« وَاستَعِینوا بِالصَّبرِ وَالصَّلوٰةِ » ـ فرمان آمد یا سیّد امت خویش را بگوی که در کارها صبر کنید تا بمراد رسید که «الصبر مفتاح الفرج» ـ هرکه صبر مردان ندارد تاگرد میدان مردان نگردد.

پای این مردان نداری جامهٴ مردان مپوش برگ بیبرگی نداری لاف بیخویشی مزن

آن مهتر عالم زان پس که قدم در این میدان نهاد یک ساعت او را بی غم و بی اندوه نداشتند، اگر یکساعت مربع نشست خطاب آمد که بنده وار نشین، یکبار انگشتری در انگشت بگردانید تازیانه عتاب فروگذاشتند که : « افحسبتم انما خلقناکم عبثاً »، یکبار قدم به بستاخی بر زمین نهاد گفتند او را « ولا تمش فی الارض مرحاً » ـ چون کار بغایت رسید و از هر گوشه بلا بوی روی نهاد، نفسی برآورد و گفت « ما اوذی نبیٌ قطّ بمثل ما اوذیتُ » ـ خطاب آمد از حضرت عزت که ای مهتر کسی که شاهد دل و جان

p.179
وی ما باشیم از بار بلا بنالد، هرچه در خزائن غیب زهر اندوه بود همه را یک قدح گردانیدند و بر دست وی نهادند، وز آنجا که سرّ است پرده برداشتند که ای مهتر این زهرها بر مشاهدهٴ جمال ما نوش کن ـ « واصبر لحکم ربک فانک باعیننا » . و لسان الحال یقول.

ولو بید الحبیب سقیت سمّاً لکان السّمّ من یده یطیبُ

ار دستت از آتـش بود ما را زگـل مفرش بود هرچ از تو آید خوش بود خواهی شفا خواهی الم

« وَاِنَّها لَکَبِیرَةٌ اِلّا عَلَی الخاشِعِینَ » ـ خشوع از شرط نماز است و بنده را نشان نیاز است، و خاشعان اندر نماز ستودگان حق اند و گزیدگان از خلق. قال الله عزوجل « قد افلح المؤمنون الّذین هم فی صلوٰتهم خاشعون » ـ و خشوع اندر نماز هم از روی ظاهر است و هم از روی باطن : ظاهر آنست که جوارح خویش بشرط ادب داری و براست و چپ ننگری، اندر حال قیام چشم بموضع سجود داری، و در حال رکوع بر پشت پای، و در حال سجود بر سر بینی، و در حال تشهد در کنار خود. رسول خدا گفت ـ بازنگرستن اندر نماز ابلیس را نصیب دادن است. و قال صلعم « ان العبد اذا قام فی الصّلوة فانما هو بین عینی الرحمن عزوجلّ، فاذا التفت یقول الله عزوجل ابن آدم الی من تلتفت الی خیر لک منی تلتفت؟ ابن آدم اقبل علیّ فانا خیرٌ لک ممن تلتفت الیه. » و خشوع باطن تر سکاری دلست از ذکری و فکری یا از سکری و شکری. رسول خدا چون نماز کردی خشوع باطن وی چنان بودی که جوش دل وی همی شنیدند. چنانک در خبرست ـ و لجوفه ازیزٌ کازیز المرجَلِ من البکاءِ ـ روزی به مردی برگذشت که اندر نماز بود و بدست با موی بازی میکرد، رسول گفت ع « لو تواضعت قلبه لخشعت جوارحه، اگر این مرد را دل ترسکارستی دست وی بنعت خشوع استوارستی.

و در آثار بیارند که علی ع در بعضی از آن حربهای وی تیری بوی رسید چنانک پیکان اندر استخوان وی بماند جهد بسیار کردند جدا نشد گفتند تا گوشت و پوست برندارند و استخوان نشکنند این پیکان جدا نشود، بزرگان و فرزندان وی گفتند اگر

p.180
چنین است صبر باید کرد تا در نماز شود، که ما ویرا اندر ورد نماز چنان همی بینیم که گوئی ویرا از این جهان خبر نیست. صبر کردند تا از فرائض و سنن فراغ شد و بنوافل و فضائل نماز ابتدا کرد، مرد معالج آمد و گوشت برگرفت و استخوان وی بشکست و پیکان بیرون گرفت و علی اندر نماز بر حال خود بود. چون سلام نماز بازداد گفت ـ درد من آسان تر است. گفتند ـ چنین حالی بر تو رفت و ترا خبر نبود ـ گفت اندر آن ساعت که من بمناجات الله باشم اگر جهان زیر و زبر شود یا تیغ و سنان در من میزنند مرا از لذّت مناجات الله ازدرد تن خبر نبود. و این بس عجیب نیست که تنزیل مجید خبر میدهد از زنان مصر که چون زلیخا را بدوستی یوسف ملامت کردند زلیخا خواست که ملامت را بر ایشان غرامت کند ایشانرا بخواند و جایگاهی ساخت و ایشانرا بترتیب بنشاند و هر یکی را کاردی بدست راست و ترنجی بدست چپ داد، چنانک گفت جل وعلا « وآتت کل واحدةٍ منهن سکّیناً » چون آرام گرفتند، یوسف را آراسته آورد و او را گفت بریشان برگذر ـ. « اخرج علیهن » برون شو بریشان. چون زنان مصر یوسف را با آن جمال و کمال بدیدند در چشم ایشان بزرگ آمد « فلما رأینه اکبرنهُ »، همه دستها ببریدند و از مشاهدهٴ جمال و مراقبت کمال یوسف از دست بریدن خود خبر نداشتند. پس بحقیقت دانیم که مشاهدهٴ دل و سر جان علی مر جلال و جمال و عزت و هیبت الله را بیش از مشاهده زنان بیگانه بود مر یوسف مخلوق را ـ پس ایشان چنین بیخود شدند و از درد خود خبر نداشتند اگر علی چنان گردد که گوشت و پوست وی ببرند و ازدرد آن خبر ندارد عجب نباشد وغریب نبود.

p.194
قوله تع : « وَاِذ نَجَّیناکُم مِن آلِ فِرعونَ » ـ کریم است و مهربان، لطیف است و نگاهبان، خداوند جهان وجهانیان، فریادرس نومیدان، ذخیره منقطعان، چارهٴ بیچارگان، نوازندهٴ رنجوران، رهانندهٴ بندوران، درنگر بحال پیغمبران و رسولان که هریکی را ازیشان رنجی دیگر بود و اندوهی دیگر، منت نهاد بریشان و جهانیانرا گفت بازبرندهٴ اندوهان و رهانندهٴ ایشان منم. آنک نوح پیغمبر دردست قوم خویش گرفتار شده و درمانده، و شخص عزیز وی نشانهٴ زخم ایشان شده رب العالمین گفت ـ « ونجّیناه واهله من الکرب العظیم » ـ آخر او را از دست ایشان رهانیدیم، و اندوهان ویرا پایان پدید کردیم. و در حق لوط پیغامبر گفت « ونجّیناه من القریة التی کانت تعمل الخبائث ». و در حق ایوب پیغامبر گفت ـ « فکشفنا ما به من ضُرِّ » و در حق یونس گفت ـ « ونجّیناه من الغمّ » او را از غم برهانیدیم و از ظلمتها بیرون آوردیم و درد ویرا مرهم پدید کردیم. در حق موسی و بنی اسرائیل همین میگوید، و منت می نهد ـ « وَاِذ نَجّیناکُم مِن آلِ فِرعَونَ »ـ. در عذاب و رنج فرعون بودند کارهای دشوار و بار گران بریشان می نهاد و فرزندان ایشان را میکشت، آخر آن محنت ایشانرا پایان پدید کردیم، و آن رنج ازیشان برداشتیم، و آن غمّ و آن همّ از دل ایشان برگرفتیم.

تبارک الله سبحانه ما کل همّ هو بالسّرمد

آخر بسوی سعادت آید راهم بیرون جهد از محاق روزی ما هم

« وَاِذفَرَقنا بِکُمُ البَحرَ » ـ الآیه ـ بیان ثمرهٴ سفر موسی است. موسی را دو سفر بود : یکی سفر طرب دیگر سفر هرب. بیان سفر طرب آنست که گفت « ولما جاء موسی لمیقاتنا » باین سفر مناجات حق یافت و قربت خداوند جل جلاله. و سفر هرب آنست که گفت « وَاوحینا الی موسی اَنْ اسر بعبادی » باین سفر هلاک دشمن و رستگاری ازیشان یافت، چنانک گفت « وَاِذ فَرَقنا بِکُمُ البَحرَ فَاَنجَیناکُم » و چنانک موسی را دو سفر بود نیز مصطفی را دو سفر بود ـ یکی سفر ناز دیگر نیاز : ـ سفر نیاز از مکه بود تا مدینه بود از دست کفار و کید اشرار، و سفر ناز از خانهٴ ام هانی

p.195
بود تا بمسجد اقصی ، و از مسجد اقصی تا بآسمان دنیا، و از آسمان دنیا تا بسدرهٴ منتهی از سدرهٴ منتهی تا بقاب قوسین او اَدنیٰ. فرقست میان سفر کلیم و سفر حبیب ، کلیم بطور رفت تا ویرا گفتید « وقَرَّبناهُ نَجِیّاً » حبیب بحضرت رفت ـ تا از بهر وی گفت ـ « دنا فتدلی » ـ از قَرَّبناهُ تا دَنا ـ راه دورست و او که این بصر ندارد معذور است.

« وَاِذ واعَدنا موسی اَربَعِینَ لَیلَةً » ـ موسی از میان امت خویش چهل روز بیرون شد، امت وی گوساله پرست شدند و اینک امت محمد پانصد و اند سال گذشت (۱) تا مصطفی ع از میان ایشان بیرون شده، و دین و شریعت او هر روزه تازه تر، و مؤمنان بر راه راست و سنت او هر روز پاینده تر، بنگر پس از پانصد سال (۲) رکن دولت شرع او عامر، عود ناضر، شاخ مثمر، شرف مستعلی، حکم مستولی. نیست این مگر عزّ سماوی و فر خدائی، و لطف ازلی و مهر سرمدی، در هر دل از سنت وی چراغی و در هر جان از مهر وی داغی بر هر زبان از ذکر وی نوائی، در هر سر از عشق وی لوائی، مِن اشد امتی لی حبّا ناسٌ یکونون بعدی یودّ احدهم باهله و ماله ـ نه از گزاف مصطفی ایشانرا برادران خواند، و خود را ازیشان شمرد، و ایشانرا از خود، فقال صلعم « أین اخوانی الذین انا منهم و هم منی، ادخلُ الجنّة و یدخلون معی »

لطیفةٌ اخری یتعلق بهذه الآیه ـ موسی ع که بمیعاد حق پیوست و آن سفر در پیش در گرفت هارون را خلیفهٴ خود ساخت و امت را بوی سپرد، گفت « اخلفنی فی قومی » ـ لاجرم در فتنه افتادند، و سامری ایشان را از راه حق برگردانید. و مصطفی صلع بآخر عهد که طلعت مبارک ویرا مرکب مرگ فرستادند، و الهیّت بنعت عزت آن طلعت را از مرکب مرگ در ربود. و در کنف احدیت گرفت . بلال مؤذن در سرّ بوی بگفت « هَلَّا استخلفتَ علینا ؟ » قال « الله خلیفتی فیکم » ـ امت خود باحدیت سپرد، احدیت ایشانرا در قباب حفظ بداشت، لاجرم اگر متمردان عالم و شیاطین الانس والجن

p.196
گرد آیند. تا یک بندهٴ مؤمن را از راه حق برگردانند نتوانند و از آن درمانند و عاجز آیند.

« ثُمَّ عَفَونا عَنکُم » ـ اگر ایشان را قدری و خطری بودی آن چنان جرم عظیم را بدین آسانی و زودی عفو نیامدی. سرعة العفو علی عظیم الجرم یدلّ علی حقارة قدر المعفوّ عنه ـ با نزدیکان و عظیم قدران مضایقه پیش رود. زنان رسول را صلع میگوید « مَن یَأتِ مِنکُم بِفاحِشَةٍ مبیّنة یُضاعَفُ لها العذابُ ضعفین » این نه از مذلت و اهانت ایشان بود بل که این از تعزّز و کرامت ایشان بود. بنی اسرائیل را چنان گفت، که بی قدر و بی خطر بودند و این امت را گفت « ومن یعمل مثقال ذرة شراً یره » فهذا العظم قدرهم و ذلک لقلّة خطرهم.

« وَاِذ آتَیْنا مُوسی الکِتابَ وَالفُرقانَ » ـ موسویانرا فرقان بظاهر داد و محمد یان را فرقان در باطن نهاد، فزون از ظاهر و فرقان باطن نور دل دوستانست که حق از باطل بدان نور جدا کنند، و الیه الاشارة بقوله تع « ان تتّقوا الله یجعل لکم فرقانًا » ـ و زینجا بود که مصطفی ع وابصه را گفت « استفتِ قلبک » و گفت « اتقوا فراسة المؤمن فانّه ینظر بنور الله » . و کسیرا که این فرقان در باطن وی پدید آید شرب و همت او از غبار اغیار پاک گردانند، مذهب ارادت او از خاشاک رسوم صیانت کنند، ببساط روزگار او را از کدورات بشریت فشانده دارند، دیدهٴ وقت او از دست حدثان نگه دارند تا آنچه دیگرانرا خبر است او را عیان گردد، آنچه علم الیقین است عین الیقین شود، که در مملکت حادثهٴ در وجود نیاید که نه دل ویرا از آن خبر دهند. مصطفی ع را پرسیدند که این را نشانی هست؟ فقال ـ اذا دخل النور القلب انشرح الصدر ـ نشانش آنست که سینه گشاده شود بنور الهی، چون سینه گشاده شود همت عالی گردد، غمگین آسوده شود، پراکندگی بجمع بدل گردد، بساط بقا بگسترد، فرش فنا درنوردد، زاویهٴ غمان را درببندد، باغ وصال را در بگشاید، بزبان حال از سر ناز و دلال گوید : .

در کوی امید منزلی دارم خوش در قصهٴ عشق مشکلی دارم خوش تفصیل دلم چه پرسی ای جان جهان در جمله همی دان که دلی دارم خوش

p.197
« وَاِذ قالَ موسی لِقَومِهِ یا قَومِ اِنَّکُم ظَلَمتُم اَنفُسَکُم بِاتِّخاذِکُمُ العِجلَ » ـ موسی گفت قوم خویش را ـ نگر تا باین عبادت گوساله که شما کردید گمان نبرید که جلال صمدیت را از آن زیانی است، یا پادشاهی و خداوندی ویرا نقصانی است. بل که زیانکاری و بدروزی شما راست، اگر بدافتادی هست شما راست که از چنو خداوندی بازماندید. ورنه او چون شما بندگان فراوان دارد. سهل عبدالله گفت ـ الله با موسی سخن گفت بر کوه طور و از عزت کلام بار خدا آن کوه چون عقیق شد. موسی را نظر با خود آمد که چون من کیست؟ که خدای جهان و جهانیان با من سخن میگوید بی واسطه، و قدم گاه من عقیق گشته! الله تع از وی درنگذاشت گفت ـ یا موسی یکی براست و چپ خویش نگاه کن تا چه بینی. موسی بازنگریست هزار کوه دید ازعقیق بر مثال کوه طور، بر هر کوهی مردی بصورت موسی چون او گلیمی پوشیده، و کلاهی بر سر و عصائی در دست، و با خداوند عالم سخن میگوید. زبان حال موسی گوید.

پنداشتمت که تو مرا یک تنهٴ کی دانستم که آشنـای همهٴ

درویشی را دیدند که با خدای رازی داشت، و میگفت ـ اللهم ارض بی محبّاً فان لم ترض بی محبّاً فارض بی عبداً، فان لم ترض بی عبداً فارض بی کلباً » ـ گفت خداوندا مرا بدوستی به‌پسند، اگر اهل دوستی نیم به بندگیم به‌پسند، ور اهل بندگی نیم بسگیم بپسند تا سگ درگاه تو باشم.

گر می ندهی بصدر حشمت بارم باری چو سگان برون در میدارم

« فَاقتُتُلوا اَنفُسَکُم ذلکُم خَیرٌ لَکُم عِندَ بارِئِکُم » ـ از روی باطن این خطاب با جوانمردان طریقت است که نفس خود را بشمشیر مجاهدت سر برگیرند تا بما رسند « والذین جاهدوا فینا لَنهدینّهم سبلنا ». و نگر تا نگوئی که این قتل نفس از روی مجاهدت آسان تر است از آن قتل که در بنی اسرائیل رفت. که آن قتل ایشان خود یکبار بود، و از آن پس همه آسانی و آرام بود، و این جوانمردانرا هر ساعتی و لحظهٴ قتلی است.

p.198
لیس من مات فاستراح بمیت انما المیت میّتُ الاحیـاء

و عجب آنست که هرچند آسیب دهرهٴ بلا بیش بینند ایشان هر روز عاشق تراند، و بر فتنهٴ خویش چون پروانه شمع هر روز فتنه تراند.

نور دلی ارچه جفت نارم داری تاج سری ارچه خاکسارم داری چون دیده عزیزی ارچه خوارم داری شادم بتو گرچه سوگوارم داری

چنانستی که هر ساعت بجان این عزیزان از درگاه عزت برید حضرت بنعت الهام پیغام می آرد ـ که ای جوانمرد آغاز این کار قتل است و آخر ناز، ظاهر دوستی خطر است و باطن راز. من احبّنی قتلته و من قتلته فانادیتهُ

گر کشتهٴ دست رادیت دینار است مر کشته عشق رادیت دیدار است

« وَاِذ قُلتُم یا موسی لَن نُؤمِنَ لَکَ حَتّیٰ نَرَی اللهَ جَهرَةً » ـ مطالعهٴ ذات بر کمال و تعرض رؤیت ذی الجلال چون نه بنعت هیبت و شرط مراقبت رود ترک حرمت بود، و ترک حرمت موجب صاعقه باشد لامحالة، از آن بگرفت ایشانرا صاعقه که بزبان جهل و ترک حرمت دیدار خواستند. و موسی هرچند بزبان هیبت و نعت حرمت بر دوام مراقبت دیدار خواست اما بتصریح خواست نه بتعریض، لاجرم جوابش بتصریح دادند که : « لن ترانی » ـ و بهر درگاه ملوک شرط ادب و مقتضای حرمت آنست که سؤال بتعریض کنند، چنانک مصطفی ع تقاضای رؤیت کرد بر سبیل تعریض، و شمهٴ از آرزوی دل خویش بازنمود باشارت جبرئیل را دید و گفت « هل رأیتَ ربکَ؟ جبرئیل چون این سخن بشنید از هیبت و عزّت آن معنی بر خود بگداخت، پس، چون بحضرت عزّت بازرفت، الله گفت یا جبرئیل تو مقصود آن دوست ما درنیافتی، بآنچه گفت وی را تقاضای دیدار بود که میکرد، یا جبریل رو و او را بیار که ما نیز بوی مشتاقیم « واِنی الی لقائهم لَاَشدُّ شوقاً »

p.208
قوله تع « وَظَلَّلنا عَلَیکُمُ الغَمامَ » الآیه ـ اشارت بلطف و کرم

p.209
خداوندست، و مهربانی او بر بندگان چنانستی که رب العالمین میفرماید که ای بیچاره فرزند آدم چرا نه وا من دوستی کنی که سزاوار دوستی منم؟ چرا نه وا من بازار کنی که جواد و مفضل منم؟ چرا وا من معاملت درنگیری که بخشندهٴ فراخ بخش منم؟ نه رحمت ما تنگ است نه نعمت از کس دریغ، یکی درنگر تا وا بنی اسرائیل چه کردم و چند نعمت بر ایشان ریختم، و چون نهاد خود بریشان نهادم در آن بیابان تیه. پس از آنکه پیچیدند و نافرمانی کردند ایشانرا ضایع فرو نگذاشتم، میغ را فرمان دادم تا بر سر ایشان سایه افکند، باد را فرمودم تا مرغ بریان دردست ایشان نهاد، ابر را فرمودم تا ترنجبین و انگبین بایشان فرو بارید، عمود نور را فرمودم تا در شبی که مهتاب نبود ایشانرا روشنائی میداد، کودک که از مادر در وجود آمدی، در آن بیابان تیه با دستی جامه که ویرا دربایست بود در وجود آمدی، چنانک کودک می بالیدی جامه با وی میبالیدی، نه کهن شدی آن جامه بر وی نه شوخ گرفتی، درحال زندگی زینت وی بودی و در حال مردگی کفن وی بودی، چه نعمت است که من بریشان نریختم! چه نواخت است که من بریشان ننهادم! ایشان خود قدر ما ندانستند و شکر نعمت ما نگزاردند. ای بیچاره ترا هیچکس نخواند چنانک ما خوانیم، چونکه بیائی هیچکس ترا چنان نخرد چنانکه ما خریم، چون که خود را بفروشی دیگران بی عیب خرند و ما باعیب خریم، دیگران باوفا خوانند وما با جفا خوانیم، اگر به پیرانه سر بازآئی همه مملکت را بحرمت بیارائیم، و اگر بعنفوان شباب حدیث ما گوئی فردا برستاخیز ترا در پناه خود گیریم.

اناسٌ عصوا دهراً فعادوا بخجلة فقلنا لهم اهلاً و سهلاً و مرحباً

« وَاِذقُلنَا ادخُلوا هذهِ القَریةَ » ـ از روی اشارت قریه اینجا احتمال کند که حریم علم است، و حجر شریعت، چنانک مصطفی ع از روی اشارت خود را گفت « انا مدینةُ العلم و علیٌ بابها » « اُدخُلوا هذِهِ القَریَةَ » ـ میگوید بحجر شریعت درآئید و علم و عمل بروفق شریعت بکار دارید. « وَکُلُوا مِنها حَیثُ شِئتُم رَغَداً » ـ و در علم و عمل عیشی هنی و نعیم جاودانه بدست آرید، امروز تلخی مجاهدت چشید تا فردا میوهٴ

p.210
بهشت خورید.

« وَادخُلُوا البابَ سُجَّداً » ـ در راه دین بر استقامت روید و با خضوع و خشوع باشید، و هر کاری را از در دین خود درآورید تا بمقصد رسید، و هوالمشار الیه بقوله تع « وأتوا البیوت من ابوابها ». آنگه گفت « وَقُولُوا حِطَّةٌ » اشارت است باستغفار و تضرع و دعا و گفتن که بار خدایا ـ حطّ عنا ذنوبنا ـ همانست که جای دیگر گفت ـ « ربنا اغفر لنا ذنوبنا و اسرافنا فی امرنا ». و جای دیگر گفت « فاغفر لنا ذنوبنا و کفّر عنا سیآتنا و توفنا مع الابرار ».

« وَاِذ استَسقیٰ موسی لِقَومِهِ » الآیه ـ چند فرق است میان موسی و عیسی و محمد مصطفی . موسی قوم خود را آب خواست چنانک گفت ـ « وَاِذ استَسقیٰ موسیٰ لِقَومِهِ » عیسی قوم خود را نان خواست چنانک گفت ـ « انزل علینا مائدةً من السماء » باز مصطفی ع صدر و بدر جهان، چراغ زمین و آسمان، نه آب خواست نه نان، بلکه رحمت خواست و غفران، چنانک الله گفت « غفرانک ربنا » موسی را گفت چه خواهی گفت آب روان از سنگ صفوان، عیسی را گفت چه خواهی. گفت خوان بریان فرستاد از آسمان. سیّد کونین را گفت تو چه خواهی؟ گفت رحمت و غفران از خداوند مهربان. چون موسی آب خواست گفت یا موسی از چون منی آب خواهند؟ آنک سنگ و عصا بر سنگ زن و مراد خود برگیر. چون عیسی نان خواست. گفت یا عیسی ازچون منی نان خواهند؟ فرمان داد به جبرئیل تا گردهٴ چند و لختی بریان بر خوان نهاد و بایشان فرستاد، گفت یا عیسی مراد خود برگیر. چون نوبت ب مهتر عالم رسید، شب قرب و کرامت که او را حاضر کردند گفت ای دوست مامهمان آمدهٴ دندان مزد چه خواهی؟ گفت « غفرانک ربنا ». الله تع گفت ای دوست ما حال امّت تو از سه بیرون نیست : یا مطیعان اند، یا عاصیان، یا مشتاقان : ـ اگر عاصیانند رحمت من ایشانرا، و اگر مطیعانند بهشت من ایشانرا، و اگر مشتاقانند دیدار و رضاء من ایشانرا، مصطفی گفت ع خداوندا مراد ایشان نقدی بدادی از آن من در توقف نهادی؟ گفت ای دوست ما ایشان حاجت که

p.211
خواستند از بهر امت خود خواستند و امّت ایشان همان بودند که حاضر بودند مراد خود بیافتند، تو آنچه میخواهی از بهر امت میخواهی و امّت تو متفرقند تا قیام الساعة خواهند بود و دعوت و پیغامبری تو همیشه پیوسته خواهد بود، روز رستاخیز همه را جمع کنم و همه را از دوزخ آزاد کنم، همه را بدیدار خود شاد کنم، همه را لباس کرامت پوشانم،همه را بزیور انس بیارایم،که ایشان بهینهٴ امّت اند، یک دل و یک قصد و یک همت اند، « وانّ هذه امتکم امةً واحدة » نه چون بنی اسرائیل که از پراکندگی که بودند هم در دل و هم در قصد و هم در همت، دردین بمعبودی یگانه می اقتصار نکردند می گفتند ـ اجعل لنا الهاً کما لهم آلهةً . و در دنیا بیک طعام قناعت نکردند گفتند « یا مُوسی لَن نَصبِرَ عَلیٰ طَعامٍ واحِدٍ ». و فی معناه اُنشد .

همومُ رجالٍ فی امورٍ کثیرةٍ و همّی من الدنیا صدیقٌ مساعدٌ

و گفته‌اند ذکر عصا در آیت اشارت است بسیاست شرعی، کقوله ع لاترفع عصاک عن اهلک . و عرب گوید ـ شقّ فلانٌ العصا ـ اذ اخرج عن السیاسة المشروعة . و حَجرْ اشارتست به بنی اسرائیل از آنک رب العالمین دلهای ایشان با سنگ برابر کرد و گفت « فهی کالحجارة او اشدّ قسوةً » یعنی که موسی خواست تا بنی اسرائیل را باهم آرد و ایشانرا بر راه استقامت دارد، مداوائی طلب کرد. از بهر ایشان که بهمگان برسد هم عالم را و هم جاهل را، و ایشان را فایده دهد بر عموم همچنانک باران فایده دهد بر عموم بقعتها را هم آبادان و هم غیر آن. رب العالمین موسی را گفت ایشان را بتازیانهٴ شریعت سیاست کن و بر علم و عمل دار، آن علم و عمل که جمله ارکان اسلام و ایمان بدان بازگردد، و آن دوازده خصلت است، که مصطفی ع در آن خبر معروف بیان کرد. شش خصلت از آن بناء اسلامست : ـ یکی اقرار بوحدانیّت الله، دیگر اثبات نبوت مصطفی سدیگر نماز کردن، چهارم زکوة دادن، پنجم روزه داشتن، ششم حج کردن. و شش خصلت از آن بناء ایمان است : ـ یکی ایمان دادن بالله جل جلاله، دیگر ایمان بفریشتگان سدیگر ایمان به کتابهای خداوند، چهارم برسولان وی، پنجم بروز قیامت، ششم ایمان

p.212
بقدر، آن دوازده چشمه که درین آیت گفت اشارتست به این دوازده رکن که بناءِ اسلام و ایمان است والله اعلم.

p.218
قوله تع :ـ « اِنّ الّذِینَ آمَنوا وَالّذِینَ هادوا » آلایه، هرچند که کوشیدند و رنجها در دینداری کشیدند آن احبار جهودان و رهبان ترسایان، و چندانک توانستند در راه مجاهدت و ریاضت رفتند و نفس خود را از از شهوات ومألوفات بازداشتند و از دنیا و دنیاداران یکبارگی عزلت گرفتند، و صومعه ها بر خود زندان کردند، با اینهمه که کردند ضایع است سعی‌های ایشان، بل که حقیقت خود آنست که تا به محمد ایمان نیارند و او را آن عبادتها ناکرده گیر و آن طاعتها ناپذیرفته. روش دینداران و مقامات و احوال دوستان هم بر این نسق نهادند، تا بقیتی از علائق بریشانست دعوی ایشان دریافت نسیم دوستی هذیانست. المکاتب عبد مابقی علیه درهم.

تا هست ترا بنزد تو تکیه گهت مغرور عالمـی و کار تبهت

تو تکیه بر پنداشت خود زنی، و سوداها در سر گیری و غوغا ها در دل، و ستور نفس را از راندن هیچ شهوت بازنگیری، آنگه طمع داری که با مردان راه در میدان

p.219
حقیقت گوی زنی، هیهات!

تا تو بر پشت ستوری بار او بر جان تست چون بترک وی بگفتی آتش اندر بار زن ور زچاه جاه خواهی تا بـرآئی مردوار چنگ در زنجیر گوهر وار عنبر بار زن

« وَاِذ اَخَذنا میثاقَکُم » ـ با همه عهد بست و از همه پیمان گرفت و همه اجابت کردند، اما قومی بطوع اجابت کردند و قومی بِکره ـ او که بطوع اجابت کرد عیان او را بار داد و مِهر ازل ویرا دست گرفت، و او که بکره اجابت کرد حق بر وی بپوشید تا در تاریکی و بیگانگی بماند. این میثاق بر عموم روز اول و در عهد ازل برفت، که احدیت بر دلها متجلی شد، یکی را تجلی سیاست و عزت بود یکی را تجلی لطف و کرامت ـ آنها که اهل سیاست بودند در دریای هیبت بموج دهشت غرق شدند، خردهاشان حیران و دلهاشان تاریک، گرد بیگانگی بر رخسار ایشان نشسته، داغ جدائی بر پیشانی ایشان نهاده، که « اولئک الذین لعنهم الله فاصمّهم و اعمی ابصارهم ». و آنها که اهل لطف و کرامت بودند ایشانرا بزیور اُنس بیاراست و بنور توحید بیفروخت، و این رقم تخصیص بر ناصیهٴ دولت ایشان کشید که « اولئک الذّین هدی الله فبهدیهم اقتده . » آب آشنائی را در دل ایشان جوئی بریده و زرع دوستی را تخم سعادت پر کنده، و میوهٴ بستاخی را درخت دولت نشانده، و دیدار منت را چراغ معرفت افروخته، و آنگه حوالت همه با فضل و رحمت خود کرده و گفته که ـ فلولا فضل الله علیکم و رحمته لکنتم من الخاسرین.

آری چون دریای فضل بموج آید جوی معصیت را در تلاطم آن امواج صولت نماند. داود پیغامبر گفت ـ « الهی اَتیتُ اطباء عبادک لیداوونی، فکلهم علیک دلّونی فبؤساً للقانطین من رحمتک » گفت خداوندا گرد همه طبیبان عالم برآمدم تا درد مرا مرهمی سازند همگان مرا بتو راه نمودند، زیانکار و بینوا آنکس که از رحمت تو نومیدست. فضیل عیاض در روز عرفه در موسم عرفات بآن خلق نگریست و آن سوز و نیاز و آن ناز و راز ایشان دید، هر کسی دیگر دعائی و دیگر ثنائی میگفت، دستها همه سوی آسمان و چشمها گریان و دلها سوزان، فضیل گفت « چه بینید و چه حکم کنید؟ اگراین همه خلق دست نیاز سوی مخلوقی دراز کنند و دانگی سیم خواهند

p.220
ازیشان دریغ دارد یا نه؟ گفتند نه ـ گفت بخدائی خدای که بندگانرا بمغفرت خود نواختن بنزدیک حق آسانتر است از آن دانگی سیم آن مخلوق باین جمع فراوان.

p.228
قوله تع : ـ « وَلَقَد عَلِمتُمُ الَّذِینَ اعتَدَوا مِنکُم فِی السَبتِ »

اشارت بقهر خداوند است وا بیگانگان، چنانک دوستان را نوازنده است بیگانگانرا گیرنده است. و چنانک نواخت وی بنواخت دیگران نماند، گرفتن وی نیز بگرفتن دیگران نماند والله اشدّ بأساً و اشدّ تنکیلاً ـ الله سخت گیر تر از همهٴ گیرندگانست، فروبرندهٴ جبارانست، دادخواه ستمکارانست، شکنندهٴ کامهای بندگانست، نه از کسی به بیم، نه کردِ وی بروی تاوانست، که کردگار جهانیانست و هست کنندهٴ ایشانست. معاشر المسلمین ! از بطش وی هراس گیرید و ایمن منشینید! که اگر ایشانرا مسخ ظاهر عقوبت بودست این امت را مسخ باطن عقوبت است! و رب العالمین چون بریشان خشم گرفت رنک ایشان از آنجا که صورت است بگردانید، اگر برین امت خشم گیرد و العیاز بالله رنگ اینان از روی سیرت بگرداند، اگر ایشانرا بجرم خویش روی سیاه گردانید اینانرا بجرم خویش دل سیاه کند. « کلاّ بل ران علی قلوبهم » « ونقلب افئدتهم وابصارهم » و کسی را که امروز وی دل وی از خود بگرداند بیم است که فردا چون در گور شود روی وی از قبله بگرداند، فردا روسیاه باشد. ابو اسحاق فزاری گفت مردی پیش ما بسیار آمدی و یک نیمه روی وی پوشیده بود. گفتم چرا پوشیدهٴ ؟ گفت اگر امان دهی بگویم. گفتم ـ ترا امانست. فقال : ـ کنت نباشاً فدفنت امرأة فذهبتُ فنبشتها حتی ضربت بیدیّ الی اللّفافة فمددتُ و جعلتْ تمدّهی ایضاٌ. فقلتُ اتراها

p.229
تغلبنی. فجثوتُ علی رکبتی فمددتُ فرفعتْ یدها فلطمتنی ـ فاذاً کشف عن وجهه فاذاً اثر خمس اصابع فی وجهه، قال ثم رددتُ علیها لفافتها و ازارها، ثم رددت اللبن و جعلت علی نفسی ان لا انبش ماعشت. قال ابو اسحق ـ فکتبتُ الی الاوزاعی بذلک فکتب الیّ ویحک سله عمّن مات من اهل التوحیدِ و کان یُوجّه الی القبلة اُحوّل وجهه ام ترک وجهه الی القبلة. فسألته عن ذلک فقال اکثر ذلک حوّل وجهه عن القبلة قال ـ فکتبت الی الاوزاعی بذلک فکتب الی « انا لله وانا الیه راجعون » ثلاثة مرات. اما من حُوّل وجهه عن القبلة فانه مات علی غیر السنة،

« وَاِذ قالَ مُوسیٰ لِقَومِهِ اِنَّ اللهَ یَأمُرُکُم اَن تَذبَحُو ابَقَرَةً » ـ این قصه گاو بنی اسرائیل و ذکر صفات وی درین آیات از لطائف حکمت و جواهر عزت قرآن است، و قرآن خود بحر محیط است ای بسا لؤلؤ شاهوار و دُرّ شب افروز که در قعر این بحر است اما کسی باید که هرچه رب العزة در صفت گاو بنی اسرائیل گفت از روی اشارت در صفات خود بیند، و بآن مقام رسد تا غواصی این بحر را بشاید. و آن عجائب الذخائر و دُرَرُ الغیب او را بخود راه دهد، و جملهٴ آن صفات درین سه آیت مُبیّن کرد یکی « لا فارِضٌ وَلا بِکرٌ » دیگر ـ « صَفراءٌ فاقِعٌ لَونُها » سدیگر « لا ذَلُولٌ تُثِیرُ الاَرضَ » ـ اول « لا فارِضٌ وَلا بِکرٌ » ـ میگوید نه پیری فروریخته نه نوزادی نارسیده، یعنی که قدم این جوانمردان در دایرهٴ طریقت آنگه مستقیم شود که سُکر شباب و شره جوانی ایشانرا حجاب نکند و ضعف پیری معطل ندارد، نه بینی که مصطفی آنگه وحی بوی پیوست که نه بحال صبی قریب عهد بود و نه روزگار وی بارذل العُمر رسیده بود. اگر تمامتر از این حالی بودی وحی به سید در آن حال پیوستی، هر ارادت که با سکر شباب قرین شود همیشه از راهزنان به بیم بود و کم افتد جوانی نو ارادت که از راهزنان ایمن شود و اگر افتد در مملکت عزیز باشد مصطفی از اینجا گفت که « عجب ربکم من شابٍ لیس له صبوةٌ »

صفت دیگر خوان « صَفراءُ فاقِعٌ لَونُها تَسُرُّ النّاظِرِینَ » ـ آن جوانمردان

p.230
که در حال کمال بشریت قدم در میدان طریقت نهادند و بدان مستقیم شدند، احدیت ایشانرا برنگ دوستی برآرد، و رنک دوستی رنگ بیرنگی است. هرچه رنگ رنگ آمیز است ازیشان پاک فرو شوید . « ونزعنا ما فی صدورهم من غِلٍّ » تا همه روح پاک شود، نهاد ایشان و معانی همه یک صفت گیرد. هر چشمی که دریشان نگرد روشن شود، هر دلی که در کار ایشان تأمل کند آشنا گردد. سفیان ثوری بیمار شد و دلیل وی پیش طبیب ترسا بردند. طبیب در آن می نگرست و تأمل میکرد، پس گفت ـ عجب حالی می بینم این مردی است که از ترس خدای عزوجل جگر وی خون شدست و از مجرای آب بیرون آمده است، این دین که وی بر آنست جز حق نیست، « اشهد ان لااله الا الله واشهد ان محمداً رسول الله ». طبیب ترسا چون در دلیل وی نگریست آشنا گشت پس کسی که در روی دوستان حق نگرد از اعتقاد پاک و در سیرت ایشان تأمل کند، از مهر دل خود چون شود. اینست که میگوید « فاقِعٌ لَونُها تَسُرُّ النّاظِرِینَ » ـ رنگی که نگرندگانرا شاد کند رنگ آشنائی و دوستی است، امروز ایشانرا برنگ آشنائی و دوستی برآرد، و چه رنک است ازین نکوتر ؟ یقول تع ـ « ومن احسن من الله صِبغةً » و فردا ایشانرا بنور خود رنگین کند، کما قال النبی صلع : ـ « فیصبغون بنور الرحمن عزوجل »

صفت سوم آنست که گفت : ـ « لا ذَلُولٌ تُثِیرُ الاَرضَ وَلا تَسقیِ الحَرثَ مُسلّمُةٌ لاشِیَةَ فیها » ـ پا کند و هنری و بهروز و نیکو سیرت و روزافزون، نه بعیب رسمیان آلوده، نه بمقام دون همتان فرو آمد، نه رقم دوستی اغیار بریشان کشیده، نه داغ اسباب بریشان نهاده، نه سلطان بشریت بریشان دست یافته، نه قاضی شهوات بریشان حکمی رانده، نه باشکال و امثال گرائیده، نه باختیار و احتیال خود تکیه کرده، چنانک معبود یکی شناسند مقصود یکی دانند و مشهود یکی، و موجود یکی،

هموم رجالٍ فی امورٍ کثیـرةٍ و همّی من الدنیا صدیقٌ مساعدٌ هرکسی محراب دارد هر سوئی باز محراب سنائی کـوی او.

p.238
قوله تع ـ : « وَاِذ قَتَلتُم نَفساً » ـ قتل نفس از دو گونه است یکی از روی صورت و یکی از روی معنی، او که از روی صورت خود را کشد بعذابی رسد که عذاب از آن صعبتر نیست و ذلک فی قوله صلعم ـ « من قتل نفسه بسمّ فسمّه فی یده یتحسّاه فی نار جهنم خالداً مخلّداً فیها ابدا، و من قتل نفسه بحدیدة فحدیدته فی یده یجابها فی بطنه فی نار جهنم خالداً مخلّداً فیها ابداً، و من تردّی من جبل فقتل نفسه فهو یتردّی فی نار جهنم من جبل خالداً مخلّداً فیها ابداً » و آنکس که خود را بشمشیر مجاهدت

p.239
از روی معنی کشد بناز و نعیم باقی و بهشت جاویدی رسید. چنانک رب العزة گفت ـ « وامّا من خاف مقام ربّه ونهی النفس عن الهویٰ فانّ الجنة هی المأویٰ ». قوم موسی را گفتند زندهٴ را بکشید تا کشتهٴ زنده شود، اشارت باهل طریق است که نفس زنده را بشمشیر مجاهدت بکشند بر وفق شرطعت تا دل مرده بنور مشاهدت زنده شود، و او که بنور مشاهدت و روح انس زنده شد بحیوة طیبه رسید آن حیوتی که هرگز مرگی در آن نشود و فنا بآن راه نبرد. و زبان حال بنده اندرین حال میگوید :

گر من بمرم مـرا مگوئیـد که مرد گو مرده بدو زنده شد و دوست ببرد

پیر طریقت جنید قدس الله روحه یکی را از دوستان وی که از دنیا رفته بود میشست، آنکس انگشت مسبّحه جنید را بگرفت، جنید گفت ـ احیوةٌ بعد الموت؟ جواب داد که او ما علمت انا لا نموت بل ننقل من دارٍ الی دارٍ « وفی هذا المعنی ما روی عن عبدالملک بن عمیر عن ربعی بن محراش ـ قال ـ کنا اخوة ثلثة، و کان اعبدنا و اصوفنا و افضلنا الاوسط منا فغبت غیبة الی السواد ثم قدمت علی اهلی. فقالوا ـ ادرک اخاک فانه فی الموت، قال فخرجت الیه اسعی، فانتهیت الیه، و قد قضی و سجی بثوب، فقعدت عند راسه ابکیه، قال فرفع یده فکشف الثوب عن راسه، و قال ـ السلام علیکم ـ قلت ـ ای اخی احیوةٌ بعد الموت؟ ـ قال ـ نعم انی لقیت اخی فلقنی بروح و ریحانٍ و رب غیر غضبان، و انه کسانی ثیاباً خضراً من سندس و استبرق، و انی وجدت الامر ایسر مماتحسبون ثلثا، فاعلموا ولا تغیّروا ثلثاً وانی لقیت رسول الله فاقسم ان لا یبرح حتی آتیه، فعجّلوا جهازی ثم طفاء فکان اسرع من حصاةٍ لو القیت فی ماءٍ، فبلغ عایشه رض فصدّقته و قالت قد کنا نسمع ان رجلاً من هذه الامة سیتکلم بعد موته.

« ثُمَّ قَسَت قُلُوبُکُم » ـ قسوت دل در حق جهال نامهربانی و بی رحمتی و از راه حق دوری، و در حق عارفان و ارباب صدق و صفوت قوت دل است و حالت تمکن و کمال معرفت و حالت صفوت، چنانک صدیق اکبر از خود نشان داد که هر گه کسی را دیدی که می گریستی و در خود می پیچیدی از استماع قرآن ، وی گفتی ـ هکذا کنا حتی قست القلوب ـ اشارت است این قسوت بکمال حال عارفان و جلال رتبت صدّیقان در

p.240
بدایت کار و عنفوان ارادت، مبتدی را بانگ و خروش و نعره وزاری بود که هنوز عشق وی ولایت خود بتمامی فرو نگرفته بود، پس چون کار بکمال رسد و صفاء معرفت قوی گردد و سلطان عشق ولایت خود بتمامی فرو گیرد، آن خورنش و زاری در باقی شود شادی وطرب در پیوندد، بزبان حال گوید.

ز اول که مرا عشق نگارم نو بود همسایه بشب ز ناله من نغنود کم گشت کنون ناله که عشقم بفزود آتش چو همه گرفت کم گردد دود

« وَاِنَّ مِنَ الْحِجٰارَةِ لَمٰا یَتَفَجَّر مِنْهُ الاَ نهٰارُ وَانَّ مِنهٰا لَمٰا یَشَقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْمٰاءُ وَاِنَّ مِنهٰا لَمٰا یَهْبِطُ مِنْ خَشیَةِ خَشْیَةِ الله » _ سنگ خاره را بردل جافی فضل داد و افزونی نهاد، گفت از سنگ آب آید و نرم شود و از ترس خدا بهامون افتد، و دل جافی در نهاد مرد بیگانه نه از ترس خدا بنالد و نه از حسرت بگرید، نه رحمت و رقت در وی آید.

در حکایت بیآرند که پیغامبری از پیغامبران خدا بصحرائی بر گذشت سنگی را دید که در نهاد خود کوچک بود و آبی عظیم از وی میرفت بیش از حد و اندازهٴ آن سنک پیغامبر بایستاد و در آن تعجب میکرد که تاچه حالست آن سنگ را و چه آبست که از وی روانست؛ رب العزة آن سنگ را باوی در سخن آورد تا گفت _ ای پیغامبر حق این آب که تو می بینی گریستن منست، که از آن روزباز که بمن رسید از کلام رب العزة که « وَ قُو دُهٰا النّاسُ وَ الْحِجٰارَةُ » _ که دوزخرا بسنگ گرم کنند من از حسرت و ترس میگریم. پیغامبر گفت _ بار خدایا ویرا از آتش ایمن گردان و می آمد بوی، که او را ایمن کردم از آتش. پیغامبر برفت پس بروزگاری دیگر باز آمد و آن سنک رادید که همچنان میگریست، و آب از وی روان، هم در آن تعجب بماند تارب العزة دیگرباره آن سنگ را بسخن آورد، گفت _ ای پیغامبر خدا چه تعجب کنی باین گریستن من، الله تعم مرا ایمن کرد از آتش اما گریستن اول از حسرت و اندوه بود و این گریستن از شتادی و شکر.

پیر طریقت گفت: _ « درسر گریستنی دارم دراز، ندانم که از حسرت گریم یا از

p.241
ناز، گریستن از حسرت بهرهٴ یتیم و گریستن شمع بهرهٴ ناز، از ناز گریستن چون بود این قصه‌ایست دراز. »

p.253
قوله تع : « اَوَلایَعلَمُونَ اَنَّ اللهَ یَعلَمُ ما یُسِرّونَ وَما یُعلِنوُنَ » ـ کلام خداوندیست معبود موحدان، پاسخ کنندهٴ خوانندگان، عالم بحال بندگان، دانندهٴ آشکار و نهان، بازخوانندهٴ برگشتگان. یکی را بعبارت صریح بازخواند و پروردگاری خود بر وی عرضه کند گوید ـ « وَاَنِیبوا اِلیٰ رَبِّکُم »، یکی را باشارت عزیز خود بخواند و روی دل وی از اغیار بخود گرداند، و خداوندی و پادشاهی خود بر وی عرضه کند و گوید : « اَوَلا یَعلَمُونَ اَنَّ اللهَ یَعلَمُ ما یُسِرّونَ وَما یُعلِنُونَ » . عارفانرا اشارتی کفایت باشد، چون رب العالمین گفت من سِرها دانم و بر نهانیها مطّلعم ایشان سرّ خویش از غبار اغیار بیفشاندند هیچ پراکندگی دردل خود راه ندادند، و چون گفت من آشکارا دانم، ایشان در معاملت ظاهر با خلق خدای صدق بجای آوردند، ازینجاست که اهل اشارت گفته اند : ـ « یَعلَمُ ما یُسِرّونَ » امرٌ بالمراقبة بین العبد و بین الحق « وَما یُعلِنُونَ » امرٌ بالصّدق فی المعاملة و المحاسبة مع الخلق. و در بعضی کتب خدا است ـ ان لم تعلموا انی اراکم فالخلل فی ایمانکم، و ان علمتم انی أراکم فَلم جَعلتمونی اهون الناظرین الیکم؟ ـ و نظیر این آیت آنست که رب العزة گفت : ـ « یَعلم خائنةَ الاَعین وَ ما تُخفی الصّدور » ـ الله نگرستن چشمها بخیانت میداند، و خیانت چشم نگرندگان بتفاوت است از آنک روندگان بتفاوت اند. خیانت چشم متعبدان آنست که در شب تاریک چون وقت مناجات حق باشد در خواب شوند تا انس خلوت بریشان فوت شود. به داود پیغامبر وحی آمد که ـ « یا داود کذب من ادّعی محبتی اذا جنّه اللّیل نام عنّی، ألیس کل حبیب یحب خلوة حبیبه ؟. » و خلیل را باین خصلت بستود گفت : ـ

p.254
« فلمّا جنّ علیه اللّیل »، چون شب درآمدی خواب از چشم وی برمیدی، و همه نظر وی بآثار صنع ما بودی و تسلی بدان یافتی، و بر مؤمنان ثنا کرد و بشب خاستن ایشان بپسندید و گفت : ـ « تتجا فی جنوبهم عن المضاجع » ـ بیدارانند و شبخیزان، جهانیان در خواب شوند و ایشان با ما راز کنند و اندوه و شادی خویش بگویند. بدهیم ایشانرا هرچه خواهند، و ایمن گردانیم ایشانرا از هرچه ترسند. و خیانت چشم عارفان آنست که در غم نایافت وصل دوست اشک خونین نریزند. مردی دعوی دوستی مخلوقی کرد و ایشانرا مفارقتی بیفتاد و آن ساعة که از یکدیگر می برگشتند. یک چشم این عاشق آب ریخت، و آن چشم دیگر نریخت، هشتاد و چهار سال برهم نهاد آن یک چشم و برنگرفت. گفت چشمی که بر فراق دوست نگرید عقوبت آن کم ازین نشاید ـ و فی معناه انشدوا :

بکت عینی غداة البین دمعاً و اخری بالبکا بخلت علینا فعاقبت الّتی بخـلت بدمعٍ بان غمّضتها یـوم التقینا یک چشم من از فراق یارم بگریست وآن چشم دگر بخیل گشت و نگریست چون روز وصال شد جزایش کردم کاری نگرستی و نباید نگریست (۱)

گفته اند در فراق دوست چندان گریستن باید که وهمت چنان افتد که دوست با اشک آمیخته است و با قطرات اشک در کنارت خواهد افتاد.

تا بادل من گرفتی ای جان تو قرار من دیدهٴ خویش کرده ان لؤلؤ بار باشد که بصحبت سرشکم یکبار از راه دو دیده‌ام درآئی بکنار

و خیانت چشم صدیقان آنست ـ که در کلّ کون چیزی در چشم ایشان نیکو آید تا بدان نگرند. هرکه دوستی حق اورا حقیقت بود چشمش از دیگران دوخته شود، ازینجا گفت محمد ـ « حبّک الشیی یُعمی و یُصمّ » و لقد قالوا :

یا قرة العین سل عینی هل اکتحلت بمنظرٍ حسن مذغبت عن عینی.

« وَمِنهُم اُمِّیّوْنَ » ـ صفت امّیّت درین آیت بیگانه را ذم است و نشان نقصان

p.255
وی، و درآن آیت که گفت « الّذین یتبعون الرسولَ النبی الامّی » مصطفی را ع مدح است و نشان کمال وی، اشارت است که با هام نامی هام سانی نبود، و اتفاق اسامی اقتضاء اتفاق معانی نکند. و مذهب اهل سنّة در اثبات صفات حق جل جلاله برین قاعده بنا نهادند که از موافقت نام با نام موافقت معانی نیاید. الله را صفت و نعت بسزای خدائی است و خلق از آن دور، و مخلوق را بصفت مخلوقی است و الله از آن پاک، نبینی؟ که الله را عزیز نام است، و یوسف را عزیز خواند؟ عزّت الله بر سزای خویش و عزت مخلوق بر سزای خویش، و باتفاق مسلمانان و باقرار بیشتر کافران ـ الله موجود است و خلق موجود اما خلق موجود است بایجاد الله، و الله موجود است بقیام خویش و بهستی و بقاء خویش. و باتفاق مسلمانان الله زنده است و زنده در آفریده فراوانست، اما آفریده بنفس و غذا باندازه و هنگام زنده است، و الله بحیوة و بقاء خویش باوّلیّت و آخریّت خویش، بی کی و بی چند و بی چون، و همه خصمان اهل سنت میگویند ـ الله صانع است و مخلوق صانع است، اما مخلوق صانع است بحیلت و آلت و کوشش و اندازه، و الله صانع است بقدرت و حکمت، هرچه خواهد چنانک خواهد هرگه که خواهد. و نظائر این در قرآن فراوانست و بر جمله الله داند که خود چون است چنانک خود گفت چنانست، و بنده دانستن چونی ویرا ناتوانست، آنچه الله خود را گفت قبول آن از بن دندانست. و تصدیق آن ازمیان جانست، و زهام نامی هام سانی پنداشتن راه بی راهان است و عین طغیانست. امید داشتن که الله را بتوهم و جست و جوی دریابم محال است، و آنچه ازین حاصل آید وبال است سلامت دین در پیغام پذیرفتن است و رساننده بپسندیدن و گردن نهادن، و جست و جوی بگذاشتن.

هرکه این اعتقاد گرفت و بر طریق راست رفت سرانجام کار وی آنست که رب العزه گفت ـ « وَالَّذِینَ آمَنوا وَعَمِلوا الصّالِحاتِ اُولئِکَ اَصحابُ الجَنَّةِ هُم فیها خالِدونَ » ـ و گفته‌اند که والّذین آمنوا اشارتست بدرخت ایمان و نشاندن آن در دل مؤمنان، « وعَمِلوا الصّالِحاتِ » ـ اشارتست بشاخه های آن درخت و پروردن و

p.256
بالیدن آن. « اُولئکَ اَصحابُ الجَنَّةِ » اشارتست ببار آن درخت و رسیدن میوهٴ آن. این آن درخت است که رب العالمین گفت و جای دیگر از آن خبر داد که « اصلها ثابتٌ و فرعها فی السماء تؤتی اکلها کلّ حین باذن ربّها » ثمرهٴ این درخت نه چون ثمرهٴ دیگر درختان است که از سال تا بسال یکبار میوه آرد، بلکه این درخت هر ساعتی بلکه هر لحظهٴ نومیوهٴ آرد، هریکی برنگی دیگر و بطعمی دیگر و بوئی دیگر. حلاوت عابدان از بار این درخت است، سور دل مریدان از بار این درخت است، صفاء وقت عارفان از بار این درخت است. امروز در سرای خدمت بر بساط طاعت ایشانراست بهشت عرفان « لا مصروفة عنهم ولا محجوبة ». و فردا در سرای وصلت بر بساط ولایت ایشانراست بهشت رضوان « لا مقطوعة ولاممنوعة وفرش مرفوعة ».

« وَاِذ اَخَذنا مِیثاقَ بَنی اِسرائیلَ » ـ آن عهد و پیمان که با بنی اسرائیل رفت و در تحصیل این خصال پسندیده و تعظیم شرائط دین معظم آن در آیت مذکور است. در شرع ما همان عهد است و با مؤمنان این امت همان پیمان، و حاصل آن دو کلمه است : « التعظیم لامرالله والشفقة علی خلق الله » ـ فرمان خدایرا تعظیم نهادن، و بر خلق خدای شفقت بردن، وانگه در آن تعظیم صدق بجای آوردن، و درین شفقت رفق کردن. و حقیقت عبودیت همین است. چنانک گفته اند ـ حقیقة العبودیة الصدق مع الحق و الرفق مع الخلق . مصطفی ع دانست که این صدق و آن رفق کاری عظیم است و باری گران، و آدمی در تحصیل آن نکوشد و رغبت ننماید مگر که درآن ثواب بیند و بفلاح و نجات رسد، لاجرم بتفصیل ثواب آن یک یک باز گفت و مؤمنان را بآن ترغیب داد. و ذلک فیما روی سعید بن المسیب عن عبدالرحمن بن سمرة قال ـ قال رسول الله صلعم : لقد رأیت اللّیلةَ عجباً، رأیتُ رجلاً من امتی اَتاه مَلکُ الموتِ لیقبضَ روحَهُ فجائه بِرُّه بوالدیه فَدَرئهُ عنه، و رأیت رجلاً من امتی قد استوحشه الشّیاطین فجاءه ذکرالله عزوجل فخلّصه من بینهم، و رأیت رجلاً من اُمّتی قد بسط علیه عذاب القبر فجائه وضوئه فاستنقذه منه و رأیت رجلاً مِن اُمّتی قد أخذته الملائکة العذاب فجاءه صلوته فاستنقذته من ایدیهم، و رأیتُ رجلاً من اُمّتی یلهثُ عطشاً کلّما أتی حوضاً منع، فجاءه صیامُ شهر رمضان

p.257
فاخذه بیده فسقاه و ارواه، و رأیت رجلاً من امّتی والنبیّون قعودٌ حلقاً حلقاً، کلّما اتی حلقةً طُرد منها، فجاءه اغتساله من الجنابة فاخذ بیده فاقعده الی جانبی، و رأیتُ رجلاً من امتی من بین یدیه ظُلمةٌ و عن یمینه ظلمةٌ و عن شماله ظلمةٌ و من فوقه ظلمةٌ و من تحته ظلمةٌ، فهو متحیرٌ فی الظلمات، فجاءته حجّته و عمرته فاستخرجتاه من الظلمة و ادخلتاه فِی النّور، و رأیت رجلاً من امّتی یکلّم امیرالمؤمنین و لایکلّمه المؤمنون، فجاءته صِلةُ الرَحِم. فقال یا معشر المؤمنین ان هذا وصولٌ لرحمی فکلّمه المؤمنون و صافحوه و کان معهم، و رأیت رجلاً من امتی یتقی وهج النار و شررها بیده و وجهه، فجاءته صدقته فصارت ظلاً علی رأسه و ستراً علی وجهه، و رأیتُ رجلاً من امتی قد اخذته الزبانیةُ فجائه امرهُ بالمعروف و نهیه عن المنکر، فاستخرجاه و سلّماه الی ملائکة الرحمن ـ فکان معهم، و رأیت رجلاً من امّتی جاثیاً علی رکبتیه بینه و بین الله حجابٌ، فجاءه حسنُ خلقه فاخذ بیده فادخله علی الله عزوجل، و رأیتُ رجلاً من امّتی قد هوت صحیفته تلقاءَ شماله فجائه خوفه من اللهِ فأخذَ صحیفته فجعلها فی یمینه، و رایت رجلاً قائماً علی شفیر جهنم فجاءه وَجله من الله فاستنقذه من ذلک، ورأیت رجلاً من اُمّتی قد یهوی فی النّار، فجاءه بکاءه و دموعه فاستخرجاه من النار و مضی علی الصّراط، و رأیت رجلاً من امتی قد خفّت میزانه، فجائه افراخه یعنی اولاد الصغار فثقلوا میزانه، و رایتُ رجلاً من امّتی قائماً علی الصراط، یرتعدُ کما ترتعد السعفةُ فی یوم ریح عاصف فجاءه حسن ظنّه بالله فسکنت روعته و جاوز علی الصراط، و رأیت رجلاً من امتی علی الصراط یرجف احیاناً و یجثو احیاناً، فجاءته صلوته علیّ فاقامته علی قدمیه و مضی علی الصّراط، و رأیت رجلاً من امتی انتهی الی ابواب الجنة و قد غلقت کلها دونه، فجاءته شهادتهُ اَن لااله الاالله ففتحت له ابواب الجنة، فدخل.» رواهُ ابن عبد البر و ابوموسی فی کتاب الترغیب و ابن الجوزی فی الوفاء

p.265
قوله تع : « وَاِذ اَخَذنا مِیثاقَکُم لا تَسفِکُونَ دِمآءَکُم » الآیة ـ سیاق این آیت تهدید ظالمانست و تخویف ناپاکان که بر مسلمانان ستم کنند، و در خون و مال ایشان سعی کنند، و بدست و زبان خود ایشانرا برنجانند تا از خان و مان بیفتند، نقدی در مسلمانی ایشان خلل است که مصطفی ع گفت : « المسلم من سلم المسلمون من لسانه و یده » و در دنیا لعنت خداوند بریشان و در عقبی جای ایشان آتش سوزان. یقول الله تع : « ألا لعنة الله علی الظالمین » « یوم لا ینفع الظالمین معذرتهم ولهم اللعنة ولهم سوءالدار » « تری الظالمین مشفقین ممّا کسبوا وهو واقعٌ بهم » « وَیَومَ

p.266
یَعَضُّ الظّالِمُ عَلی یَدَیهِ » « وَالظّالِمینَ اَعَدَّ لَهُم عَذاباً عَلِیماً » « وَالظّالِمُونَ ما لَهُم مِن وَلِیٍّ وَلا نَصِیرٍ » و در قرآن فراوانست ازین تهدید ظالمان و انذار مجرمان. روی انّ داود ع نظر الی منجل من نار یهوی بین السماء والارض، فقال یارب ماهذا قال ـ هذا لعنتی تدخل بیت کلّ ظالم. و قال سعید ابن المسیب : « لا تملؤوا اعینکم من اعوان الظلمة الاّ بانکارٍ من قلوبکم، لکیلا تحبط اعمالکمُ الصالحة ». و قال الحسن _ من دعا الظلم بالبقاء فقد احبّ ان یعصی الله عزوجل، الظالم والمعین علی الظلم والمحبّ له سواء. » و قال النبی صلعم : « قال الله تعالی لاتدخلوا بیتاً من بیوتی و لاحدٍ من عبادی عند اَحَدٍ منکم ظلامةٌ فانّی العنه مادام قائماً یصلّی حتی یردّ تلک الظلامة الی اهلها. و قال صلعم ـ لایقفن احدکم علی رجلٍ یقتل ظلما فانّ اللعنة تنزل من الله علی من یحضره اذا لم یدفعوا عنه. و قال ابوالدرداء « ایاک و دعوات المظلوم فانهنّ یصعدن الی الله تع کانهن شرارات نار.» و قال النبی صلعم : ـ ایها النّاس اتقوا الله، فلایظلم مؤمنُ مؤمناً الاّ انتقم الله من الظالم یوم القیامة و ذلک اذا کان عزّوجل بالمرصاد، و هو القنطرة الا علی من الصراط، یقول ـ و عزتی لا یمرّ بی الیوم ظلم ظالم.

گفته اند این ظلم ظالم از حرص وی خیزد بر دنیا و راندن شهوات، که چون همگی وی دوستی دنیا بگرفت و شهوات بر وی مستولی شد دل وی تاریک گردد، و رقت و سوز در وی نماند. پس شفقت برخیزد و بر خلق خدا ظلم کند و اثر این تاریکی فردا در قیامت پدید آید. چنانک مصطفی ع گفت : ـ الظلم ظلمات یوم القیمة ـ نه یک ظلمة خواهد بود بل ظلمات بسیار خواهد بود، چنانک امروز نه یک شهوتست بلکه شهوات بسیار است. پس چون سر همه ظلم دوستی دنیا است هرکس که دوستی دنیا از دل خود بیرون کند شهوات بر وی مستولی نشود، و در دل وی رقت و سوز بماند، و بر همه خلق خدا مهربان بود، تا اگر سگی بیند شفقت از وی بازنگیرد، و او را نیازارد بلکه او را بنوازد، چنانک عیسی ع کان یسیح ببعض بلاد الشام اذاً اشتد به المطر والرعد والبرق فجعل یطلب شیئاً یلجأ الیه، فرفعت له بخیمةٍ من بعید، فاتاها فاذاً فیه امرأةٌ، فحاد عنها فاذاً هو بکهف فی جبلٍ، فاتاه فاذاً فی الکهف اسدٌ، ثم قال ـ الهی جعلت لکل شیئ مأویً ثم لم تجعل لی مأویً، فاجابه الجلیل ـ مأواک عندی فی مستقر رحمتی، لازوّجنّک یوم القیمة

p.267
مائة حوراء و لاطعمنّک فی عرسک اربعة آلاف عام یومٌ منها کعمر الدنیا، ولآمرنّ منادیاً ینادی ـ این الزهاد فی دارالدنیا و راوا عرس الزاهد ـ عیسی بن مریم ع ثم انتم هؤلاء»

ـ اهل معانی در این آیت لطیفه های نیکو گفته اند : یکی آنست که « تَقتُلُونَ اَنفُسَکُم » ـ اشارت میکند که شما بعمل ناپسندیده و فعل نکوهیده خود را در گرداب عقوبت می اوکنید و آن عقوبت شما را بجای قتل نفس است، یعنی مکنید چنین و تن خود را بدست خویش مکشید، همانست که جای دیگر گفت « ولا تقتلوا انفسکم ».

و آنچه گفت : ـ « تُخرِجُونَ فَرِیقاً مِنکُم مِن دِیارِهِم » ـ اشارت میکند که شما بعضی قوتها از نهاد خود و از مقتضی آفرینش خویش می بگردانید، و آنرا ضایع میگذارید، چنانک مثلاً قوت عامله از بهر آن در نهاد آدمی آفریدند تا بدان عمل کند و بجای خویش استعمال نماید، پس اگر تقصیر کند یانه بر جای خویش استعمال کند از محل خویش بگردانیده باشد. راست چنان باشد که کسی را از سرای خویش بیرون کنند.

و آنچه گفت : ـ « وَاِن یَأتُوکُم اُساریٰ تُفادُوهُم » ـ اشارت میکند که دیگرانرا راه می نمائید و خود گمراه میشوید، دیگرانرا پند میدهید و خود پند می نه پذیرید. چنانک جای دیگر گفت « اتأمرون الناس بالبر وتنسون انفسکم ».

« اُولئِکَ الّذیِنَ اشتَرَوُا الحَیوةَ الدُّنیا بِالآخِرَةِ » ـ در قرآن نظائر این فراوانست منها قوله تع : « ورضوا بلحیوة الدنیا واطمأنّوا بها » « اخلد الی الارض واتبع هواه وآثر الحیوة الدنیا » « بل تؤثرون الحیوة الدنیا » میگوید ایشان که دنیا خرند و عقبی فروشند و هواء نفس بر رضاء مولی اختیار کنند « فَلایُخَفَّفُ عَنهُمُ العَذابُ » عذاب ایشانرا پایان پدید نکنند، و آن عذاب بریشان سبک نکنند نه در دنیا و نه در عقبی، در دنیا عذاب ایشان جمع مال است و طلب حرمت و جاه و شره و حرص نفس امّاره ـ و هوالمشار الیه بقوله ـ « انّما یرید الله لِیعذبهُم بها فی الحیوة الدنیا » ـ و آن طلب و شره

p.268
ایشانرا غایتی نیست، تا در آن غایت خفتی پدید آید.

آنگه گفت « وَلا هُم یُنصَرونَ » ـ ایشانرا درآن مال نصرتی نیست نه در دنیا نه در عقبی : ـ در دنیا آنست که صاحب مال بوقت مرگ گوید « ما اغنی عنّی مالیه »، و در عقبی آنست که رب العالمین گفت : ـ « من ورائهم جهنم ولا یغنی عنهم ماکسبوا شیئاً ».

« وَلَقَد آتَینا مُوسَی الکِتابَ » ـ اشارتست بنواخت موسی بن عمران . میگوید ویرا کتاب توریة دادیم که هم نورست و هم ضیاء و هم فرقان، ضیاء دل مؤمنان، نور دل دوستان، آرام جان مریدان.

آنگه گفت « وَقَفَّینا مِن بَعدِهِ بِالرُسُل » ـ پیغامبرانرا فرستادیم پس از وی فرا پی یکدیگر داشته و هر یکی را نو تشریفی و دیگر خاصیتی و نواختی داده : ـ آدم را در خلقت کرامت، ادریس را زندگانی تا قیامت، نوح را اجابت دعوت، ابراهیم را خلعت خلت، اسمعیل را فداکبش بکرامت، داود را آواز بنغمت و ملک و نبوت، سلیمان را ملک عظیم و علم و رسالت و سخن گفتن وا مرغان و جن و شیاطین و با در اطاعت یحی بن زکریا را عصمت، موسی را مکالمت بی واسطه، پیغامبر ما را سید اهل زمین و سما را، مهتر و پیش رو انبیا را، هرچه جمله پیغامبرانرا داد از نواخت و کرامت آن همه مصطفی را ارزانی داشت، وانگه او را بریشان افزونی و برتری داد. اگر آدم را در خلقت کرامت بود که ید صنعت الله بوی رسید، مصطفی را همین نواخت بود و بر آدم فضل داشت، که آدم هنوز از آب و گل بود، هنوز درو نه فهم بود نه فطنت نه استیناس بود نه مشاهدت که ید صنعت حق بوی رسید، باز مصطفی شب معراج با دانش و عقل بود، با مشاهدت و مؤانست بود، که ید صنعت حق بوی رسید. چنانک در خبر است : ـ فوضع یده بین کتفیّ فوجدت بردها بین ثدییّ . و اگر ادریس را مکان عالی داد عالی تر از مقام مصطفی نبود، که الله گفت« فکان قاب قوسین او ادنی ». و اگر نوح را بر کشتی نشاند و دشمن را بدعاء وی هلاک گردانید، مصطفی را بر براق نشاند و از براق بر معراج و از معراج بر رفرف تا بدید عجائب ملکوت عزت و بیافت

p.269
اجابت دعوت و قبول شفاعت در حق امت، و اگر ابراهیم را ملکوت آسمان و زمین بنمود و نام وی خلیل نهاد، مصطفی را جلال و جمال بر کمال خود بنمود، و نام وی حبیب نهاد. و اگر موسی بر طور سخن حق بشنید، مصطفی بر عرش عظیم با حق هام راز بود و هام گفتار و هام دیدار، خلوت گاهی بود او را که نه فرشتهٴ مقرّب را ورآن اطلاع بود نه پیغامبر مرسل را در آن جای، چنانک گفت « لی مع الله وقتٌ لایسعنی فیه ملکٌ مقربٌ ولا نبیٌ مرسل ».

مقامٌ لدی سدرة المنتهی لاحمد لاشکّ للمصطفی فقد کان بالقرب من ربّه علی قاب قوسین لما دَنا فما مثلُ احمد فیمن مضی من الرسل فی سالفٍ من وریٰ

« اَفَکُلَّما جآءَکُم رَسُولٌ » ـ سخن باز بوعید و تهدید جهودان بازآورد گفت هرچند این پیغامبران ما نشانهای روشن نمودند و معجزه های صادق آشکار کردند، امّا آن جهودان از خودرائی قدم بیرون ننهادند، برانچه دل ایشان خواست قبول کردندو آنچه نخواست بگذاشتند و نه‌پذیرفتند، لاجرم بد سرانجامی که سَرانجام ایشانست و بد جایگاهی که مقام ایشانست. مصطفی ع گفت ـ اشتدّ غضب الله علی من قتل نبیّاً و علی من قتله نبیٌ » . و قال « کل ذنب عسی الله یغفره الا من مات مشرکاً، او مؤمنٌ یقتل مؤمناً معتمداً » و قال ع ـ « لَزَوال الدنیا اهون عندالله من قتل رجل مسلم ولو انّ اهل السّماء و الارض اشترکوا فی دم مؤمن لاکبّهم الله فی النار، یَجیءُ المقتولُ بالقاتل یوم القیامة ناصیته و رأسه بیده و اوداجه تَشْخَب دماً یقول ـ یارب قتلنی حتی یدنیه من العرش. »

« وَقالُوا قُلُوبُنا غُلفٌ » ـ اشارت آیت آنست که دل بیگانگان در پردهٴ شقاوت است رب العزة چون کسی را مهر شقاوت بر دل نهد، و رقم نابایست بر وی کشد، از اول دل وی سخت گرداند. چنانک گفت « ثم قست قلوبکم من بعد ذلک » ـ پس سیاه گرداند ـ « کلا بل رانَ علی قلوبهم » پس غاشیهٴ بی دولتی بسر او درکشد ـ « قُلُوبُنا غُلفٌ » پس قفل بیگانگی بر آن زند ـ « ام علی قلوب اقفالها » ـ پس بمهر نومیدی ختم کند،

p.270
« ختم الله علی قلوبهم وعلی سمعهم » ــ آنگه بسکّه جدائی ضرب کند ـ « بل طبع الله علیها بکفرهم » . آنگه بیکبارگی وا خودش برگرداند ـ و نقلب افئدتهم ». آنگه ندا در عالم دهد که ما این دل را نخواهیم نمی پسندیم ـ « اولئک الذین لم یردالله ان یُطهّر قلوبهم . » نعوذ بالله من سخطه و نقمته.

p.278
قوله تعالی : « وَلَمّا جاءَهُم کِتابٌ مِن عِندَالله » ـ آمد بایشان نامهٴ و چه نامهٴ که یادگار خداوندست بنزدیک دوستان، نامهٴ که مهر قدیم است بر وی عنوان نامه که قصهٴ دوستی و دوستان است مضمون آن، نامهٴ که از قطعیت امان است،

p.279
و بی قرار را درمان است، شفاء دل بیماران است، و آسایش جان اندوهگنان، رحمتی بود از خدای جهانیان بر مصطفی مهتر عالمیان ، این نامه بوی داد تا او را یادگار بود و غمگسار، اندوه دل خویش بآن بسر آوردی و از رنج بیگانگان بآن آسایش یافتی!

و کتبت حولی لا تفارق مضجعی و فیها شفاء للّذی اناکاتمٌ

اگر جهودان بودند تغییر و تبدیل در نام و صفت وی آوردند، و خصمی ویرا میان دربسته ناسزا میگفتند، پس از آنک ویرا شناخته بودند و دانسته، و بوی نصرت خواسته. و اگر کافران قریش و مشرکان مکه بودند ـ از آن پیش که علم نبوت بدست وی دادند در میان ایشان مکرم و عزیز و محترم بود، امانتها بنزدیک وی می نهادند و در محافل او را در صدر می نشاندند، پس چون قصهٴ نبوت خواندن گرفت و حدیث دل و دل آرام پیش آورد، آن کار دیگر گون گشت، دوست برنگ دشمن شد تیر ملامت در وی اندختند، ساحر و شاعرش نام نهادند، دیوانه و سرگشته اش خواندند.

اشاعوا لنا فی الحیّ اشنعَ قصّةٍ و کانوا لنا سلماً فصاروا لنا حرباً

چه زیان دارد او را چون اجیر و فقیر خوانند، و رب العالمین او را بشیر و نذیر خواند! چه زیان داشت او را چون گفتند ضالّ است و غبیّ، و رب العالمین گفت رسول است و نبیّ!

هذا و ان اصبح فی اطمارٍ و کان فی فقرٍ من الیسار آثر عندی من اخی و جاری

دوست دوست پسند باید نه شهر پسند، و عجب نیست اگر مشتی بیگانگان آن مهتر عالم را نشناختند و ندانستند، که ایشانرا خود دیدهٴ آن نباشد که او را بینَند و شناسند. و عجب آنست که چندین هزار پیغامبر بخاک فروشدند در درد و حسرت آنکه تا مر ایشانرا بر اسرار فطرت آن مهتر اطلاع بودی و هرگز نبود و نیافتند، و کیف لا و القرآن یقول ـ « فاوحی الی عبده ما اوحیٰ » ـ آن خزینهٴ اسرار فطرت محمد مرسل را مهر برنهادیم و طمعها از دریافت آن نومید گردانیدیم « وعنده مفاتح الغیب لا یعلمها الا هو » حسین منصور که شمهٴ از دور بدید فریاد برآورد که

p.280
سراجٌ من نور الغیب بدا و غار و جاوز السراج و سار.

ای ماه برآمدی و تابان گشتی گرد فلک خویش خرامان گشتی چون دانستی برابر جان گشتی ناگاه فرو شدی و پنهان گشتی

لم یزل کان مذکوراً قبل القبل و بعد البعد و الجواهر والالوان ـ جوهرهُ صفویّ، کلامه نبویّ، حکمه علویٌ، عبارته عربیّ، لامشرقیٌ ولامغربیٌ، حسبه ابویٌ، رفیقه ربویٌ، صاحبه امویٌ، ماخرجَ من میم محمد ، و مادخل فی حائه احدٌ.

آفرینش همه در میم محمد متلاشی، هرکجا در عالم دردی است و سوزی در مقابل سوز عشق وی ناچیز، انبیا و اولیاء و شهداء و صدیقان چندانک توانستند از اوّل عمر تا آخر برفتند و بعاقبت باول قدم وی رسیدند، آن مقام که زبر خلایق آمد زیر قدم خود نپسندیدند، بسدره منتهی و جنات مأوی و طوبی و زلفی که غایت رتبت صدیقان است خود ننگرید، که « ما زاغ البصر وما طغی » . زهی کرامت و رتبت. زهی شرف و فضیلت! زهی علو ورفعت! کرا بود جز از وی فضل تمام و کار بنظام؟ عز سماوی و فر خدائی؟ پس از پانصد سال بنگر رکن دولت شرع او عامر و شاخ شجرهٴ دولت او ناضر، شرف او مستعلی، و حکم او مستولی، درین گیتی نوای وی، در هفت آسمان آوای وی، در هر دلی از وی چراغی، بر هر زبانی از وی داغی، در هر سری از وی نوائی، در هر سینهٴ از وی لوائی، در هر دلی ویرا جایی، راهش پرنور، و گفت و کردش با نور، و خلق و خویش از نور، و خود نورٌ علی نور.

کفر و ایمانرا هم اندر تیرگی هم در صفا نیست دارالملک جز رخسار و زلف مصطفی روی ومویش گر بصحرا ناوریدی قهر و لطف کافری بی برک ماندستی و ایمان بینوا

« وَلَقَد جٰآءَکُم مُوسی بِالبَیِّناتِ » ـ الآیه، چون موسی بر بساط انبساط پرورده شد، و خلعت کرامت یافت، و به نبوت و رسالت مخصوص گشت، وحی آمد بوی که ـ یا موسی تو آن باز سپیدی که خلقی را بتو صید خواهیم کرد، پیغام ما به بنی اسرائیل رسان، و نعمت و منت ما در یاد ایشان ده رب العالمین آن فرستادن و رفتن وی بر جهانیان

p.281
جلوه کرد و گفت ـ « وَلَقَد جآءَکُم موسی بِالبَیِّناتِ » ـ موسی گفت : خداوندا ایشانرا چه گویم؟ وهب منبه گفت در بعضی کتب خوانده‌ام که پیغام حق آن بود که ـ « یا بن عمران ! قل لبنی آدم من کان شفیعکم الیّ اذ خلقتکم فاحسنتُ صورکم؟ و من کان شفیعکم اِلیّ اذ مننت علیکم بالاسلام. أمّن اخرجکم من اصلاب آبائکم بالرفق الی بطون امهاتکم؟ أمّن اخرجکم بالرفق من ارحام امهاتکم؟ امّن القی الرحمة والرأفة فی قلوب امهاتکم حتی تخرج اللقمه من فیها فتمضغها لکم؟ أمّن فتق القلبَ فجعل فیه نوراً تهتدون به؟ أمَّن وَهب لکم السمع تسمعون به؟ هذه منّتی علیکم قدیمةٌ تعصوننی بالنّهار، و متمرّدونَ عَلَیَّ و انا بعلمی احفظکم فی ظلم اللیالی، و ان الملائکة لتنادی یا حلیم! ما احملک عن الظالمین! یا موسی ینقلبون فی نعمائی و یعصوننی، ثم یقولون انی غفورٌ رحیمٌ. یا موسی کم یشکو کرام الحفظة إلیّ عبدی فآمُرهُم بالصبر و اقول لهم لعلّه یرجع و یتوب؟ یا بن عمران ! یمرّون بالجیفة فیسدّون مناخرهم، و ذنوبهم عندی انتن من الجیفة. یابن عمران! عند الشدائد یدعوننی و ینسوننی عند الرخاء. یابنی آدم! خذوا من الدنیا بقدر ما تطیقون، واکتسبوا من الذنوب بقدر ما تحتملون العقوبة، واطلبوا من النّعم بقدر ما تؤدّون شکره، ستعلمون اذا رجعتم اِلیّ اِنّی اِنّما امهلتُ الظالمون لهوانهم علیّ.

p.299
قوله تع : « قُل اِن کانَتْ لَکُمُ الدّارَ الآخِرَةَ ... » ـ الآیة از روی طریقت و راه حقیقت رموز این آیت اثری دیگر دارد، ارباب القلوب گفتند ـ مِن علامات الاشتیاق تمنّی الموت علی بساط العوافی ـ عجب نیست کسی را که در مغاک مذلت باشد و در زندان وحشت اگر از سر بینوائی و ناکامی ویرا آرزوی مرگ باشد، عجب کار آن جوانمردی است که بر بساط عافیت آرام دارد، و کارهاش بر نظام، و دولتش

p.300
تمام، و روزش فرخنده در ایام، و با اینهمه نعمت و راحت چون کسی است بر آتش سوزان، گرداگرد وی خارستان و دشمن جان‌ستان، دل در آن بسته که تا خود کی از این محنت برهد و خرمن جدائی آتش درزند، نوبت اندوه بسر آید، و اشخاص پیروزی بدر آید، بزبان شوق گوید.

کی باشد کین قفس بپردازم در باغ الهی آشیان سازم

آری ! مَن اَحَبَّ لِقاءَ اللهِ اَحَبَّ اللهُ لِقاءَهُ، به داود وحی آمد ـ که یا داوُد قُل لِشُبّانِ بَنی اِسرائِیلَ لِمَ تَشغِلُونَ اَنفُسَکُم بِغَیرِی؟ وَ انا مشتاقٌ الیکم، ماهذا الجفاء؟ ـ احمد الاسود پیش عبدالله مبارک آمد گفت ـ رأیت فی المنام انّک تموت الی سنةٍ فان استعددت للخروج ـ گفت مرا در خواب چنان نمودند که تا یک سال تو می فرو شوی نگر تا رفتن را ساخته باشی. عبدالله جواب داد ـ احلتنی علی امدٍ بعیدٍ ـ روزگاری دراز در پیش ما نهادی، یک سال دیگر ما را اندوه هجران می باید کشید و تلخی فراق می باید چشید، آنگه گفت غذاءِ جان ما تا امروز درین بیت بود.

یا مَن شَکی شَوقَهُ مِن طُولِ فُرقَتِهِ صَبراً لَعَلَّکَ تَلقَی مَن تُحِبُّ غَداً

عنس غفاری قومی را دید که از طاعون می گریختند، گفت ـ یاطاعون خذنی ـ ای طاعون تو گرد آنان گردی که ترا می نخواهند چرا بر ما نیائی که ترا بجان خریداریم؟ بشر حارث از اینجا گفت ـ ما لنا نکره الموت و لایکره الموت الاّ مریب. چرا برید مرگ را دشمن داریم؟ که نه در دل شور داریم یا از دوست پرهیز میکنیم. شور دلست که برید مرگ را دشمن است. این کراهیت قومی را از آن خواست که ساز این راه نداشتند و طعم وصل دوست نچشیدند.

ازینجا گفتند مرگ راحت قومی است و آفت قومی ـ قومی را روز دولت است، و قومی را رنج و محنت، قومی را عنا، و قومی را عطا، قومی را بلا و قیامت، و قومی را شفا و سلامت، قومی را نهایت مدت اشتیاق، و قومی را بدایت روز فراق. ملک الموت بر رابعه عدوی رسید، رابعه گفت ـ تو کیستی ؟ گفت ـ من هادمُ اللَّذّاتَم موُتِمُ الاَطفالَم مُرَمِّلُ الاَزواجَم ـ رابعه گفت ـ : ای جوانمرد چرا از خود همه خصلتهای بد نشان میدهی

p.301
و از آن خصلتهای نیک هیچ نگوئی؟ گفت ـ آن چیست؟ رابعه گفت ـ وَ اَنتَ مُوصِلُ الحَبِیبِ اِلَی الحَبِیبِ.

سفیان ثوری هرگه که مسافری رادیدی و آن مسافر گفتی شغلی بفرمای، سفیان گفتی ـ اگر جائی بمرگ رسی درود ما بدو برسان و بگوی.

گر جان باشارتی بخواهی زرهی درحال فرستم و توقف نکنم.

بلال حبشی در نزع بود عیال وی میگفت ـ واحزناه! بلال گفت چنین مگوی لکن میگوی ـ واطرباه! غداً نلقی الاحبةَ . محمداً و حزبَهُ. عبدالله مبارک در وقت نزع میگفت و می خندید ـ لمثل هذا فلیعمل العاملون ـ شبلی را می آرند که در سکرات مرگ این بیت میگفت .

کُلُ بَیتٍ اَنتَ ساکِنُهُ غَیرُ مُحتاجٍ اِلی السُّرُجِ وَجهُکَ المأمُولُ حَجَّتُنا یَومَ یَأتی النّاسُ بالحُجَج

آن شب که رخ تو شمع کاشانهٴ ماست خورشید جهان فروز پروانهٴ ماست

بوالعباس دینوری مجلس میداشت و در عشق سخن میگفت، پیرزنی عارفه حاضر بود، آن سخن بر وی تافت وقتش خوش گشت، برخاست و در وجد آمد. بوالعباس گفت ـ موتی ـ جان درباز ای پیرزن، گفت.

جانیست نهاده ایـم فرمانی را در عشق کجا خطر بود جانی را

این بگفت و نعرهٴ بزد و جان بداد.

« قُل مَن کانَ عَدُوّاً لِجِبرِئیلَ » ـ بزرگوار ونیکوست آن قرآن که جبریل فرود آورد از رحمن ، که هم رَوح رُوح دوستان است، و هم شفاء دل بیماران، و هم رحمت مؤمنان، اینست که گفت جل جلاله ـ « فانه نزّله علی قلبک » جای دیگر گفت « نزل به الروحُ الامین علی قلبک ». و جبرئیل ع چون وحی پاک گزاردی گاهی بصورت بشر آمدی گاهی بصورت ملک، هرگه که آیت حلال و حرام و بیان شرایع و احکام آوردی بصورت بشر بودی، و حدیث دل در میان نه. چنانک گفت « هو الذی انزل علیک الکتاب » « اولم یکفهم انا انزلنا علیک الکتاب » . باز چون حدیث محبت و صفت عشق و

p.302
و رموز دوستی بودی بصورت ملک آمدی، روحانی و لطیف، و بدل مصطفی پیوستی قرآن وحی بگزاردی سرّاً بسرٍّ، و کس را برو اطلاع نه. پس چون باز شدی و از دیار دل او برگشتی، مصطفی گفتی ـ فیفصم عنّی و قد وعیته. و قیل لمّا کان صلعم بالمشاهدة مستغرفاً بهذا الحدیث، نزل الوحی بقلبه اولاً فقال له « نَزَّلَهُ عَلَی قَلبِکَ » ثم انصرف من قلبه الی فهمه و سمعه، و تنزل من ذروة الصحبة أِلی حضیض الخدمة لحظوظ الخلق ـ و هو رُتبة اهل الخصوص. و قد ینزل الوحی علی سمع قوم اولاً ثم علی فهمهم ثم علی قلبهم ترقیاً من سفل المجاهدة الی علوّ المشاهدة و ذلک رتبة اهل السلوک والمریدین فشتان ماهما.

« مَن کانَ عَدُوّاً لله وَ مَلآئِکَتِه » ـ الآیه ـ چه زیان دارد جبرئیل و میکائیل را عداوت کفار، و رب الارباب بعز عز خود ایشانرا نیابت میدارد ومی نوازد و رقم تخصیص میکشد و میگوید ـ هرکه ایشانرا دشمن است ما او را دشمن ایم در حق اولیا همین گفت « من آذی ولیّا من اولیائی فقد بارزنی بالمحاربة ».

« وَلَمّا جٰآءَهُم رَسُولٌ مِن عِندِالله مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُم » الآیه ـ چند که رب العالمین شکایت می کند از آن بیگانگان جهودان، و چند که عالمیان را خبر میدهد از شوخی و ستیز ایشان در کار محمد صلع، از اوّل کافران مکه را میگفتند ـ قَد اَظَلَّکُم زمان نبی الحرم الذی یخرج بمکة و یصدّق بما فی کتابنا ـ میگفتند وقت آنست که بیرون آید پیغامبر مکی ، رسول امّی گزیدهٴعالم سید ولد آدم، استوارگیر کتاب ما، و یاری دهندهٴ ما بر شما. و در تضاعیف روزگار همین دعا میگفتند : خداوندا بینگیز ما را این پیغامبر که در توریة نام وی میخوانیم و صفت وی میدانیم، و دشمن خود را بوی می ترسانیم، بیرون آر خداوندا ویرا تا میان ما و میان مردمان کار برگزارد و حکم کند، و کافران عرب را از ما باز دارد، چنین میشناختند او را و این میگفتند، پس چون دیدند او را بوی کافر شدند، و توریة که در آن صفت و نعت وی بود وموافق قرآن بود بگذاشتند و پس پشت انداختند و شعبده و جادوئی خواندند، و نیرنجات دیوان و فراساخته ایشان بر دست گرفتند. رب العالمین آسمان و زمین را خبر میدهد از کرد بد ایشان، و شکایت میکند از ناهمواری و بی رسمی ایشان و ذلک

p.303
فی اثر عکرمه رض قال ـ اُنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ یُرِیدُ اَن یَذکُرَ شَأنَ ناسٍ مِن بَنی اِسرائیلَ فَقالَ یا سَماءُ اَنصِتی، وَیا اَرضُ اسمَعی اِنّی عَهِدتُ اِلی عِبادٍ مِن عِبادی، رَبَّیتُهُم فی نِعمَتی وَ اصطَفَیتُهُم لِنَفسی، فَرَدُّوا عَلَیَّ کَرامَتی وَ رَغِبُوا عَن طاعَتی وَ اَخلَفُوا وَعدِی، یَعرِفُ البَقَرُ اَوطانَها وَ الحُمُرُ رَبَّها فَتَنزِعُ اِلَیها! فَوَیلٌ لِهؤُلآءِ القَومِ الّذیِنَ عَظُمَت خَطایاهُم وَ قَسَت قُلُوبُهُم فَتَرَکُوا الاَمرَالّذِی عَلَیهِم، نالوُا کَرامَتی وَ سُمُّوا اَحِبّآئِی، وَ نَبَذُوا اَحکامِی، وَ عَمِلوُا بِمَعصِیَتی وَهُم یَتلُونَ کِتابی، وَیَتَفَقَّهونَ فی دینی. لِغَیرِ مَرضاتی یُقَرَّبُونَ بِیَ القُربانَ، وَ قَداَبغَضتُهُم مِن کُلِّ نَفسی، وَ یَذبَحُونَ لی الذَبایِحَ الَّتی غَصِبُوا عَلَیها خَلقی، یُصَلّوُنَ فَلاتَصْعَدُ اِلَیَّ صَلوتُهُم، وَ یَدعُونَ فَلایَعرُجُ اِلَیَّ دُعآؤُهُم، وَهُم یَخرُجُونَ اِلَی المَسجِدِ وَ فی ثِیابِهِم الغُلُولُ، وَلَو اَنَّهُم اَنصَفُوا المَظلُومَ وَعَدلُوا لِلْیَتیِمَ وَ یَتَطَهَّرُوا مِنَ الخَطایا وَ تَرَکُوا المَعاصِی، ثُمَّ سَأَلُونی لَاُعْطِیَنَّهُم مّاسَأَلُوا، وَجَعَلتُ جَنَّتِی لَهُم مَنزِلاً، وَلکِن کَذَبُوا عَلَیَّ وَظَلَمُوا عِبادِی فَاَکَلَ وَلِیُّ الاَمانَةِ اَمانَتَهُ، وَ اَکَلَ وَلِیُّ الیَتیِمِ مالَهُ، وَجَحَدُواالحَقَّ، وَیلٌ لِهؤُلآءِ القَوم! لَو قَد جآءَ وَعدِی لَوکانُوا فِی الحِجارَةِ لَتَشَقَّقَتْ عَنهُم بِکَلِمَتِی، وَلَو قُبِرُوا فِی التُّرابِ لَلَفَطَّهُم بِطاعَتی، اِنَّما اَکرَمتُ اِبراهیمَ و مُوسی و داوُدَ بِطاعَتی وَلَوعَصَونی لَاَنزَلتُهُم مَنزِلَةَ اَهلِ المَعاصی.

p.316
قوله تع : ـ « یا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا .. » ـ الآیه ... هم نداست و هم گواهی، آنچه نداست نشان آشنائی، و گواهی آنست که ایمان بنده عطائی. میگوید جلّ جلاله و تقدست اسماؤه و تعالت صفاته و توالت آلاؤه و نعماؤه و عظم کبریاؤه و علا شأنه و عزّ سلطانه، ای شما که مؤمنانید و گرویدگانید، حق پذیرفتید و رسالت که شنیدید بشناختید، بنشان که دیدید با سزا آمدید و از ناسزا ببریدید، گردن نهادید و واسطه پسندیدید، دنیا گذاشتید و بعقبی بازگردیدید، و از عقبی در مولی گریختید. آری هرکس را میخواند تا خود کرا راه نماید، و ایشانرا که راه نماید تا خود کرا در روش آرد و بمقصد رساند، و ایشانرا که بمقصد رساند تا خود کرا قبول کند و بنوازد.

عالمی در بادیهٴ مهر تو سرگردان شدند تا که یابد بر در کعبه قبولت پرو بال

آنگه فرمان داد که :

« لا تَقُولُوا راعناً » ـ الآیه ـ عین حکم است و بار تکلیف، رب العزّة چون خواست

p.317
که مؤمنانرا تکلیف کند بحکمی از احکام شرع، و رنج و کلفت آن بریشان نهد، نخست ایشانرا بنداء کرامت بنواخت، و بایمان ایشان گواهی داد گفت « یٰآ اَیُّهَاالّذینَ آمَنُوا » آنگه حکم و فرمان در آن پیوست، تا بنده بشاهد آن نواخت این بار تکلیف بر وی آسان شود، همین است سنت خداوند جل جلاله، هرجا که بار تکلیف برنهد راه تخفیف فرا پیش وی نهد، که راه دشخوار و بار گران بهم نپسندد، نه‌بینی؟ آنجا که بتقوی فرمود استطاعت در آن پیوست گفت « فاتقوا الله ما استطعتم » و بمجاهده فرمود اجتبا در آن بست گفت « وجاهدوا بالله حق جهاده هو اجتباکم » و امثال این در قرآن فراوان است، و بر لطف الله دلیل و برهانست.

ثم قال تع ـ « وَاسمَعوا » فرمان داد آنگه گفت بنیوشید و بجان و دل قبول کنید و بچشم تعظیم و صفای دل در آن نگرید، تا حقیقت سماع و طعم وجود بجان شما برسد، آن کافران و بیگانگان دیدهای شوخ واکرده بودند، و دلها تاریک، لاجرم طنطنهٴ حروف بسمع ایشان می رسید اما حقیقت سماع و لذت وجود هرگز بجان ایشان نرسید. میگوید عزّ جلاله « ام تحسب ان اکثرهم یسمعون او یعقلون » جای دیگر گفت ـ « ونطبع علی قلوبهم فهم لا یسمعون » « ولو علم الله فیهم خیراً لاسمعهم » در ذوق حقیقت شنیدن دیگرست و سماع دیگر، . بوجهل میشنید اما سماع ابوبکر را افتاد. بوجهل و امثال ویرا گفت « وکانوا لا یستطیعون سمعاً » بوبکر و اتباع ویرا گفت « واذا سمعوا ما انزل الی الرسول ..» الآیه ...

آنگه سرانجام هردو فرقت درین هر دو آیت بیان کرد و کافرانرا گفت : ـ « وَلِلکافِرِینَ عَذابٌ اَلِیمٌ » ـ دوستان و مؤمنان را گفت « وَاللهُ یَختَصُّ بِرَحمَتِهِ مَن یَشآءُ وَاللهُ ذُو الفَضلِ العَظِیمِ »

قوله : « ما نَنسَخ مِن آیَةٍ » ـ یقول بطریق الاشارة ـ ما نرقّیکَ عن محلّ العبودیةِ اِلاّ احللناک بساحاتِ الحرّیّة، ومارفعناک عنک شیئاً من صفات البشریة اِلاّ اقمناک بشاهدٍ من شواهد الالوهیّة. از روی اشارت میگوید ـ ای مهتر خافقین، و ای رسول

p.318
ثقلین، ای خلاصه تقدیر، و ای بدر منیر، ای کل کمال، و ای قبلهٴ اقبال، ای مایهٴ افضال، و ای نمودگار لطف و جلال، ای شاخ وصل تو نازان و کوکب عزّ تو همیشه رخشان، ای دولت تو از میغ هستی اطلاع برگرفته و بشواهد ربوبیّت و تأیید الهیّت مخصوص شده، تا لحظة فلحظة کار دولت تو در ترقی است، و آنچه دیگرانرا تاج است ترا نعلین.

نعلی که بینداخت همی مرکبت از پای تاج سر سلطان شد و تا باد چنین باد

ای مهتر، آن مقامات که ترا زان ترقی میدهیم هرچند که حسنات همهٴ اولیا و اصفیاست سیئات تواست،چندانک وازآن بمانی، چون برگذری ازآن استغفارمی کن، مصطفی ع گفت ـ روزی هفتاد بار از آن استغفار میکنم ـ انه لیغان علی قلبی فَاَستغفرالله فی الیوم سبعین مرّة. قال الصدیق ـ لیتنی شُهدتُ ماستغفر منه رسول الله صلع.

و قیل فی قوله تع : « مَا نَنسَخ مِن آیَةٍ . . » الآیة ـ ای ما نقل العبد من حال الاّ اتی ماهی فوقها و اعلی منها، فلا ننسخ من آثار العبادة شیئاً الاّ ابدلنا منها اشیاءً من انوار العبودیة، شیئاً الا اقمنا مکانها اشیاءً من اقمار الحرمةِ و هلم جرّاً ، تنقله من الادنی الی الاعلی، حتی یقع فی جذبة من جذبات الحق، و جذبة من الحق توازی عمل الثقلین. هر که مرفوع درگاه ربوبیت است و مقبول شواهد الهیّت، احدیت بنعت محبت او را در قباب عزّت بپروراند، او را از آن حال بحال میگرداند، و ازین مقام بآن مقام می رساند، تا در جذبهٴ حق افتد و از آن پس که رونده باشد ربوده گردد، آنگه هر چه در همه عمر خویش در حال روش رفته بود او را در حال کشش باول قدم از آن درگذرانند که ـ جذبةٌ من الحق توازی عمل الثقلین. آری چنانک خود بکس نماند کشش او بروش خلق هم نماند. ارباب روش را گویند امر و نهی نگه دارید، و امر و نهی را گویند که ارباب کشش را نگه دارید، که ایشان آنند که نسب آدم در عالم حقایق بایشان زنده است، و منهج صدق بثبات قدم ایشان معمور، در عالم حقایق ایشانرا نزّاع القبائل خوانند، چنانک بلال از حبش ، و صهیب از روم ، و سلمان از پارس ، و اویس از قرن نیکو گفت آن جوانمرد که گفت .

p.319
ازین مشتی ریاست جوی رعنا هیچ نگشاید مسلمانی ز سلمان جوی و درد دین ز بودرد ا

قدر شریعت مصطفی ایشان دانستند، رحق سنّت او ایشان شناختند، صفاء سرّ این چنین صدیقان برهر خاری که تابد عبهر دین شود، اگر بر مطیع تابد مقبول گردد و اگر بر عاصی تابد مغفور گردد، اگر بر فاسق تابد صاحب ولایت شود.

چنانک در حکایت بیارند از حاتم اصمّ و شقیق بلخی که هر دو بسفری بیرون شدند پیری فاسق مطرب بهام راهی ایشان افتاد، و در عموم اوقات آلات فساد و ساز فسق بکار میداشت، و حاتم هر وقتی منتظر آن میبود که شقیق ویرا منع کند و زجری نماید، نمیکرد تا آن سفر بآخر رسید. در وقت مفارقت آن پیر فاسق ایشانرا گفت چه مردمانی باشید شما که از شما گران تر مردمان ندیدم! نه یکبار سماع کردید نه دستی وازدید؟ حاتم گفت که معذور دار که من حاتم م و او شقیق . آن پیر چون نام ایشان شنید بپای ایشان درافتاد و توبه کرد و بشاگردی ایشان برخاست تا از جملهٴ اولیا گشت، پس شقیق حاتم را گفت ـ « رأیتُ صبر الرجال و صدتُ صید الرجال ».

« وَدَّ کَثیرٌ مِن اَهلِ الکِتابِ ..» اَلآیه ... ـ من خسرت صفقته وَدَّ أن لَم تَربح لاحدٍ تجارتُهُ، خرمن سوخته خواهد هر کس را خرمن سَوخته، جهودان که در وهدهٴ مذلت و مهانت افتاده‌اند و غبار نومیدی بر چهرهٴ تاریک ایشان نشسته می دوست دارند مسلمانان را بساز خود دیدن، واز عزّ اسلام بمذلت جهودی افتادن، لکن تا بر منبر ازل خطبهٴ سعادت و پیروزی خود بنام که کردند؟ جهودان این میخواهند و رب العالمین میگوید ـ خواست خواست ماست نه خواست جهودان، و مراد مراد ماست نه مراد ایشان! وربّک یخلق مایشاء و یختار ما کان لهم الخیرة، فمن این للطّینةِ الاختیار والحقّ مستحقةٌ بنعت العز والجلال، وما للمختار والاختیار، و ما للمملوک والملک، وما للعبید و التصدّر فی دَستِ الملوک. قال الله تع « ما کان لهم الخیرة ». حسین بن علی را علیهماالسلام گفتند بوذر میگوید من درویشی بر توانگری اختیار کرده‌ام، بیماری بر تندرستی برگزیده‌ام. حسین ع گفت رحمت خدا بر بوذر باد او را چه جای اختیار است؟ بنده را خود با اختیار

p.320
چه کار است؟ پیروز آنکس است که اختیار و مراد خود فدای اختیار و مراد حق کند. موسی را گفتند ـ یا موسی خواهی که همه آن بود که مراد تو بود؟ مراد خود فدای مراد ازلی ما کن، و ارادت خود در باقی کن، تو بندهٴ و بنده را اختیار و مراد نیست، که بحکم مراد خود بودن بترک بندگی گفتن است. برادران یوسف بحکم مراد خود بودند مراد ایشان را ذُلّ یوسف بود و عزِّ خویش، چون نیک نگه کردند ذل خود دیدند و عزّ یوسف ، نه‌پنداشتند که چون از پدر جداگشتند او را خوار گردانیدند، بسی برنیامد که خود را دیدند زیر تخت وی صف برکشیده و کمر خدمت بر میان بسته چاکروار و غریب وار میگفتند ـ « یا اَیُّهَا العَزیزُ مَسَّنا وَاَهلَنَا الضُرُّ » ـ و رُویَ فِی بَعضِ الاَخبارِ : ـ عَبدِی تُرِیدُ وَ اُریدُ، وَلایَکُونُ اِلاّ ما اُریدُ، فَاِن رَضیتَ بِمااُریدُ کَفَیتُکَ ما تُریدُ، وَاِن لَم تَرضَ بِما اُریدُ اَتعَبتُکَ فیما تُریدُ، ثُمُّ لایَکُونُ اِلاّ مااُریدُ.

p.327
قوله تع : « بَلیٰ مَن اَسلَمَ وَجهَهُ لله .. » الآیه ... ـ کار کار مخلصانست، و دولت دولت صادقان، و سیرت سیرت پاکان، و نقد آن نقد که در دستارچهٴ ایشان. امروز بر بساط خدمت با نور معرفت، فردا بر بساط صحبت با سرور

p.328
وصلت، « انا اخلصناهم بخالصةٍ » میگوید پاکشان گردانیم و از کورهٴ امتحان خالص بیرون آریم، تا حضرت را بشایند. که حضرت پاک جز پاکانرا بخود راه ندهد ـ ان الله تع طیّبٌ. لایقبل الاالطّیب. بحضرت پاک جز عمل پاک و گفت پاک بکار نیاید، آنگه از آن عمل پاک چنان پاک باید شد که نه در دنیا بازجوئی آنرا و نه در عقبی، تا بخداوند پاک رسی. « و انّ له عندنا لزلفی و حسن مآب »

سرّ این سخن آنست که بوبکر زقاق گفت ـ نقصانُ کلّ مخلصٍ فی اخلاصه رؤیة اخلاصه، فاذا اراداللهُ ان یخلصَ اخلاصهُ اسقطَ عن اخلاصه رؤیة لاخلاصه، فیکون مخلصاً لامخلصا ـ میگوید اخلاص تو آنگه خالص باشد که از دیدن تو پاک باشد، و بدانی که آن اخلاص نه در دست تست و نه بقوت و داشت تست، بلکه سریست ربانی و نهادی است سبحانی، کس را بر آن اطلاع نه و غیری را بر آن راه نه. احدیت میگوید سرٌ من سرّی استودعتهُ قلبَ من احببتُ من عبادی ـ گفت بندهٴ را برگزینم و بدوستی خود پسندم، آنگه در سویداء دلش آن ودیعت خود بنهم، نه شیطان بدان راه برد تا تباه کند، نه هواء نفس آنرا بیند تا بگرداند، نه فریشته بدان رسد تا بنویسد. جنید ازینجا گفت ـ الاخلاص سرٌ بین الله و بین العبد، لایعلمه مَلکٌ فیکتبه و لا شیطان فیفسده ولا هویً فیمیله» ذوالنون مصری گفت ـ کسی که این ودیعت بنزدیک وی نهادند نشان وی آنست که مدح کسان و ذم ایشان پیش وی بیک نرخ باشد، آفرین و نفرین ایشان یک رنک بیند، نه ازآن شاد شود نه ازین فراهم آید، چنانک مصطفی ع شب قرب و کرامت همهٴ آفرینش منشور سلطنت او میخواندند، و او بگوشه چشم بهیچ نگرست و میگفت شما که مقربان حضرت اید میگوئید ـ السلام علی النبی الصالح الذی هو خیر من فی السماءِ والارضِ. و ما منتظریم تا ما را بآستانهٴ جفاء بوجهل بازفرستند تا گوید ـ ای ساحر، ای کذاب، تا چنانک در خیرُ من فی السماء والارض خود را بر سنک نقد زدیم در ساحر و کذاب نیز برزنیم، اگر هر دو ما را بیک نرخ نباشد پس این کلاه دعوی از سر فرونهیم.

رو که در بند صفاتی عاشق خویشی هنوز گر بر تو عزّ منبر خوشتر است از ذل دار

p.329
این چنین کس را مخلَص خوانند نه مخلِص چنانک بوبکر زقاق گفت ـ فیکون مخلصاً لامخلصاً مخلص در دریای خطر در غرقابست، نهنگان جان ربای در چپ و راست وی درآمده، دریا می برّد و می ترسد، تا خود بساحل امن چون رسد و کی رسد ازینجاست که بزرگان سلف گفتند ـ « والمخلصون علی خطرٍ عظیم » . و مخلص آنست که بساحل امن رسید،رب العالمین موسی را بهر دو حالت نشان کرد گفت ـ« انه کان مخلصاً و کان رسولاً نبیّاً » هم « مُخلِصاً » بکسر لام و هم « مُخلَصاً » بفتح لام خوانده اند اگر بکسر خوانی بدایت کار اوست، و اگر بفتح خوانی نهایت کار اوست، مخلص آنگاه بود که کار نبوت وی درپیوست و نواخت احدیت بوی رو نهاد، و مخلص آنگاه شد که کار نبوت بالا گرفت، و بحضرت عزت بستاخ شد، این خود حال کسی است که از اول او را روش بود، وزان پس بکشش حق رسد و شتّانَ بینه و بینَ نبیّنا محمد صلع چند که فرق است میان موسی و میان مصطفی علیهماالسلام، که پیش از دور گل آدم بکمند کشش حق معتصم گشت، چنانک گفت ـ « کنتُ نبیّاً و آدمُ مجبولٌ فی طینته » شبلی ازینجا گفت ـ در قیامت هر کسی را خصمی خواهد بود، و خصم آدم منم که بر راه من عقبه کرد تا در گلزار وی بماندم.

شیخ الاسلام انصاری رحمةالله ازینجا گفت ـ دانی که محقق کی بحق رسد؟ چون سیل ربوبیت در رسد، و گرد بشریت برخیزد حقیقت بیفزاید، بهانه بکاهد، نه کالبد ماند نه دل، نه جان ماند صافی رسته از آب و گل، نه نور درخاک آمیخته نه خاک در نور، خاک با خاک شود و نور با نور، زبان در سر ذکر شود و ذکر در سر مذکور، دل در سر مهر شود و مهر در سر نور، جان در سر عیان شود و عیان از بیان دور، اگر ترا این روز آرزوست از خود برون آی، چنانک مار از پوست، بترک خود بگوی که نسبت با خود نه نیکوست همانست که آن جوانمرد گفت .

نیست عشق لایزالی را در آن دل هیچ کار کو هنوز اندر صفات خویش ماندست استوار هیچکس را نامده است از دوستان در راه عشق بی زوال ملک صورت ملک معنی در کنار

p.330
وَمَن اَظلَمُ مِمَّن مَنَعَ مَساجِدَالله ...» ـ الایة ... از روی اشارت میگوید کیست ستمکارتر از آنکس که وطن عبادت بشهوت خراب کند؟ کیست ستمکارتر از آنک وطن معرفت بعلاقت خراب کند؟ کیست ستمکارتر از آنک وطن مشاهدت بملاحظت اغیار خراب کند. وطن عبادت نفس زاهدان است، وطن معرفت دل عارفانست، وطن مشاهدت سر دوستانست. او که نفس خویش از شهوات بازداشت وطن عبادت او آبادان است، و نامش در جریده زاهدانست چنانک مالک دینار مکث بالبصرة اربعینَ سنةً فلم یصحّ له ان یأکل من تمر البصرة ولا من رطبها، حتی ماتَ و لم یذقهُ ـ فقیل له فی ذلک فقال ـ صاحبُ الشهوة محجوبٌ من ربه ـ و آنکس که دل خویش از علاقه پاک داشت وطن معرفت او آبادان است، و خود در زمرهٴ عارفان، چنانک ابراهیم ادهم رحمه الله ، یحکی عن بعضهم قال ـ کنتُ مع ابراهیم بن ادهم فی السفر و قد اصابنا الجوع ، فاخرج جزئیّات کانت معه بعد ما نزلنا فی مسجدٍ. و قال لی ـ مروارهنْ هذه الجزئیات و جئنا بشئ ناکله فقد مسّنّا الجوع. قال فخرجتُ فاستقبلنی انسانٌ بینَ یدیه بغلةٌ موقّرة و کان یقول ـ الذی اطلبه اشقر یقال له ابراهیم بن ادهم قلت ـ أیش ترید منه فقال ـ انا غلام ابیه هذه الاشیاء له، قال ـ فدَلَلْتُه علیه قال ـ فدخل المسجدواکب علی رأسه و یدیه و یُقبّله، فقال له ابراهیم من انت؟ فقال غلامُ ابیکَ، و قدمات ابوکَ و معی اربعونَ الف دینارٍ میراثاً لک من ابیک، و انا عبدک فمر بماشئت. فقال ابراهیم ان کنتَ صادقاً فانت حرٌ لوجه الله والذی معک کله وهبته لکَ، انصرف عنی. فلما خرَجَ قال ـ یاربّ کلّمتکَ فی رغیفٍ فصببت عَلی الدّنیا صبّاً، فَوَحَقُّکَ لَئن امتَّنی من الجوع لم اتعرّض بعده بطلب شیئ و آنکس که سر خویش از ملاحظت اغیار پاک داشت وطن مشاهدت او آبادان است، و او خود از جملهٴ دوستان است. چنانک بویزید بسطامی قدس الله روحه که چشم همت از اغیار بیکبار فرو گرفت، و گوش کوشش بیاکند، و زبان زیان در کام ناکامی کشید، و زحمت نفس امّاره از میان برداشت، و خود را در منجنیق فکرت نهاد و بهمه وادیها درانداخت، و بآتش غیرت تن را در همه بوتها بگداخت، و اسب طلب در فضای هر صحرائی بتاخت، و بزبان تفرید گفت:

p.331
اذا ما تمنّی الناسُ روحاً و راحةً تمنّیتُ اَن اَلقاکَ یا عز خالیا

هرکسی محراب دارد هر سوئی باز محراب سنائی کوی تو

گفت چون این دعوی از نهاد من برآمد احدیت مرا زخم غیرت چشانید، و سؤال هیبت کرد تا با من نماید که از کورهٴ امتحان چون بیرون آمدم، گفت لمن الملک؟ گفتم ترا ای بار خدا، گفت لمن الحکم؟ گفتم ترا خداوندا، گفت لمن الاختیار؟ گفتم ترا خدایا، گفتا ـ چون ضعف من و نیاز من بدید و خود دانا شد مطلع شد که صفات من در صفات وی برسید گفت یا بایزید اکنون که بی همه گشتی با همه‌ای و چون بی زبان و بی روان گشتی هم با زبان و هم با روانی.

ما را بجز این زبان زبانی دگر است جز دوزخ و فردوس مکانی دگر است آزاده نسب زنده بجانی دگر است وآن گوهر پاکشان زکانی دگر است

گفت ـ آنگه مرا زبانی داد از لطف صمدانی، و دلی داد از نور ربانی، و چشمی از صنع یزدانی، تا اگر گویم بمدد او گویم و بقوت او پویم، بضیاءِ او بینم، بقدرت او گیرم، در مجلس انس او نشینم، « کنتُ له سمعاً یسمع بی و بصراً یبصر بی »چون که بدین مقام رسیدم زبانم زبان توحید شد و روانم روان تجرید، نه از خود میگویم یا بخود بربیایم، گویندهٴ بحقیقت اوست و من در میانه ترجمانم، اینست که احدیت گفت ـ « وما رمیتَ اذ رمیتَ ولکنّ اللهَ رمی » نه تو انداختی آنگه که می انداختی، و یداً یبطشُ بی اینست گر بشناختی.

بیرون زهمه کون درون دل ماست وز خلق جهان بیک قدم منزل ماست محنت همه در نهاد آب و گل ماست پیش از دل و گل چه بود،آن حاصل ماست

p.340
قوله تع ـ : « وَ قالُوا اتَّخَذَ اللهُ وَلَداً سُبحانَهُ » ـ پاکست و بی عیب و منزه خداوند یگانه، یگانه در حلم یگانه در وفا یگانه در مهر، در آزار از رهی نبرّد که در حلم یگانه است، اگر رهی عهد بشکند او نشکند که در مهر یگانه است، یگانه در ذات یگانه در صفات، بری از علاّت، مقدس از آفات، منزه از مداجات، ستوده بهر عبارات، زیبا در هر اشارات، خالق هنگام و ساعات، مقدِّر احیان و اوقات، نه در صنع او خلل، نه در تقدیر او حیل ، نه در وصف او مثل ، مقدِّری لم یزل.

قَدِیرٌ عالِمٌ حَیٌّ مُرِیدٌ سَمیعٌ مُبصِرٌ لَبِسَ الجَلالاً

p.341
تَقَدَّسَ اَن یَّکُونَ لَهُ نَظیرٌ تَعالی اَن یُظَنَّ وَ اَن یُّقالا ای ذات کمالی که زتو کاسته نیست جز از کف تو فیض کرم خاسته نیست

خداوندی بی شریک و بی انباز، پادشاهی بی نظیر و بی نیاز، نه وعد او کذب نه نام او مجاز، در منع ببسته و درِ جودِ او واز، گناه آمرز است و معیوب نواز، دانای بی علت توانای بی حیلت، تنهای بی قلت ، گسترانندهٴ ملت، خارج از عدد، صانع بی کمد، قیوم تا ابد، قُدوس از حسد، نامش لطیف و قیّوم و صمد، لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفواً احد.

اندر دل من بدین عیانی که توئی وز دیده من بدین نهانی که توئی وصّاف ترا وصف نداند کردن تو خود بصفات خود چنانی که توئی!

خداوندی رهی دار نامدار، که گوشها گشاده بنام او، دلها اسیر پیغام او، مُوحّد افتاده در دام او، مشتاق مست مِهر جام او. مهربانی که در عالم بمهربانی خود که چنو، امید عاصیان و مفلسان بدو، درویشانرا شادی ببقاء جلال او، منزلشان بر درگاه او نشستنشان بر امید وصال او، بودنشان در بند وفاء او، راحتشان با نام و نشان و یاد او.

دوصد عالم که روحانی است ان از فرّ فضل او دوصد گیتـی که نورانیست از نـور جمال او

شیخ الاسلام انصاری گفت رحمه الله : «الهی یک چندی بیاد تو نازیدم آخر خود را رستخیز گزیدم، چون من کیست که این کار را سزیدم؟ اینم بس که صحبت تو ارزیدم؟ الهی نه جز از یاد تو دلست نه جز از یافت تو جان، پس بی دل و بی جان زندگی چون توان. الهی جدا ماندم از جهانیان، بآنک چشمم از تو تهی و تو مرا عیان!

خالی نهٴ از من و نه‌بینم رویت جانی که تو با منی و دیدار نهٴ!

ای دولت دل و زندگانی جان، نادریافته یافته و نادیده عیان! یاد تو میان دل و زبانست و مهر تو میان سر و جان! یافت تو روزست که خود برآید ناگاهان، یابندهٴ تو نه بشادی پردازد نه باندُهان. خداوندا بسر بر مرا کاری که از آن عبارت نتوان. تمام کن بر ما کاری با خود که از دو گیتی نهان ».

p.342
ارباب حکمت راست که درین آیت که الله گفت ـ « وَقالوُا اتَّخَذَ اللهُ وَلَداً سُبحانَهُ » رمزی عجب است که گفته اند و لطیفهٴ نیکو، و آن لطیفه آنست که درین عالم راه آن بفناست الله آنرا تخمی پدید کرد و خلفی نهاد، تا نوع آن در جهان بماند و یکبارگی نیست نشود. اینست غرض کلی از وجود فرزند تا نوع وی بماند، و پدر را خلف شود و نسل منقطع نگردد. نه‌بینی اجرام سماوی چون شمس و قمر و کواکب و امثال آن که در تضاعیف روزگار تا قیامت راه آن بفنا نیست لاجرم آنرا تخم نساخت و خلف ننهاد، و بر خلاف آن انواع نبات و ضروب حیوانست که چون فنا بروزگار در آن روانست لاجرم تخم و خلف از ضرورت آنست. ازینجا معلوم شود که خدایرا عزوجل فرزند گفتن سزا نیست و خلف او را بکار نیست، که وی زنده ایست باقی و کردگاری دائم، نقص فنا را بوی راه نه و آفت و زوال را در جلال وی جای نه، و عیب نقصان در کمال وی گنجای نه، همیشه بود و همیشه باشد، پس او را فرزند چه در باید یا چون سزد؟ تعالی الله عن ذلک علوّاً کبیراً.

آنگه در حجت بیفزود گفت ـ : « بَل لَهُ مافِی السَمواتِ وَالاَرضِ کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ » ـ فرزند که می درباید خدمت پدر را می درباید،و پشتی دادن ویاری کردن ویرا، چنانک رب العزة گفت ـ « وجعل لکم من ازواجکم بنینَ وحفدَةً »، و نیز پدر بنفس خود کامل نیست و از یاران مستغنی نیست، حاجت بدیگری دارد تا فقر و ضعف خود بوی جبر کند. پس رب العامین چه حاجت بفرزند دارد؟ که نه ویرا فقر است تا بکسی جبر کند، و نه عجز است تا بدیگری یاری گیرد، و آنگه با بی نیازی او آسمان و زمین و هرچه دروست همه مِلک و مُلک اوست، همه بنده و رهی اوست، همه خدمتگار و طاعت دار اوست، اِمّا طوعاً او کرهاً، و هو المشار الیه بقوله عزوجل : « ولِلّه یسجدُ من فی السّموات والارض طوعاً و کرهاً ».

قوله تع « انٰا اَرسَلناکَ بِالحَقِّ ...» الآیة .. در روزگار فترت میان رفع عیسی و بعثت مصطفی علیهماالسلام ششصد سال و بیست سال بگذشت که هیچ

p.343
پیامبر بخلق نیامد، جهان همه کفر گرفته و ظلمت بدعت و غبار فتنه در عالم پیچیده و دریای ضلالت بموج آمده، در هر کنجی صنمی، در هر سینه از شرک رقمی، در هر میان زنّاری، در هر خانه بیت النّاری، هر کسی خود را ساخته معبودی، یکی آویخته حجری، یکی پرستنده شجری، یکی بمعبود گرفته شمسی و قمری. کس ندانست که بیع و نکاه چیست، نه زکوة و نه صدقات، و نه جهاد و نه غزوات، نه حج و صوم و صلوة، همه با فساد و سفاح الف گرفته، بر ریا و نفاق جمع شده، فعل ایشان بحیره و سایبه، حج ایشان مکا و تصدیة، قرآن ایشان شعر، اخبار ایشان سحر، عادت ایشان درخاک کردن دختران و ببریدن نسب از پسران. اندر روی زمین کس نبود که از یگانگی آفریدگار آگاه بود، یا از صنع وی باخبر بود، یا از دین وی بر اثر بود. پادشاه بزرگوار بنده نواز کارساز بفضل و لطف خود نظر رحمت بعالم کرد، که بخشاینده بر بندگانست و مهربان بریشان است، از همه عالم حیوان برگزید، و از حیوان آدمیان برگزید، و از آدمیان عاقلان برگزید، و از عاقلان مؤمنان برگزید،و از مؤمنان پیغامبران برگزید و از پیغامبران مصطفی ص برگزید که سید پیغامبرانست، و خاتم ایشان، قطب جهان، ماه تابان، زین زمین و چراغ آسمان، قرشی تبار، و خرّم روزگار، سلیمانی جلال، یوسفی جمال، نگاشته و نواختهٴ ذوالجلال، برگزید این مهتر را و برسولی بخلق فرستاد و رحمت جهانیانرا و نواخت بندگانرا، و باین بعثت منت بر وی نهاد و گفت :

« انا ارسلناک بالحق بشیراً و نذیراً » و خبر درست است از مصطفی ص که گفت ـ « ان الله اصطفی کنانة من ولد اسمعیل ، واصطفی قریشاً من کنانة ، واصطفی من قریش بنی هاشم واصطفانی من بنی هاشم » وقال ـ بعثت من خیر قرون بنی آدم قرناً فقرناً، حتی کنت من القرآن الذی کنت منه. و عن ابن عباس قال ـ جلس اُناسٌ من اصحاب رسول الله فخرج سمعهم یتذاکرون، و قال بعضهم اِنّ اللهَ اتخذ ابراهیم خلیلاً ، و قال آخر موسی کلمه الله تکلیماً، و قال آخر ـ فعیسی کلمة الله و روحه، و قال آخر ـ آدم اصطیفه الله ـ فخرج ص و قال « قد سمعتُ کلامَکم و عجبکم ان ابراهیم خلیل الله و هو کذلک، و موسی نجی الله و هو کذلک، و عیسی روحه و کلمته و هو کذلک،

p.344
و آدم اصطیفه الله و هو کذلک، الاّ و انا حبیب الله ولافخر و انا حامل لواءِ الحمد یوم القیامة تحته آدم فمن دونه ولا فخر، و انا اوّل شافع و اوّل مشفع یوم القیامة ولا فخر، و انا اوّل من یحرّک حلق الجنة فیفتح الله لی، فیدخلنیها و معی فقراء المؤمنین ولافخر، و انا اکرم الاولین والآخرین علی الله ولافخر، و انا اول النّاس خروجاً اذا بعثوا ، و انا قائدهم اذا وفدوا و انا خطیبهم اذا انصتوا، و انا شفیعهم اذا حسبوا، و انا مبشّرهم اذا أیسُوا ـ الکرامة، والمفاتیح یومئذٍ بیدی فاکسی حلة من حلل الجنة، ثم أقومُ عن یمین العرش لیس احدٌ مِنَ الخلایق یقوم ذلک المقام غیری. » بحکم آنک این خصلتها جمله موهبت الهی است و عطاء ربانی، و هیچ چیز از آن کسب بشر نه. مصطفی ع گفت ـ ولا فخر ـ یعنی که نه از روی مفاخرت میگویم که آن همه موهبت الهی است و هیچ از آن مکتسب من نیست. و فخر که کنند بچیزی کنند که مکتسب خود بود نه موهبت محض.

قوله تع ـ « اَلذَّینَ آتَیناهُمُ الکِتابَ یَتلُونَهُ حَقَّ تِلآوَتِه » ـ حق تلاوت آنست که قرآن خوانی بسوز و نیاز و صفاء دل و اعتقاد پاک، بزبان ذاکر و بدل معتقد، و بجان صافی، زبان در ذکر و دل در حزن و جان با مهر، زبان باوفا و دل باصفا و جان باحیا، زبان در کار و دل در راز و جان در ناز.

پیر طریقت گفت : ـ « بنده در ذکر بجائی رسد که زبان در دل برسد، ودل در جان برسد و جان در سِرّ برسد و سر در نور برسد، دل فازبان گوید خاموش جان فادل گوید خاموش سر فاجان گوید خاموش! الله فارهی گوید ـ بندهٴ من دیر بود تا تو میگفتی اکنون من میگویم و تو می نیوش! ».

p.351
قوله تع ـ : « وَاِذ ابتَلیٰ اِبراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمٰاتٍ » ـ روی عن الحسن رض قال ابتلاه الله بالکواکب والقمرِ والشمسِ فاحسن القول فی ذلک، اذا علم ان ربّه دائمٌ لایزول، و ابتلاه بذبح الولدِ فصبر علیه ولم یقصّر. گفت برآراستند کوکب تابان و آفتاب درخشان و خلیل را آزمونی کردند و ذلک لعلم المبتلی لا لجهل المبتلی یعنی که تا با وی نمایند که ازوچه آید و در راه بندگی چون رود، خلیل خود سخت هنری و روزبه و سعادتمند برخاسته بود، گفت « هذا ربّی » ـ قیل فیه اضمارٌ یعنی یقولون هذا ربی ـ میگویند این بیگانگان که این خدای منست! نیز که این از زیرینان است و نشیب گرفتگان، و من زیرینان و نشیب گرفتگانرا دوست ندارم، زهی خلیل ! که نکته سنیّت گفت از زیر جست و دانست که خداوندی بر زبرست فوق عباده، باز که نشیب گرفت ازو برگشت، و گفت زیرینیان را دوست ندارم، که ایشان خدائی را نشایند. خداوندان تحقیق اینجا رمزی دیگر گفته‌اند و لطیفهٴ دیگر دیده‌اند، گفتند ز اوّل خاک خلیل را بآب خلّت بیامیختند، و سرّش بآتش عشق بسوختند، و جانش بمهر سرمدیّت بیفروختند، و دریای عشق در باطن وی بر موج انگیختند، آنگه سحرگاهان در آن وقت صبوح عاشقان ، و های و هوی مستان، و عربدهٴ بیدلان چشم باز کرد از سر خمار شراب خلّت و مستی عشق گفت ـ « هذا ربّی » این چنانست که گویند.

از بس که درین دیده خیالت دارم در هرچه نگه کنم تـوئی پندارم

این مستی و عشق هردو منهاج بلااند و مایهٴ فتنه، نه بینی که عشق تنها یوسف کنعانی را کجا اوکند، و مستی تنها که با موسی عمران چه کرد. و در خلیل هردو جمع آمدند پس چه عجب اگر از سر مستی و عربدهٴ بیدلی در ماه و ستاره نگرست و گفت « هذا ربی » این آنست که گویند مست چه داند که چه گوید و گر خود بدانستی پس مست کی بودی؟

گفتی مستم، بجان من گرهستی مست آن باشد که او نداند مستی!

اما ابتلاء خلیل بذبح فرزند آن بود، که یکبار خلیل در جمال اسماعیل نظاره

p.352
کرد التفاتیش پدید آمد آن تیغ جمال او دل خلیل را مجروح کرد، فرمان آمد که یا خلیل ما ترا از آزر و بتان آزری نگاه داشتیم تا نظارهٴ روی اسمعیل کنی؟ رقم خلّت ما و ملاحظه اغیار بهم جمع نیاید ما را چه نظارهٴ تراشیدهٴ آزری و چه نظارهٴ روی اسماعیلی .

بهرچ از راه بازافتی چه کفر آن حرف و چه ایمـان بهرچ از دوست وامانی چه زشت آن نقش و چه زیبا

بسی برنیامد که تیغش در دست نهادند گفتند اسمعیل را قربان کن که در یک دل دو دوست نگنجد.

با دو قبله در ره توحید نتوان رفت راست یا رضاء دوست بایـد یا هوای خویشتن

از روی ظاهر قصهٴ ذبح معلوم است و معروف، و از روی باطن بلسان اشارت مراو را گفتند: ـ « به تیغ صدق دل خود را از فرزند ببر » الصدق سیف الله فی ارضه ماوضع علی شیئ الاّ قطعه ـ خلیل فرمان بشنید، به تیغ صدق دل خود را از فرزند ببرید، مهر اسماعیلی از دل خود جدا کرد. ندا آمد که ـ یا ابراهیم « قد صدّقتَ الرؤیا » و لسان الحال یقول:

هجرتُ الخلقَ طُرّاً فی هواکا و ایتمتُ الولید لکی لا اراکا

« وَاِذ جَعَلنَا البَیتَ » الایة .. ـ میگوید مردمانرا خانهٴ ساختم خانهٴ و چه خانهٴ! بیتٌ خلقته من الحجر، لکن اضافته الی الازل، بیگانه درنگرد جز حجری و مدری نبیند، که از خورشید جز گرمی نبیند چشم نابینا، دوست درنگرد وراءِ سنگ رقم تخصیص و اضافت بیند، دل بدهد جان دربازد.

اِنَّ آثـارَنا تَـدُلُّ عَلَینا فَانظُرُوا بَعدَنا اِلَی الآثارِ

آری! هرکه آثار دوست دید نه عجب اگر از خویشتن و پیوند ببرید، و لهذا قیل ـ بیت ٌ مَن رآه نسی مزاره و هجر دیارَه و استبدل بآثاره اثارَه، بیتٌ من طاف حوله طافت اللطائف بقلبه، فطوفةٌ بطوفةٍ و شوطةٌ بشوطةٍ. « هل جزاء الاحسان الاّ الاحسان » بیتٌ من وقع شعاع انواره تسلی عن شموسه و اقمارة ، بیتٌ کما قیل.

p.353
اِنَّ الدِّیارَ فَاِن صَمَّت فَاِن َّ لَها عَهداً بِاَحبابِنا اِذعِندَها نَزَلوُا.

درویشیرا دیدند بر سر بادیه میان دربسته، و عصا و رکوه دردست، چون والهان و بیدلان سرمست، و بیخود سر ببادیه در نهاده می خرامید، و با خود این ترنم میکرد : ـ

خون صدیقان بیالودند وزان ره ساختند جز بجان رفتن درین ره یک قدم را بار نیست

گفتند ـ ای درویش از کجا بیامدی و چندست که درین راهی؟ گفت ـ هفت سال است تا از وطن خود بیامدم، جوان بودم پیر گشتم درین راه، و هنوز بمقصد نرسیدم، آنگه بخندید و این بیت برگفت.

زُر مَن هَوَیتَ وَاِن شَطَّت بِکَ الدّارُ وَحالَ مِن دوُنِه حُجُبُ وَاَستارٌ لا یَمنَعَنَّکَ بُعدٌ مِن زِیارَتِهِ اِنَّ المُحِبَّ لِمَن یَهواهُ زَوّارُ

ای مسکین! یکی تأمل کن درآن خانه که نسبت وی دارد و رقم اضافت، چون خواهی که بوی رسی چندت بار بلا باید کشید و جرعهٴ محنت نوش باید کرد، و جان بر کف باید نهاد، آنگه باشد که رسی و باشد که نرسی! پس طمع داری که وازین بضاعت مزجاة که تو داری، آسان آسان بحضرت جلال و مشهد وصال لم یزل و لایزال رسی؟ هیهات!.

نتوان گفتن حدیث خوبان آسان آسان آسان حدیث ایشان نتوان

p.365
قوله تع : « وَاِذقالَ اِبْرٰهیمُ رَبِّ اجعَل هذا بَلَداً آمِناً » ـ این دعاء خلیل هم از روی ظاهر بود و هم از روی باطن : ـ از روی ظاهر آنست که گفت ـ بار خدایا! هرکه درین شهر باشد ویرا ایمن گردان برتن و بر مال خویش، و دشمن را بروی مسلط مکن، و از روی باطن گفت ـ بارخدایا! هرکه درین شهر شود او را از عذاب خود ایمن گردان، و بآتش قطیعت مسوزان. رب العالمین دعائ وی از هر دو روی اجابت کرد، و تحقیق آنرا گفت ـ « وآمنهم من خوف » و قال تع « جعلنا حرماً آمناً و یتخطف الناس من حولهم » میگوید سکّان حرم خود را ایمن کردم از آنچه میترسند، و دست ظالمان و دشمنان ازیشان کوتاه کردم، و تسلط جباران و طمع ایشان چنانک بر دیگر شهرهاست ازین شهر بازداشتم، و جانورانرا از یکدیگر ایمن گردانیدم تا گرگ و میش آب بیکدیگر خورند، و وحشی با انسی بیکدیگر الف گیرند. اﻴﻥ خود امن ظاهرست، و امن باطن را گفت ـ « ومن دخله کان آمنا » ـ ابونجم صوفی قرشی گفت ـ شبی از شبها در طواف بودم فرادلم آمد که ـ یا سیّدی قلتَ ـ « ومن دخله کان آمنا » ـ من ایّ شئٌ؟ ـ خداوندا تو گفتی هر که در حرم آید ایمن شد، از چه چیز ایمن شد؟ گفت ـ هاتفی آواز داد که ـ من النار ـ از آتش ایمن گشت ـ یعنی نسوزیم شخص او را بآتش دوزخ و نه دل او بآتش قطیعت، این از بهر آنست که خانهٴ کعبه محل نظر خداوند جهان است هرسال یکبار. و ذلک فیما روی عن

النبی صلعم انه قال ـ « انّ الله عزوجل یلحظ الی الکعبة فی کل عام لحظة » و ذلک فی لیلة النصف من شعبان فعند ذلک تحنّ القلوبُ الیه و یفد الیه الوافدون » ـ یک نظر که رب العالمین بکعبه کرد چندان شرف یافت که مطاف جهانیان گشت، و مأمن خلقان، پس بندهٴ مؤمن که

p.366
بشبانروزی سیصد و شصت نظر از حق جل جلاله نصیب وی آید شرف و امن ویرا خود چه نهند؟ و چه اندازه پدید کنند؟

« وَاِذ یَرفَعُ اِبْرٰهیمُ القَواعِدَ مِنَ البَیتِ وَ اِسمٰعیلُ » ـ در زمین خانهٴ ساختند و مطاف جهانیان کردند، و در آسمان خانهٴ ساختند و مطاف آسمانیان کردند، آنرا بیت المعمور گویند و فریشتگان روی بدان دارند و این یکی را کعبه نام نهادند و آدمیان روی بدان دارند. سید انبیا و رسل صلع گفت ـ شب قربت و رتبت، شب الفت و زلفت، که ما را درین گلشن روشن خرام دادند، چون بچهارم آسمان رسیدم که مرکز خورشیدست، و منبع شعاع جرم شاه ستارگانست، بزیارت بیت المعمور رفتم چندهزار مقرب دیدم در جانب بیت المعمور همه از شراب خدمت مست و مخمور، از راست می آمدند و بجانب چپ میگذشتند و لبیک میگفتند، گوئی عدد ایشان از عدد اختران فزونست، وز شمار برک درختان زیادت، وهم ما شمار ایشان ندانست فهم ما عدد ایشان درنیافت. گفتم یا اخی جبرئیل که‌اند ایشان؟ و از کجا می آیند؟ گفت یا سیّد و ما یعلم جنود ربک الاّ هو ـ پنجاه هزار سال است تا همچنین می بینم که یک ساعت آرام نگیرند هزاران ازین جانب می آیند و میگذرند، نه آنها که میآیند پیش ازین دیده‌ام نه آنها که گذشتند دیگر هرگزشان باز بینم. ندانیم از کجا آیند ندانیم کجا شوند، نه بدایت حال ایشان دانیم، نه نهایت کار ایشان شناسیم. یکی شوریده گفته‌است ـ « آه! این چه حیرت است! زمینیانرا روی فراسنگی! آسمانیانرا روی فراسنگی! بدست عاشقان بیچاره خود چیست؟ هزار شادی ببقاء ایشان که جز از روی معشوق قبله نسازند و جز با دوست مهرهٴ مهر نبازند!

یا مَن اِلی وَجهِه حَجّی وَ مُعتَمَری اِن حَجَّ قَومٌ اِلی تُربٍ وَ اَحجار هرکسی محراب دارد هرسوئی باز محراب سنائی کوی تو کعبه کجا بَرَم چه بُرم راه بادیه؟ کعبه است روی دلبر و میل است سوی دوست (۱)

جوانمرد آنست که قصد وی سوی کعبه نه‌ نهاد، احجار راست که وصل

p.367
آفریدگار راست!

دردم نه زکعبه بود کز روی تو بود مستی نه زباده بود کز بوی تو بود

یُحکی اَنَّ عارِفاً قَصَدَ الحَجَّ وَ کَانَ لَهُ اِبنٌ فَقالَ ابنُهُ ـ اِلی اَینَ تَقصُدُ. فَقالَ ـ اِلی بَیتِ رَبّی. فَظَنَ الغُلامُ اَنَّ مَن یَرَی البَیتَ یَری رَبَّ البَیتِ. فَقالَ ـ یا آبَة لِمَ لاتَحمِلُنی مَعَکَ؟ فَقالَ ـ اَنتَ لاتَصلُحُ لِذلِکَ قالَ ـ فَبَکی، فَحَمَلَهُ مَعَهُ. فَلَمّا بَلَغَ المیقات، اَحرما وَ لَبّیا اِلی اَن دَخَلا بَیتَ اللهِ. فَتَحَیَّرَ الغُلامُ وَقالَ _ اَیْنَ رَبّی؟ فَقیلَ لَهُ _ اَلرَبّی فی ٱلسّماءِ ، فَخَرَّ الغلامُ میتاً _ فَدَهَشَ ٱلْوُالِدُ _ وَ قالَ _ اَیْنَ وَلَدی اَیْنَ وَلَدی؟ فَنُودِی مِنْ زِاوَیةِ ٱلْبَیْتِ _ « اَنْتَ طَلَبْتُ الْبَیْتَ فَوَجَدْتَ ٱلْبَیْتَ، وَاَنَّهُ قَد طَلَبَ رَبَّ البَیتِ فَوَجدَ رَبَّ البَیتِ ـ قالَ فَرَفَعَ الغُلامُ مَیتاً ـ فَدَهَشَ الوالِدُ . وَ قالَ ـ اَینَ وَلَدی اَینَ وَلَدی. فَنُودِیَ مِن زاویةِ البَیتِ ـ « اَنتَ طَلَبتَ البَیتَ فَوَجَدتَ البَیتَ، وَ اَنَّهُ قَد طَلَبَ رَبَّ البَیتِ فَوَجَدَ رَبَّ البَیتِ ـ قالَ فَرَفَعَ الغُلامُ مِن بَینِهِم، فَهَتَفَ هاتِفٌ اَنَّهُ لَیسَ فِی القَبرِ وَلا فِی الاَرضِ وَلا فِی الجَنّةِ بَل هُوَ فِی مَقعَدِ صِدقٍ هِندَ مَلِیکٍ مُقتَدِرٍ. وَ لَقَداَنشَدُوا .

اِلَیکَ حَجّی لا لِلبَیتِ وَالاَثَر وَفِیکَ طَوفی لالِلرُّکنِ وَالحَجَر صَفآءُ وُدّی صَفائی حینَ اَعبُرُه وَ زَمزَمی دَمعَةٌ تَجری عَنِ البَصَر زادی رَجآئی لَهُ وَالخَوفُ راحِلَتی وَالمآءُ مِن عَبَراتی وَالهَوی سَفَری.

« رَبّنا وَابعَث فِیهِم رَسولاً مِنهُم » ـ تا آخر ورد دو آیت است : ـ یکی در مدح حبیب دیگر در مدح خلیل ، و هرچند که هردو پیغامبراند نواخته و شایسته، و باکرام و افضال ربانی آراسته، امّا فرق است میان حبیب و خلیل . خلیل مرید است و حبیب مراد. مرید خواهنده، و مراد خواسته، مرید رونده و مراد ربوده، مرید بر مقام خدمت در روش خود، مراد بر بساط صحبت در کشش حق، او که در روش خود بود راه اواز مکر خالی نباشد، اینجاست که خلیل ع با بزرگی حال او راه وی از مکر خالی نبود تا کوکب مکر بر راه او آمد و گفت ـ « هذا ربّی » و همچنین ربوبیت بواسطهٴ ماه و آفتاب کمین گاه مکر هر ساعت بر می گشاد، تا عصمة عنان خلّت او گرفت و زعالم مکر بخود کشید و گفت ـ « انی وجّهت وجهی للذی فطر السموات و الارض حنیفاً » و مصطفی ع که در کشش حق بود ، کمین گاه مکر را آن مکنت نبود که بر راه او عقبه کردی ، بل هرچه لم یکن و کان بود آن شب از مکر بوی استعانت خواستند. و از

p.368
مکر و تراجع بانوار شرع او می التجا کردند، و او صلعم در کشش حق چنان ﻤؤید بود که در گوشهٴ چشم بآن هیچ ننگرست؛ « ما زاغ البصرُ وما طغی » ـ چندانک فرق است میان رونده و ربوده همان فرق است میان خلیل و حبیب . خلیل بر صفت خدمتگاران بر درگاه ربوبیت برقدم ایستاده ،که « وجهت وجهی للذی فطر السموات والارض حنیفاً » و حبیب بحضرت احدیت در صف نزدیکان و هام راز ان بناز نشسته، که « التحیات المبارکات والصلوات الطیّبات للهِ » این نشستن جای ربودگان، و آن ایستادن مقام روندگان، خلیل در روش خود بود که گفت ـ « والذی اطمع ان یغفر لی خطیئتی یوم الدین » حبیب در کشش حق بود که با وی گفتند « لیغفر لک الله » خلیل گفت ـ « ولا تخزنی یوم یبعثون » ـ خداوندا روز بعث مرا شرمسار مکن . و حبیب را گفتند : « یوم لا یخزی الله النبی » ما خود او را شرمسار نکنیم. خلیل گفت « اِنی ذاهبٌ اِلی ربّی » حبیب را گفتند « اسری بعبده » وشتّان و مابینهما! خلیل اوست که عمل کند تا الله ازو راضی شود، حبیب اوست که الله آن حکم کند که رضا و مراد او بود. ولذلک یقول تع « وَلَسوفَ یعطیک ربک فترضی » و یشهد لک. قصة تحویل الکعبة الی آخرها.

« رَبَّنا وَابعث فِیهِم رَسُولاً مِنهُم » ـ الآیة ... اهل معانی گفته‌اند ـ در وجه ترتیب کلمات این آیت ـ که اول منزلی از منازل نبوت مصطفی ع آنست که آیات و روایات نبوت خویش بر خلق اظهار کند، و کتاب خدای عزوجل بریشان خواند. ازینجاست که اول گفت ـ « یتلو علیهم آیاتک » پس بعد از تلاوت کتاب تعلیم باید، یعنی که حقایق و معانی کتاب در خلق آموزد تا دریابند وبآن عمل کنند، پس بتعلیم کتاب ایشانرا بحکمت رساند، که آنکس که کتاب برخواند و حقایق آن دریافت و بآن عمل کرد لامحاله علم حکمت او را روی نماید. پس بعلم حکمت پاک شود و هنری. و شایسته مجاورت حق، اینست وجه ترتیب آیت ـ که پیشتر تلاوت گفت پس تعلیم پس حکمت پس تزکیت. والله اعلم

p.375
قوله تع : « اِذ قالَ لَهُ رَبُّهُ اَسلِم .. » الآیة .. ـ چون خلیل در روش آمد از حضرت عزت فرمان آمد که ـ یا ابرهیم هرکه ما را خواهد جمله باید که ما را بود، تا شطبهٴ از مرادات بشری و معارضات نفسی با تو مانده‌است از رنج کوشش بآسایش کشش نرسی، المکاتب عبدٌ مابقی علیه درهمٌ .

ما را خواهی مراد ما باید خواست یکباره زپیش خویش برباید خاست

خلیل گفت ـ خدوندا ابرهیم را نه تدبیر مانده‌است نه اختیار، اینک آمدم بقدم افتقار، برحالت انکسار، تا چی فرمائی! « اَسلَمتُ » خود را بیوکندم و کار خود بتو سپردم، و بهمگی بتو بازگشتم. فرمان درآمد که ـ یا ابرهیم دعوئی بس شگرف است، و هر دعوی را معنی باید و هر حقی را حقیقتی باید، اکنون امتحان را پای دار! او را امتحان کردند ـ بغیر خویش و جزء خویش و کل خویش : ـ امتحان بغیر او آن بود که مال داشت فراوان، گفته‌اند هفتصدهزار سر گوسپند داشت بهفت هزار گله با هر گلهٴ سگی که قلاده های زرین در گردن داشت، او را فرمودند که دل از همه بردار و در راه خدا خرج کن خلیل همه را درباخت، وهیچیز خود را نگذاشت. در آثار بیارند که فریشتگان گفتند بارخدایا! تا این ندا در عالم ملکوت دادهٴ که « واتَّخذَ اللهُ ابرهیم خلیلاً » جانهای ما

p.376
در غرقاب است و زهره‌های ما آب گشت. ازین تخصیص، خلیل از کجا مستحق این کرامت گشت؟ ندا آمد که ـ جبرئیل پرهای طاووسی خویش فروگشای و از ذروهٴ سدره بقمّهٴ آن کوه رو، و خلیل را آزمونی کن. جبرئیل فرود آمد بصورت یکی از بنی آدم ، بتقدیر و تیسیر الهی، آنجا درپس کوه بیستاد. و آواز برآورد که ـ یاقدوس ـ خلیل از لذت آن سماع بی هوش گشت، از پای درآمد گفت ـ یا عبدالله یکبار دیگر این نام بازگوی واین گلهٴ گوسپند ترا، جبرئیل یکبار دیگر آواز برآورد که یا قدوس! خلیل در خاک تمرغ میکرد چون مرغی نیم بسمل، و میگفت یکبار دیگر بازگوی و گلهٴ دیگر ترا!

و حدثتنی یا سعـدُ عنهُ فزدتَنی جنوناً فزدنی من حدیثک یا سعدُ

همچنین وا می خواست، وهربار گله‌ای گوسپند با آن سگ و قلادهٴ زرین بدو میداد، تا آن همه بداد و درباخت، چون همه درباخته بود آن عهدها محکم تر گشت، عشق و افلاس بهم پیوست. خلیل آواز برآورد که یا عبدالله یکبار دیگر نام دوست برگوی و جانم ترا!

مال و زر و چیز رایگان باید باخت چون کار بجان رسید جان باید باخت

جبرئیل را وقت خوش گشت، پرهای طاووسی خویش فروگشاد و گفت ـ بحقٍ اتخذک خلیلاً ـ براستیت بدوست گرفت! اگر قصوری هست در دیدهٴ ماست، اما ترا عشق بر کمال است. پس چون جبرئیل بر وی آشکارا شد گفت ـ یا خلیل این گوسپندان ما را بکار نیست و ما را بآن حاجت نیست. خلیل گفت ـ اگر ترا بکار نیست واستدن هم در شرط جوانمردی نیست! جبرئیل گفت ـ اکنون پرکنده کنیم در صحرا و بیابان تا بمراد خود می چرند. و عالمیان تا قیامت بصید از آن منفعت میگیرند، اکنون گوسپندان کوهی که در عالم پرکنده‌اند همه از نژاد آن اند، و هرکه ازآن صید گیرد و خورد تا قیامت مهمان خلیل است، و روزیخور خوان احسان حضرت مَلک جلیل است.

اما امتحان وی بجزء او آن بود که ـ ویرا خواب نمودند بذبح فرزند، و اشارتی از آن رفت و تمامی آن قصه بجای خویش گفته شود ان شاء الله تع. اما امتحان وی به کل وی آن بود که ـ نمرود طاغی را بر آن داشتند تا آتش افروخت و منجنیق ساخت

p.377
تا خلیل را بآتش اوکند و خطاب ربانی بآتش پیوسته که ـ « یا نارُ کونی برداً وسلاماً » خلیل در آن حال گریستن درگرفت، فریشتگان گمان بردند که خلیل بآن می گرید که ویرا بآتش می اوکنند. جبرئیل درآمد و گفت ـ لماذا تبکی یا خلیل ؟ ـ چرا می گرئی؟ گفت از آنک سوختن و کوفتن بر منست و نداء حق بآتش پیوسته! یا جبرئیل اگر هزار بارم بسوختی، و این ندا مرا بودی دوست تر داشتمی، یا جبرئیل این گریستن نه بر فوات روح است و سوختن نفس، که این بر فوات لطائف نداء حق است. و گفتهاند جبرئیل براه وی آمد و گفت ـ هل لک من حاجة؟ هیچ حاجت داری یا خلیل ؟ جواب داد ـ امّا الیک فلا ـ بتو ندارم حاجتی . جبرئیل گفت ـ بالله داری لامحاله، از وی بخواه گفت ـ عجبت می بینم اگر خفته است تا بیدارش کنم یا خبر ندارد تا بیاگاهانم، حسبی من سؤالی علمه بحالی! فریشته بحار و طوفان آمده که یا خلیل دستور باشد استوار باش تا بیک چشم زخم این آتش را به نیست آرم، و بیگانگانرا هلاک کنم. خلیل گفت ـ همه ویرا بندگانند و آفریدگان، اگر بخواهد که ایشانرا هلاک کند خود با ایشان تاود، و در آسمان غلغلی در صفوف فریشتگان افتاده که ـ بار خدایا در روی زمین خود ابراهیم است که ترا نشناسد و به یگانگی تو اقرار دهد، و تو خود بهتر دانی او را می بسوزی؟ فرمان آمد از درگاه بی نیازی که ساکن باشید و آرام گیرید که شما از اسرار این کار خبر ندارید! او خلوت گاه دوستی میطلبد، خواهد تا یک نفس بی زحمت اغیار در آن خلوتگاه با ما پردازد. ازینجا بود که خلیل را پرسیدند پس از آن که ترا کدام روز خوشتر بود و سازگارتر؟ گفت آنروز که در آتش نمرود بودم، وقتم خالی بود و دلم صافی، و بحق نزدیک و از خلق معزول.

سقیاً لمعهدک الذی لو لم یکن ماکان قلبی للّصبابة معهدا

چون ابراهیم از کورهٴ امتحان خالص بیرون آمد و اندر گفت « اَسلَمتُ صادقاً » رب العالمین رقم خُلَّت بر وی کشید و جهانیانرا اتباع وی فرمود گفت ـ « فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ اِبْرٰهِیمَ حَنِیفاً وَماکانَ مِنَ المُشرِکِینَ ».

p.386
قوله تع : « قُولُوا آمَنّا بِاللهِ .. » الآیة .. ـ فرمان خداوند عالم است، خداوندی سازنده، نوازنده داننده دارنده، بخشنده پوشنده، دلگشای، رهنمای، سرآرای، مهرافزای، غالب فضل، ظاهر بذل، سابق مهر، دائم ستر، خداوند جهان، دانای آشکارا و نهان، دایم بثنای خود، قائم بسزای خود، نه افزود و نه کاست، همه آن بود که وی خواست، فرمان داد بمؤمنان فرمانی لازم و حکمی واجب وصیّتی بسزا، و به حق پیدا، بزبان کرم با خیر الامم، که « قُولُوا » گوئید رهیکان من، بندگان من، و چون گوئید از من گوئید، و چون خوانید مرا خوانید، همه حدیث من کنید، عهد من در جان گیرید، ایمان بمن آرید، مهر من در دل دارید، سخن من گوئید، که من نیز در ازل حدیث شما کردم، سخن شما گفتم، عطر دوستی شما سرشتم، رحمت خود را از بهر شما نبشتم.

تو همه از مهر من آری حدیث من همه از عشق تو گویم سخن

« قُولُوا آمَنّا باللهِ » ـ ای پیغامبر که سید سادات و سرور کائنات توئی، گزیدهٴعالمیان و خاتم پیغامبران توئی، و ای امتی که بهترین امّتان گذشته شمااید، ایمان آرید بهرچه پیغمبران گذشته گفتند و رسانیدند از نامه و پیغام ما، وامت ایشان

p.387
خواندند و بدان گرویدند. تا هر شرفی و کرامتی که بجملگی ایشانرا بود تنها شما را بود. این امت پیغام حق نیوشیدند و بحکم فرمان برفتند و گردن نهادند، و بهمه ایمان آوردند. رب العالمین ایمان ایشان بپسندید، و بر جهانیان جلوه کرد و گفت « وَالمؤمنونَ کُلّ آمَنَ باللهِ وملائکته » آنگه همه را زیر علم مصطفی ع درآورد و اتباع وی گردانید. مصطفی از آن خبر داد گفت ـ « آدمُ و مَن دونَهُ تحت لوائی یوم القیمة » ـ وامت ویرا بر گذشتگان پیشی داد و گفت ـ « السّابقونَ السّابقونَ ـ اولئک المقرّبون ». و رسول گفت : ـ « نحن الآخرون السابقون یوم القیمة ».

« فَإِن آمَنُوا بِمِثلِ ما آمَنْتُم بِهِ فَقَدِاهتَدَوا » ـ الآیة .. ای سید خافقین و رسول ثقلین ! این کارها همه در پی تو بستیم، و جهانیانرا اتباع تو فرمودیم، خادمان ترا عهدنامهٴ محبت نوشتیم، و در محل نظر خود آوردیم، و مخالفان ترا در وهدهٴ مذلت و مهانت اوکندیم. مَن خالفکَ فَهو فی شِقّ الاعداء، و من خَدمَک فهو فی شِقّ الاولیاء، هرکه ترا خواست او را خواستیم و بخود راه دادیم، و هرکه برگشت او را سوختیم و بینداختیم، ـ من یطع الرسول فقد اطاع الله ـ ای مهتر! از برگشتن این بیگانگان و ناسزا گفتن ایشان دل تنک مدار، که ما شغل ایشان ترا کفایت کنیم، و رنج ایشان از تو بازداریم، « فَسَیَکفِیکَهُمُ اللهُ » ـ آنگه قومی آریم برنگ توحید برآورده، و بصفت دوستی آراسته، وَ صِبغَةُ الله بستر ایشان پیوسته، این « صبغة اللهِ » رنگ بی رنگی است، هرکه از رنگ رنگ آمیزان پاک است بصبغة الله رنگین است.

آنکس که هزار عالم از رنگ نگاشت رنگ من وتو کجا خرد ای ناداشـت

پس چون که بصبغة الله رسید، هرکه بوی بازافتد اورا برنگ خود کند. چنانک کیمیا مس را و آهن را برنگ خویش کند، و عزیز گرداند. اگر بیگانه بوی بازافتد آشنا گردد، و گر عاصی بازافتد مطیع شود. و درین باب حکایات مشایخ بسیار است.

منها ـ ماُحکی عن ابراهیم الخواص ، قالَ ـ دَخَلتُ البادِیَة مَرَّةً فَرَأیتُ نَصرانِیاً عَلی وَسَطِهِ زُنّارٌ، فَسَأَلَنِی الصُحبَةَ ، فَمَشینا سَبعَةَ اَیّامٍ. فَقالَ ـ یا راهِبُ الحَنیفیّةِ! هاتِ

p.388
ما عِندَکَ مِنَ الاِنبِساطِ! فَقَد جُعنا ـ فَقُلتُ اِلهی لاتَفضَحنِی فِی هذَاالکافِرِ، فَرَأَیتُ طَبَقاً عَلَیهِ خُبزٌ وَ شِوآءٌ وَ رُطَبٌ وَکوزُماءٍ. فَاَکَلنا وَ شَرَبنا وَ مَشینا سَبعَةَ اَیّامٍ. ثُمَّ بادَرتُ وَ قُلتُ ـ یا راهبَ النَّصاری هاتِ ماعِندَکَ، فَقَد انتَهَتِ النَّوبَةُ اِلَیک، فَاتَکَأَ عَلی عَصاهُ وَ دَعا فَاِذاً بِطَبَقَینِ عَلَیهِما اَضعافُ ماکانَ عَلَی طَبَقی، قالَ ـ فَتَحَیَّرتُ وَ تَغَیَّرتُ وَاَبیتُ اَن آکُلَ فَاَلَحَّ عَلَیَّ، فَلَم اَجِبهُ فَقَالَ ـ کُل فَاِنّی مُبَشِّرُکَ بِبِشارِتَینِ ـ اِحدیهُما اَشهَدُ اَن لااِلهَ اِلاّالله وَ اَشهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ؛ وَحَلَّ الزُّنّارَ. وَالاُخری اَنی قُلتُ ـ اَللهُمَّ اِن کانَ لِهذا خَطَرٌ عِندَکَ فَافتَح عَلَیَّ بِهذا، فَفَتَحَ. قالَ ـ فَاَکَلنا وَمَشَینا وَ حَجَّ وَ اَقَمنا بِمَکَّةَ سَنَةً ثُمَّ اَنَّهُ ماتَ فَدُفِنَ بِالبَطحآءِ رَحِمَهُ اللهِ.

قوله ـ « قُل اَتُحآجُّونَنا فِی اللهِ » . میگوید ـ ای پیغامبر ما! ای رسول و فرستادهٴ ما! ای سفیر درگاه ما! ای باز مملکت ما! ای دلال شریعت ما! ای شفیع مجرمان، و ای خاتم پیغامبران، آن بیگانگانرا گوی ـ « اَتُحآجُّونَنا فِی اللهِ » چه خصومت سازید با ما؟ و چه پیکار کنید با ما در الله؟ و او خداوند ما و شماست خداوندی او همه را لازم، و اقرار دادن بیگانگی و پادشاهی او بر همه واجب، آنگه شما را این چه سود دارد که گوئید، و چه بکار آید چون نشان بندگی بر خود نه‌بینید، و رقم اخلاص بر خود نیابید. دانید که عود چون در مجمر نهند تا آتش در آن نزنند بوی ندهد، چون بزبان گفتید ـ « رَبّنا ورَبّکم » ـ آتش اخلاص باید که در آن زنید تا بوی توحید بیرون دهد. ای مهتر کائنات ! ـ منّت ما بر خود فراموش مکن، و از نواخت و اکرام ما بر خود ایشانرا خبر کن و گوی ـ « وَنَحنُ لَهُ مُخلِصُونَ » ما پاک‌راهانیم و پاک دلان، او را پرستگاران و گردن نهادگان، و بیزار از انباز و انبازگیران. گفته‌اند که جملهٴ شرایع سه چیز است : ـ یکی اقرار بوجود معبود، دیگر عمل کردن از بهر وی، سدیگر اخلاص. رب العالمین گفت ای محمد ! ایشانرا گوی اگر در اقرار و عمل ما را مشارکید، در اخلاص مشارک نه‌اید، و کار اخلاص دارد و بناء دین بر اخلاص است، و رستگاری در اخلاص است، روش اخلاص در اعمال همچون روش رنگ است در گوهر، چنانک گوهر بی کسوت رنگ سنگی بی قیمت باشد، عمل بی اخلاص جان کندن بی ثواب باشد. خداوند عزوجل

p.389
از بندگان خویش در دین اخلاص خواسته‌است. گفت « وما امروا اِلاّ لیعبدواللهَ مخلصین له الدین » . و گوهر اخلاص جز در صدف دل ننهاده‌اند و در دریای سینه، پس زنده دلی باید نخست تا آنکه اخلاص از وی درست آید. یقول تع ـ « اِنّ فی ذلک لذکری لمن کانَ له قلبٌ ». و قال بعضهم ـ دخلت علی سهل بن عبدالله یومَ جمعةٍ قبل الصلوة، فرأیتُ فی البیت حیّة ـ فجعلت اقدّم رجلا و اؤخّر اخری، فقال ـ ادخل لایبلغ احدٌ حقیقةَ الایمان و علی وجه الارض شیئٌ یخافه. ثم قال ـ هل لک فی صلوة الجمعة؟ فقلت ـ بیننا و بین المسجد مسیرة یوم ولیلةٍ. فاخذ بیدی فماکان الاّ قلیلاً حتّی رأیتُ المسجدَ فَدَخلنا و صلّینا الجمعةَ، ثمّ خرجنا فوقفَ ینظر اِلی الناس، و هم یخرجون. فقال ـ اهلُ لااله الاالله کثیرٌ والمخلصون منهم قلیلٌ.

p.394
قوله تع : « وَکَذلِکَ جَعَلناکُم اُمَّةً وَسَطاً » ـ خداوند حکیم پادشاه علیم، قوام زمین و سماوات بداشت اوست، محدثات را بیافرید، و از محدثات جانورانرا برگزید و از جانوران آدمیانرا برگزید، و از آدمیان مؤمنان را برگزید، و از مؤمنان پیغامبران را برگزید، و از پیغامبران مصطفی را برگزید و امت ویرا بر امتهای پیشینه برگزید. مصطفی ع ازینجا گفت. « بعثت من خیر قرون بنی آدم قرناً فقرناً حتی

p.395
کنت من القرن الذی کنت فیه » و قال صلعم « ان الله عزوجل اختارَ اَصحابی علی جمیع العالمین سوی النبیّین والمرسلین. واختار من اصحابی اربعة فجعلهم خیر اصحابی و فی کل اصحابی خیرٌ ـ ابابکر و عمر و عثمان و علیاً ـ واختار امتی علی سائرالامم فبعثنی فی خیر قرنٍ. ثم الثانی ثم الثالث تتری، ثم الرابع فرادی، مفهوم خبر آنست که مصطفی ع بهینهٴ آدمیان است، و گزیدهٴ جهانیان است، و پیش رو خلقان، آرایش جهان، وزین زمان، چراغ زمین و بدر آسمان. پناه عاصیان، و شفیع مجرمان، سید همه رسولان، و خاتم ایشان. پس از مصطفی بهینهٴ همه خلق ابوبکر صدیق است که رب العالمین مسند امامت او بر تخت شریعت مصطفی نهاد، و اخلاص و صدق مستقر عبودیت او گردانید، و توکل و یقین مرتبت‌دار ولایت او ساخت، و پس ازو بهینهٴ خلق عمر خطاب است، که رب العالمین عنان انخفاض و ارتفاع احکام در کف کفایت او نهاد، و طراز ولایت او بر ناصیهٴ ملت کشید، و از سیاست و هیبت او دود شرک واطی ادبار خود شد. و پس از عمر خطاب بهینهٴ خلق عثمان عفان است، که رب العالمین بساط توقیر و حرمت او بهفت آسمان نشر کرد، و در عهد دولت او انوار اسلام در مشارق و مغارب ارتفاع گرفت، و پس از عثمان بهینهٴ خلق علی مرتضی علیه السلام است که رب العالمین حقائق شریعت و شواهد طریقت بسیرت و سریرت او مکشوف کرد، و توکل و تقوی شعار و دثار او گردانید مصطفی هر یکی را ازین سادات و خلفا مرتبتی نهاد، و خاصیتی داد صدیق را گفت ـ « یا ابابکر اعطاک الله الرضوان الاکبر ـ قیل یا رسول الله و ماالرضوان الاکبر؟ قال یتجلی الله عزوجل یوم القیمة لعباده‌المؤمنین عامةً و یتجلی لابی بکر خاصة. » و فاروق را گفت ـ « لو کان بعدی نبی لکان عمربن الخطاب » و عثمان را گفت ـ « لکل نبی رفیق ورفیقی فی الجنة عثمان و علی را گفت علیه السلام « اَنتَ مِنّی بِمَنزِلَةِ هرُونَ مِن مُوسی اِلاّ اَنَّهُ لانَبِیَّ بَعدی » « اَنتَ مِنّی وَ اَنَا مِنکَ » و جمله یارانرا بر عموم گفت « ما من احدٍ من اصحابی یموت بارض الّا بعث قائداً ونوراً لهم یوم القیامة » و قال « مثل اصحابی فی امتی کاالملح فی الطعام لایصلح الطعام الاالملح » و قال الله الله فی اصحابی الله الله فی اصحابی! لاتتخذوهم عرضاً من بعدی فمن اَحبّهم فبحبّی احبّهم، و من ابغضهم

p.396
فببغضی ابغضهم، ومن آذاهم فقد آذانی، و من آذانی فقد آذی اللهَ فیوشک اَن یأخذه » و قال صلعم : ـ : «لاتسبّوا اصحابی فوالذی نفسی بیده لواَنّ احدکم انفق مثل احد ذهباً مابلغ مداحدهم ولانصفاً» این خود صحابه را گفت علی الخصوص، و جمله امت را گفت : «ما من امة الا و بعضها فی النار و بعضها فی الجنة و امّتی کلّها فی الجنّة». وقال :« الجنة حرمت علی الانبیاء حتی ادخلها و حرمت علی الامم حتی تدخلها امتی » و قال : « ان امتی امة مرحومةٌ، اذا کان یوم القیمة اعطی الله لِکلّ رجل من هذه الامة رجلاً من الکفار، فیقول هذا فداؤک من النار » و عن انس قال ـ «خرجت مع رسول الله فاذا بصوت یجیئ من شعب فقال یا انس انطلق فانظر ماهذا الصوت؟ قال ـ فانطلقت فاذاً برجل یصلی الی شجرة و یقول اللهم اجعلنی من امة محمد المرحومة المغفور لها، المستجاب لها ، المثاب علیها، فاتیت رسول الله فاعلمته ذلک، فقال ـ انطلق فقل له ان رسول الله یقرئک السلام و یقول من انت؟ فاتیته فاعلمته ماقال رسول الله . فقال : اقرأ رسول الله منی السلام و قل اخوک الخضر یقول ـ ادع الله ان یجعلنی من امتک المرحومةِ المغفور لهاالمستجاب لها، المثاب علیها » « وقیل لعیسی یا روح الله هل بعد هذه الامة امةٌ ؟ قال نعم. قیل ـ و ایة امةٍ ؟ قال امة احمد . قیل : یا روح الله و ما امة احمد ؟ قال علماءُ حکماءُ ابرارٌ اتقیاءُ کأنّهم من العلم انبیاءٌ، یرضون من الله بالیسیر من الرزقِ ویرضی الله منهم بالیسیر من العمل، یدخلهم الجنة بشهادة ان لااله الاالله. » این شرفها و کرامتها که رب العزة امت احمد را داد نه از آنست که ایشانرا سابقهٴ طاعتی است یا حق خدمتی، که ازیشان خود آن خدمت نیاید که الله را بشاید، و نه نیز خداوندی و پادشاهی الله را از طاعت ایشان پیوندی درمی یابد، هر نواخت که کرد بفضل خود کرد، هرچه داد بکرم خود داد، هرچه ساخت برحمت و مهربانی خود ساخت، که او خداوندی است به بنده نوازی معروف، و بمهربانی موصوف اینست که گفت ـ تعالی و تقدس در آخر آیت، . ورد « اِنَّ اللهَ بِالنّاسِ لَرَؤُفٌ رَحیمٌ » الله بر بندگان بزرگ بخشایش است و همیشه مهربان، بخشایش خلق گاه گاه است و بخشایش حق جاودان، و نشان بخشایش و مهربانی حق آنست که بنده را توانائی معصیت ندهد و فرا سر گناهش نگذارد، تا بنده مستوجب عقوبت نگردد. و این در

p.397
باب رحمت بلیغ تر است از غفران معصیت، یا پس بنده را فرا معصیت گذارد و آثار ذلّت در ظاهر وی بگذارد، تا خلق از وی نفرت گیرند آنگه سابقهٴ رحمت در حکمت ازلیت در رسد، و او را دست گیرد. و درین معنی حکایت آرند از ایوب سختیانی که گفت ـ در همسایهٴ من مردی شریر بود آثار زلت و معصیت بر ظاهر وی پیدا، و من از وی بغایت نفور بودم، تا بعاقبت از دنیا بیرون شد. گفتا ـ چون جنازهٴ وی برداشتند من بگوشهٴ باز شدم، نمیخواستم که بروی نماز کنم، پس مردی دیگر آن شریر را بخواب دید بر حالتی نیکو و بر هیئتی پسندیده، پرسید که ـ الله با تو چه کرد؟ گفت ـ برحمت خود بیامرزید، و از من آن ناهمواریها درگذاشت. آنگه گفت ایوب عابد را بگو « لو انتم تملکون خزائن رحمة ربی اذاً لامسکتم خشیة الانفاق » . و باشد که اسباب محنت گرد بنده درآرد، و درهای راحت و سلوت بر وی فرو بندد، تا بنده را چون نومیدی پدید آید آنگه در رحمت و رأفت بوی برگشاید، چنانک رب العزة گفت ـ « وهو الذی ینزل الغیث من بعد ما قنطوا وینشر رحمته ». و فی هذا المعنی یحکی عن بعض الصالحین قال ـ رأیت بعضهم فی المنام فقلت له ما فعل الله بک؟ فقال وزنت حسناتی و سیآتی فرجحت السّیآت علی الحسنات، فجاءت صرّةٌ من السماء و سقطت فی کفة الحسنات فرجحت فحلّت الصّرّة فاذاً فیها کفُّ ترابٍ القیتهُ فی قبر مسلم ، سبحانه ما ارأفه بعبده!!

p.404
قوله تع : « قَد نَری تَقَلُّبَ وَجهِکَ فِی السَّمآءِ ...» ـ الآیه اعلمه انه بمرأی من الحق لیکون متأدّباً بادب الحق، فلمّا استعمل الادب ولم یسأل ماتمنّاهُ قلبه، ولم یزد علی النظر الی السماء، اعطاه افضل مایعطی السائلین ـ چون خداوند کریم باشد و بنده عزیز بنده را بر شرط ادب دارد و راه عمل بوی نماید، و توفیق دهد، آنگه ویرا بآن عمل پاداش دهد، و در آن حرمت داشت بستاید گوید « فنعم اجر العاملین » « نعم العبدُ انه اوّاب ». همچنین مصطفی را خبر داد که تو بر دیدار مائی، و در مشاهده عزّت مائی، نگر تا حرمت حضرت بشناسی و بادب سؤال کنی، لاجرم در دل وی حدیث قبله بود بحکم ادب اظهار آن نکرد و آن آرزو در دل میداشت تا از حضرت عزت خطاب آمد « فَلَنُوَلّیَنَّکَ قِبلَةً تَرضیٰها » آن آرزوی دل تو بدانستیم، و حسن ادب در ترک سؤال از تو بپسندیدیم، و آنچه رضائ تو در آنست از کار قبله ترا کرامت

p.405
کردیم. ای محمد هرچه در عالم بندگانند همه در طلب رضاء مااند و ما در طلب رضاءِ تو، همه در جستجوی مااند و ما خوانندهٴ تو، همه در آرزوی نواخت مااند و ما نوازندهٴ تو « ولسوف یعطیک ربک فترضی » کعبه اکنون قبلهٴ نفس خود دان و ما را قبلهٴ جان. چون از حضرت احدیت آن نواختها روان گشت و آن کرامتها درپیوست زبان حال بحکم اشتیاق گفت :

یک ره که دلت بمهر ما یازانست هجرانت کشیدن ای نگار آسانست

بوبکر شبلی گفت قدس الله روحه : ـ قبله سه‌اند ـ قبلهٴ عام و قبلهٴ خاص و قبلهٴ خاص الخاص، اما قبلهٴ عام ـ کعبه است در میان جهان، و قبلهٴ خاص عرش است بر آسمان، مستوی بر آن خدای جهان، و قبلهٴ خاص الخاص دل مریدان و جان عارفان « فهم ینظرون بنور قلوبهم الی ربهم » بنور دل خویش می نگرند بخداوند خویش.

گفتم کجات جویم ای ماه دلستان گفتا قرارگاه منت جان دوستان

گفته اند ـ مصطفی در بدایت وحی و آغاز رسالت چون دعا کردی بزبان گفتی. بعبارت صریح، و در حال آن دعاء وی باجابت مقرون بودی، چنانک رب العالمین حکایت کرد از روز بدر که مصطفی ع لشکر اسلام را مدد میخواست فقال تع « اذ تستغیثون ربکم فاستجاب لکم ». پس حال وی بجائی رسید که از حضرت عزت باشارت ملیح وی، و بی عبارت صریح وی، باجابت پیوستی چنانک درین آیت گفت « قَد نَری تَقَلُّبَ وَجهِکَ فِی السَّمآءِ ...» پس چنان شد که بی اشارت و بی عبارت باندیشهٴ مجرد اجابت آمدی. چنانک بخاطر وی فراز آمد که چه بودی اگر این گناهکاران امتم را بیامرزیدندی! این آیت آمد بر وفق این اندیشه که « ربنا لا تؤاخذنا ان نسینا او اخطأنا » پس کار بدان رسید که نه اشارت بایست نه اندیشهٴ دل، چنانک وقتی بر دل وی گران آمد نشسن یاران در حجرهٴ وی، رب العالمین آیت فرستاد و گفت « فاذا طعمتم فانتشروا »

p.411
قوله تع ـ : « وَلِکُلٍّ وِجهَةٌ هُوَ مُوَلّیها .. » الآیة ... قبله های خلق پنج است : ـ یکی عرش ، دوم کرسی ، سوم بیت المعمور ، چهارم بیت المقدس پنجم کعبه ، عرش قبلهٴ حاملان است، کرسی قبلهٴ کروبیان است، بیت المعمور قبلهٴ روحانیانست، بیت المقدس قبلهٴ پیغامبران است، کعبه قبلهٴ مؤمنانست. عرش از نور است، کرسی از زر است، بیت المعمور از یاقوت، بیت المقدس از مرمر، کعبه از سنگ. اشارتست ببندهٴ مؤمن که اگر نتوانی که بعرش آئی و طواف کنی، یا بکرسی شوی

p.412
و زیارت کنی، یا ببیت المعمور شوی و عبادت کنی، یا ببیت المقدس رسی و خدمت کنی، باری بتوانی که‌اندر شبانروزی پنج بار روی بدین سنک آری که قبلهٴ مؤمنان است تا ثواب آن همه بیابی.

« وَلِکُلٍّ وِجهَةٌ .. » ـ قال بعضهم ـ الاشارة فیهِ اَنّ کلّ قومٍ اشتغلوا عنّا بشییءٍ حال بینهم و بیننا، فکونوا انتم ایّهالمؤمنونَ لَنا و بنا ـ از روی اشارت میگوید ـ هر قومی از ما روی برتافتند و بدون ما با غیری الف گرفتند، و فرود از ما خود را دلآرامی ساختند، و بدوستی پسندیدند. شما که جوانمردان طریقت اید، و دعوی دوستی ما کرده‌اید، دیدهٴ خود فروگیرید از هرچه دون ماست، ور همه فردوس برین باشد تا در متابعت سنت و سیرت مصطفی راست باشید، و حق اقتدا بآن مهتر عالم بتمامی بگزارید، که سیرت وی مهتر انبیا آن بود که چشم عزیز خود از همهٴ کائنات فروگرفت، و جز کنف احدیت خود را پناهی ندید و تکیه‌گاهی نپسندید.

مردی که براه عشق جان فرساید آن به که بدون یار خود نگراید عاشق بره عشق چنان می باید کز دوزخ و از بهشت یادش ناید

هرکه درین متابعت درست آید شمع دوستی حق در راه وی برافروزند، تا هرگز از جادهٴ دوستی نیفتد. و الیه الاشارة بقوله ـ « فاتّبعونی یحببکم الله » ـ و هر روشی که بر جادهٴ دوستی مستقیم گشت از آن سویها که قبله مترّسمان است ایمن شد. یکی شوریده از سر حال خویش گوید : ـ

گر نباشد قبلهٴ عالم مرا قبلهٴ من کوی معشوق است و بس این جهان با آن جهان وهرچه هست عاشقان را روی معشوق است و بس

حسین منصور قدس الله روحه اشارتی کرد بآن قبله های مترسمان، و گفت ـ سلّم المریدون الی کلّ ما یریدونه ـ مریدانرا بمرادهای ایشان در رسانیدند، و هر کس را با معشوق خود بنشاندند. و حقیقت این کار آنست که همه خلایق دعوی دوستی حق کردند و هیچکس نبود که نخواست که بدرگاه او کسی باشد.

هرکه او نام کسی یافت ازاین درگه یافت ای برادر کس او باش و میندیش از کس

p.413
پس چون همه دعوی دوستی حق کردند ایشانرا بر محک ابتلا زد تا ایشانرا با ایشان نماید، بدون خود، چیزی دریشان انداخت و آنرا قبلهٴ ایشان کرد تا روی بآن آوردند، در یکی مالی، در یکی جاهی، در یکی جفتی، در یکی شاهدی، در یکی تفاخری، در یکی علمی، در یکی زهدی، در یکی عبادتی، در یکی پنداری. این همه در ایشان انداخت تا خلق بآن مشغول شدند، و هنوز کس حدیث او نکرد و راه طلب او از خلق خالی بماند. ازینجا گفت ـ سلطان طریقت بویزید بسطامی قدس الله روحه ـ مررت الی بابه فلم ارثمّ زحاماً، لان اهل الدنیا حجبوا بالدنیا، و اهل الآخرةِ حجبوا بالآخرةِ، والمدعین من الصّوفیةِ حجبوا بالاکلِ والشربِ والکدیة، و من فوقهم مِنهم حجبوا بالسماع والشواهد. وائمة الصّوفیة لایحجبهم شیءٌ من هذه الاشیاء، فَرأیتُ هؤلآء حیاری سُکاری ».

بر ذوق این کلمات پیر طریقت گفت : ـ مشرب می شناسم اما فاخوردن نمی یارم، دل تشنه و در آرزوی قطرهٴ می زارم، سِقایهٴ مرا سیری نکند که من در طلب دریایم، بهزار چشمه و جوی گذر کردم تا بوکه دریا دریابم، در آتش غریقی دیدی من چنانم، در دریا تشنهٴ دیدی من همانم، راست مانندهٴ متحیری در بیابانم، همی گویم ـ فریاد رس که از دست بیدلی بفغانم!

p.419
قوله تع : « فَاذکُرُونی اَذکُرکُم .. » الآیه ..ـ اینست یاد دوست مهربان، آسایش دل و غذاءِ جان، یادی که گوی است و انسش چوگان، مرکب او شوق و مهر او میدان، گل او سوز و معرفت او بوستان، یادی که حق در آن پیدا، بحقیقت حق پیوسته از بشریت جدا، یادی که درخت توحید را آبشخور است دوستی حق مر آنرا میوه و برست. اینست که رب عالمین گفت ـ « لایزال العبد یذکرنی واذکره حتی عشقنی و عشقته. » این نه آن یاد زبان است که تو دانی، که آن در درون جانست.

p.420
بویزید روزگاری برآمد که ذکرزبان کمتر کردی، چون او را از آن پرسیدند. گفت ـ عجب دارم ازین یاد زبان، عجبتر ازین کو بیگانه‌است، بیگانه چکند در میان، که یاد اوست خود در میان جان.

در قصهٴ عشق تو بسی مشکلهاست من با تو بهم میان ما منزلهاست عجبتُ لمن یقول ـ ذکرتُ ربی فهل انسی فاذکر مانسیتُ.

آن عزیز وقت خویش در مناجات گوید : ـ خداوندا! یادت چون کنم که خود در یادی و رهی را از فراموشی فریادی، یادی و یادگاری، و در یافتن خود یاری، خداوندا هرکه در تو رسید غمان وی برسید، هرکه ترا دید جان وی بخندید. بنازتر از ذاکران تو در دو گیتی کیست؟ و بنده را اولیتر از شادی تو چیست؟ ای مسکین تو خود یادکرد و یادداشت وی چه شناسی! سفر نکردهٴ منزل چه دانی! دوست ندیدهٴ از نام و نشان وی چه خبر داری!

معبود خودی و عابد خویشتنی زیرا که برای خود کنی هرچه کنی

اگر بجان خطر کنی باخطر شوی، وگر روزی بکوی حقیقت گذر کنی وزانجا که سرست او را یاد کنی آن بینی که ـ لاعینٌ رأت و لا اذنٌ سمعت و لا خطر علی قلب بشرٍ »

یکبار بکوی ما گذر باید کرد در صنع لطیف ما نظر باید کرد گر گل خواهی بجان خطر باید کرد دلرا ز وصال ما خبر باید کرد

و فی بعض کتب الله ـ « عبدی! ستَذْکُرُنی اذا جربت غیری اِنّی خیرٌ لک ممن سوای »، بندهٴ من چون دیگرانرا بیازمائی و به بینی آنگه تو قدر ما بدانی، و حق ما بشناسی، یا چون نامهربانی ایشان بینی مهربانی و وفاداری ما دریابی، و بدانی که ما بر تو از همگان مهربان‌تریم، و به کار آمده تر. . « عبدی ألم اذکرک قبل ان تذکرنی ـ » بندهٴ من یک نشان مهربانی ما آنست که نخست ما ترا یاد کردیم، پس تو ما را یاد کردی، ألم أحبّک قب ان تحبّنی » نخست من ترا خواستم پس تو مرا خواستی. « عبدی! ما استحییت منی اذ اعرضت عنی و اقبلت علی غیری؟ فاین تذهب و بابی لک مفتوح

p.421
و عطائی لک مبذولٌ » این چنانست که گویند.

ترا باشد هم از من روشنائی بسی گردی و پس هم با من آئی

بعزّت عزیز که اگر یک قدم در راه او برداری هزار کرم ازو بتو رسد، منک یسیر خدمةٍ و منه کثیر نعمةٍ، منک قلیل طاعةٍ و منه جلیل رحمةٍ. و الیه اشار النبی صلعم حکایة عن الله عزوجل ـ « من ذکرنی فی نفسه فذکرته فی نفسی، و من ذکرنی فی ملاءٍ ذکرته فی ملاءِ خیر منهم و من تقرب الیّ شبراً تقربت الیه ذراعاً، و من اتانی مشیاً اتیته هرولةً »

« وَاشکُرُوا لی وَلا تَکفُرُونِ » گفته‌اند ـ شکرت لَهُ ـ شکر باشد بر دیدار نعمت و بر اعتبار افعال، و شکرتُهُ شکرست بر دیدار منعم و بر مشاهدهٴ ذات، این شکر اهل نهایت است و آن شکر اصحاب بدایت. رب العالمین دانست که معظم بندگان طاقت شکر اهل نهایت ندارند کار بریشان آسان کرد و شکر مهین ازیشان فرونهاد. نگفت ـ « واشکرونی » بل که گفت : « وَاشکُرُوا لی » یعنی که شکر نعمت من بجای آرید، و حق آن بشناسید، وانگه از شناخت حق حق من بر مشاهدهٴ ذات من نومید شوید، که آن نه کار آب و گل است و نه حدیث جان و دل است، گل را خود چه خطر و دلرا در این حدیث چه اثر، هردو فراآب ده! ووصل جانان بخود را ه ده!

تاکِی از دون همتی ما منزل اندر جان کنیم رخت بربندیم از جان قصد آن جانان کنیم شاهد « اَلاّ تَخافُوا » از نقاب آمد برون سر بر آری خرقه بازان تا که جان افشان کنیم

« یٰآ ایُّهَا الّذِینَ آمَنُوا ...» ـ هم نداست و هم شهادت، وهم تهنیت وهم مدحت، ندائی با کرامت، شهادتی با لطافت، تهنیتی بر دوام، مدحتی تمام. « اِستَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلوةِ » ـ بر ذوق علم صبر سه قسم است : ـ بر ترتیب ـ اصبروا وصابروا و رابطوا ـ اصبروا ـ صبر بر بلاست، صابروا صبر از معصیت، رابطوا صبر بر طاعت. صبر بر بلا صبر

p.422
محبانست، صبر از معصیت صبر خائفانست، صبر بر طاعت صبر راجیانست. محبّان صبر کنند بر بلا تا بنور فراست رسند، خائفان صبر کنند از معصیت تا بنور عصمت رسند، راجیان صبر کنند بر طاعت تا بانس خلوت رسند. علی الجمله بنده را بهمه حال صبر به، که رب العزة میگوید « واِن تصبروا خیرٌ لکم ». و اگر صابرانرا از علو قدر و کمال شرف همین بودی که ـ « اِنَّ اللهَ مَعَ الصّابِرینَ » تمام بودی که این منزلت مقربانست و رتبت صدّیقان.

« وَلا تَقُولوُا لِمَن یُقتَلُ فِی سَبِیلِ اللهِ .. » ـ الآیة .... فاتتهم الحیوة الدنیویة لکنهم وصلوا اِلی الحیوة الابدیة. چه زیانست ایشانرا که از ذل دنیا بازرستند؟ چون بعز وصال مولی رسیدند؟

گر من بمرم مرا مگوئید که مرد گو مرده بدو زنده شدو دوست ببرد

زنده اوست که بدوست زنده‌است نه بجان، هرکه بدوست زنده شد اوست زندهٴ جاودان.

پیر طریقت گفت : ـ خداوندا هر که شغل وی توئی شغلش کی بسر شود؟ هرکه بتو زنده‌است هرگز کی بمیرد؟ جان در تن گر از تو محروم ماند چون مردهٴ زندانیست، زنده‌اوست بحقیقت کش با تو زندگانیست، آفرین خدای بر آن کشتگان باد که ملک میگوید « زندگانند ایشان ». « بَل اَحیاءٌ وَلکِن لا تَشعُرُونَ » ـ رداءِ هیبت بر کتف عزّ ایشان و سایهٴ عرش عظیم تکیه گاه انس ایشان، و حضرت جلال حق آرامگاه جان ایشان « فی مقعد صدقٍ عند ملیکٍ مقتدر .

« وَلَنَبلُوَنَّکُم ... » ـ الآیه ... ـ سنت خداوند عزوجل چنانست که هر آیت که بنده را در آن بیم دهد و سیاست نماید، هم بر عقب آن یا پیش از آن بنده را بنوازد و امید نماید، چنانک درین آیت بنده را بذکر آن سیاسات و انواع بلیات بازشکست، پس آنگه بشارت داد و بنواخت و گفت « وَبَشر الصّابرینَ » و در اول آیت گفت ـ « اِنّ

p.423
اللهَ مَعَ الصّابرین » سبحانه ما الطفه! وارحمه بعباده! « وَلَنَبلُوَنَّکُم ... » ـ میگوید بیازمائیم شما را گاه بترس، و گاه به بیم، گاه بدرویشی، و گاه بگرسنگی، گاه بمصیبت ظاهر، و گاه باندوه باطن، آن بلاءِ ظاهر و آن مصیبت آشکارا خود آسان کاری است که گاه بوَد و گاه نه، چنانک بلاء ابراهیم و بلاءِ ایوب ع، بلاء تمام اندوه باطن است که یک چشم زخم پای از جای نگیرد، و هرکه او نزدیکتر و بدوستی سزاوارتر و وصال را شایسته تر اندوه وی بیشتر. چنانک اندوه مصطفی که نه بر افق اعلی طاقت داشت و نه بر بسیط زمین قرار، چنانک پروانه در پیش چراغ، نه طاقت آن که با چراغ بماند و نه چارهٴ آنکه از چراغ دور ماند!

بزبان حال گوید .

در هجر همی بسازم از شرم خیال در وصل همی بسوزم از بیم زوال پروانهٴ شمع را همین باشد حال در هجر نسوزد و بسوزد بوصال

آری هرکه وصل ما جوید و قرب ما خواهد، ناچار است او را بار محنت کشیدن و شربت اندوه چشیدن، آسیه زن فرعون همسایگی حق طلب کرد و قربت وی خواست گفت ـ ربّ ابن لی عندک بیتاً فی الجنّة ـ خداوندا در همسایگی تو حجرهٴ خواهم که ـ در کوی دوست حجرهٴ نیکوست، آری نیکوست ولکن بهای آن بس گرانست، گر هر چیزی بزر فروشند، این را بجان و دل فروشند، آسیه گفت ـ باکی نیست و گر بجای جانی هزار جان بودی دریغ نیست. پس آسیه را چهارمیخ کردند، و در چشم وی میخ آهنین فروبردند، و او در آن تعذیب می خندید و شادمانی همی کرد. این چنانست که گویند.

هرجا که مراد دل بر آمد یک خار به از هزار خرماست

بشر حافی گفت ـ در بازار بغداد می گذشتم یکی را هزار تازیانه بزدند که آه نکرد، آنگه او را بحبس بردند، از پی وی برفتم پرسیدم که این زخم از بهر چه بود، گفت. از آنک شیفتهٴ عشقم. گفتم چرا زاری نکردی تا تخفیف کردندی؟ گفت ـ از آنک معشوقم بنظاره بود، بمشاهدهٴ معشوق چنان مستغرق بودم که پروای زاریدن نداشتم

p.424
گفتم ـ ولو الی المعشوق الاکبر و گر دیدارت بر دیدار دوست مهین آمدی خود چون بودی؟ قال ـ فزعق زعقةً و مات ـ نعرهٴ بزد و جان نثار این سخن کرد. آری چون عشق درست بود بلا برنگ نعمت شود. دولتی بزرگ است این، جمال معشوق ترا بخود راه دهد تا در مشاهده وی همه قهری بلطف برگیری، ولکن :

زان می نرسد بنزد تو هیچ خسی در خوردن غمهای تو مردی باید!

p.430
قوله تع « اِنَّ الصَّفا وَالمَروَةَ مِن شَعآئِرِاللهِ » ـ الایه ... ـ اشارتست بصفوت دل دوستان در مقام معرفت، و مروه اشارتست بمروت عارفان در راه خدمت. میگوید آن صفوت و این مروت در نهاد بشریت و بحر ظلمت از نشانهای توانائی و دانائی و نیک خدائی الله است. و الیه الاشارة بقوله تع ـ « یخرجهم من الظلمات الی النور » پس نه عجب اگر شیر صافی از میان خون بیرون آرد، عجب آنست که این درّ یتیم در آن بحر ظلمت بدارد، و جوهر معرفت در صدف انسانیت نگه دارد.

حکایت کنند که ذوالنون مصری مردی را دید که ظاهری شوریده داشت گفت ـ دلم او را میخواست و بولایت وی گواهی میداد، اما نفس من او را می نخواست و می نپذیرفت، ساعتی درین اندیشه بودم میان خواست دل و ردّ نفس. آخر آن جوانمرد بمن نگرست ـ یا ذوالنون ـ الدّر وراء الصدف، گفت صدف انسانیت را چه بینی؟ آن دُر بین که در درون صدف است آری چنین است و لکن میدان که نه در هر صدفی در و گوهر بود، چنانک نه در هر شاخی میوه و ثمر بود، نه در هر چاهی یوسف دلبر بود، نه بر هر کوهی موسی انور بود، نه در هر غاری احمد پیغامبر بود، نه در هر دلی یاد دوست مهربان بود، نه در هر جانی مهر جانان بود، دلی که درو یاد الله بود در کنف رعایت و در خدر حمایت معصوم بود، جانی که درو مهر جانان بود در بحر عیان غرقهٴ نور بود، اینست که آن عزیز روزگار گفت ـ « قلوبُ المشتاقین منوّرةٌ بنورالله، و اذا تحرک اشتیاقهم اضاء النور مابین السماء والارض، فیعرضهم الله علی الملائکة، فیقول هؤلاء المشتاقون الیّ، اشهدکم انّی الیهم اشوق، و قیل من اشتاق الی الله اشتاق الیه کل شیئ. قال بعض المشایخ ـ انا ادخل السّوق والاشیاء تشتاق اِلیّ و انا عن جمیعها حرٌّ. و اعجب من هذا ما حکی عن محمد بن المبارک الصوری ـ قال کنت مع ابراهیم بن ادهم فی طریق بیت المقدس ، فنزلنا وقت القیلولة تحت شجرة رمّانة، فصلینا رکعات فسمعت صوتاً من اصل الرمانة یا ابا اسحق ، اکرمنا بان تأکل منا شیئاً، فطأطأ ابراهیم رأسه فقال ثلث مرّات. ثم قال - یا محمد - کن شفیعاً الیه لیتناول منّاشیئاً، فقلتُ یا ابا اسحق لقدسمعت، فقام واخذ رُمّانتین، فاکلَ واحدةً و ناولنی الاخری، فاکلتها فهی حامضةٌ و کانت شجرةً قصیرةً. فلمّا رجعنا مررنا بها، فإذاً هی شجرةٌ عالیةٌ و رمانها حلوٌ و هی

p.431
تثمر فی کلّ عام مرّتین، وسمّوها رمّان العابدین و یأوی الی ظلّه العابدون.

p.439
قوله تع : « وَاِلهُکُم اِلهٌ وّاحِدٌ » ـ الآیة ... ـ این صفت خداوند یگانه، بارخدا و پادشاه یگانه، در بزرگواری و کاررانی یگانه، در بردباری و نیکوکاری یگانه، در کریمی و بیهمتائی یگانه، در مهربانی و بنده‌ نوازی یگانه، هرچه کبریاست رداء جلال اوست و بآن یگانه، هرچه عظمت و جبروت است اِزار ربوبیت اوست و بآن یگانه، در ذات یگانه، در صفات یگانه، در کرد و نشان یگانه، در وفاء و پیمان یگانه، در لطف و نواخت یگانه، در مهر و دوستی یگانه، روز قسمت که بود جزا و یگانه، پیش از روز قسمت که بود؟ همان یگانه، پس از روز قسمت که سپارد آن قسمت؟ همان یگانه، نماینده کیست؟ همان یگانه، آراینده کیست؟ همان یگانه، پیداتر از هر چه در عالم پیدائیست و در آن پیدائی یگانه، پنهان تر از هرچه در عالم نهانیست و بدان نهانی یگانه.

ای در عالم عیان تر از هرچه عیان پنهان تری از هر چه نهان تر بجهان

p.440
ای دورتر از هرچه برد بنده گمان نزدیک تری به بندگان از رگ جان!

بی وفا آدمی که قدر این خطاب نداند! و عز این رقم اضافت نشناسد! که میگوید « وَاِلهُکُم اِلهٌ وّاحِدٌ » ـ عجب نه آن است که اضافت بندگان با خود کرد وایشانرا با خود پیوست و گفت : ـ « وَاِلهکم .... » نه از آنکه خداوندی ویرا از بندگی بندگان پیوندی میباید، یابنده مستحق آنست، امّا خود در کریمی و در مهربانی یگانه و یکتا، ودر بزرگواری سزای هر اکرام و هر عطاست.

زانجا که جمال و حسن آندلبر ماست ما در خور او نه‌ایم و او در خور ماست

« وَاِلهُکُم اِلهٌ وّاحِدٌ » ـ نه عالم بود و نه آدم ، نه رسوم و آثار بود، و نه در دار دیّار، که او کارساز و خداوند مهر کار بود، رقم دولت بر تو میکشید، و بدوستی خود می پسندید و تو هنوز در عدم!

ای بوده مرا و من ترا نابوده

شب معراج زاسرار الهی که با سید عالم رفت یکی این بود که : « کُن لی کمالم تَکن، فاکون لک کما لم ازل » بهمگی مرا باش و خود را هیچ مباش چنانک نبودی تا ترا باشم چنانک در ازل بودم.

شیخ الاسلام انصاری رحمه الله در مناجات خویش گفت ـ : الهی ـ شاد بدانیم که اول تو بودی و ما نبودیم، کار تو در گرفتی و ما نگرفتیم، قیمت خود نهادی و رسول خود فرستادی! الهی ـ هرچه بی طلب بما دادی بسزاواری ما تباه مکن، و هرچه بجای ما کردی از نیکی بعیب ما بریده مکن، و هرچه نه بسزای ما ساختی بناسزائی ما جدا مکن، الهی! آنچه ما خود را کشتیم به بر میار، و آنچه تو ما را کشتی آفت ما از آن بازدار!

« لا اِلهَ اِلاّ هُوَ الرَّحمنُ الرّحیمُ » ـ جز او خداوند نیست، و جز او کس سزای

p.441
معبودی نیست، که چنو خدوند نوازنده و بخشاینده کس نیست. رحمن است که چون از وی خواهند بدهد، رحیم است که چون نخواهند خشم گیرد. و فی الخبر ـ « من لم یسأل اللهَ غضبَ اللهُ علیه » ـ رحمن است که طاعت بنده قبول کند گرچه خرد بود، رحیم است که معاصی بیامرزد گرچه بزرگ بود، رحمن است که ظاهر بیاراید و صورت بنگارد، رحیم است که باطن آبادان دارد و دلها در قبضهٴ خویش نگه دارد، رحمن است که لطائف انوار در روی تو پیدا کند، رحیم است که ودایع اسرار در دل تو ودیعت نهد.

« اِنَّ فی خَلقِ السّمواتِ وَالاَرضِ » الایه ... ـ خداوند عالم درین آیت عموم خلق را بخود راه می نماید، تا در عجائب ملکوت آسمان و زمین و در صنایع بروبحر نگرند و صانع را بشناسند، و به یگانگی وی اقرار دهند. قال ابن عطاء « تَعَرَّف اِلیَ العامّة بخلقه و الی الخاصّ بصفاته و الی الانبیاء و خاص الخاص بذاته. » نظر عوام بمصنوعات است نظر خواص بصفات است، نظر انبیاء و خاص الخاص بذات است. عامّهٴ مؤمنان بصنع نگرند، از صنع بصانع رسند، خواص مؤمنان صفات بدانند از صفات بموصوف رسند و از اسم بمسمی، چنانک بنی اسرائیل را گفتند ـ « اذبحوا بقرةً » فلم یعرفوها فوصفت البقرة لهم فعرفوها و ذبحوها. اما پیغامبران و صدّیقان او را هم باو شناسند نه بغیر او، از وی بوی نگرند نه از غیر وی باو، اشارت باین حالت آنست که الله گفت : ـ « ألم تَرَ اِلی ربّک کیفَ مدّ الظّلَ » نگفت بسایه نگر تا صنع ما بینی گفت بما نگر تا صنع ما بینی ـ ای مهتر عالم ! آمدن جبرئیل مبین فرستادن ما بین! از ما بوی نگر نه از وی بما! یکی تأمل کن در حال صواحبات یوسف ـ چون عین یوسف مر ایشانرا کشف گشت از خود فانی شدند و از صفات یوسف غائب گشتند، « فلمّا رَأینَه اکبرنَه » بجای ترنج دست بریدند، و از خود بی خبر بودند و از اوصاف یوسف غائب بودند، که بوقت معاینه گفتند « ما هذا بشراً » یوسف را فریشته دیدند و از اوصاف انسی بی خبر بودند. چندان شغل افتاد ایشانرا در مشاهده یوسف که پرداخت صفات نداشتند. چون ذات مخلوقی در دل صواحبات این اثر کند اگر تجلی ذات خالق در سر خاصگیان ازین زیادت کند چه عجب!.

p.442
آنگه در آخر آیت گفت : « لَآیاتٍ لِّقَومٍ یَّعقِلُونَ » ـ این همه هست اما زیرکان درمی بایند تا بدانند، بینایان می در بایند تا به‌ بینند. از هر جانب بساحت حق راهست روندهٴ می باید! همه عالم خوان در خوان و بادرباست خورندهٴ می باید، جمال حضرت لم یزل در کشف است نگرندهٴ می باید!

مرد باید که بوی داند برد ورنه عالم پر از نسیم صباست

« لَآیاتٍ لِّقَومٍ یَّعقِلُونَ » عقل عقال دل است، یعنی که دل را از غیر محبوب در بند آرد، و از هوسهای ناسزا باز دارد . و عقل بمذهب اهل سنت نور است، و جای وی دل است نه دماغ، و شرط خطاب است نه موجب خطاب، و در معرفت عین آلت است نه اصل. و مایه و فایدهٴ عقل آنست که دل بوی زنده گردد « لینذرَ مَن کانَ حیّاً » ای عاقلاً ـ پس هرکه را عقل نیست در شمار زندگان نیست، نه بینی که با دیوانه خطاب نیست چنانک با مرده نیست از آنست که ویرا عقل نیست. عقل سه حرفست عین است یعنی ـ عرف الحق من الباطل ـ قاف است یعنی ـ قبل الحق ـ لام است یعنی لزم الخیر. این عقل بنده موهبت الهی است، و عطاءِ ربانی، و طاعت بنده مکتسب است، طاعت بی موهبت راست نیست، و آن موهبت بی توفیق به کار نیست. چنانک در خبرست ربّ العزة عقل را بیافرید گفت او را که ـ برخیز، برخاست، گفت ـ بنشین. بنشست، گفت ـ بیا. بیامد، گفت ـ برو. برفت، گفت ـ به بین بدید. آنگه گفت بعزت و جلال من که از تو شریفتر و گرامی تر نیافریدم، بک اَعبد و بک اطاعُ پس عقل را ازین نواخت عُجبی پدید آمد در خود، رب العالمین آن از وی درنگذاشت گفت ـ ای عقل باز نگر. تا چه بینی ـ باز نگرست صورتی را دید از خود نیکوتر و بجمال تر گفت تو کیستی؟ گفت من آنم که تو بی من بکار نیائی من ـ توفیق ـ ام.

ای عقل اگر چند شریفی دون شو وی دل زدلی بگردو خون شو خون شو در پردهٴ آن نگار روز افزون شو بی چشم درآ و بی زبان بیرون شو!

p.446
قوله تع : « وَمِنَ النّاسِ مَن یَتّخِذُ مِن دُونِ اللهِ اَنداداً » ـ اگر مؤمنان و دوستان خدایرا در همه قرآن همین آیت بودی ایشانرا شرف و کرامت تمام بودی، که رب العالمین میگوید ـ ایشان مرا سخت دوستدارند، تمامتر از آنک کافران معبود خود را دوست دارند، نه بینی که کافران هریک چندی دیگر صنمی برآرایند،

p.447
ودیگر معبودی گیرند، چون درویش باشند بتراشیدهٴ از چوب قناعت کنند باز چون دست‌شان رسد آن چوبینه فروگذارند و از سیم و زر دیگری سازند، اگر آن دوستی ایشان مر معبود خود را حقیقت است پس چون که از آن بدیگری میگرایند؟

گویند که مردی بر زنی عارفه رسید، و جمال آن زن در دل آن مرد اثر کرد، گفت ـ کلّی بکلکِ مشغولٌ ـ ای زن من خویشتن را از دست بدادم در هوای تو ـ زن گفت چرا نه در خواهرم نگری که از من با جمال تر است و نیکوتر؟ گفت کجاست آن خواهر تو تا به بینم؟ زن گفت ـ برو ای بطال که عاشقی نه کار توست اگر دعوی دوستی مات درست بودی ترا پروای دیگری نبودی.

« وَالَّذِینَ آمَنُوا اَشَدُّ حُبّاً للهِ » ـ رب العالمین گفت دوستی مؤمنان ما را نه چون دوستی کافرانست بتانرا که هریکچندی بدیگری گرایند، بلکه ایشان هرگز از ما برنگردند، و بدیگری نگرایند، که اگر برگردند چون مائی هرگز خود نیابند هرچند که جویند. ای مسکین! خدایرا چون تو بنده بسیارست اگر بدی افتد ترا افتد، چون برگردی که چون او خداوندی نیابی؟

شبلی گفت ـ تصوف از سگی آموختم که وقتی بر در سرائی خفته بود، خداوند سرای بیرون آمدو آن سگ را می راند، و سگ دیگر باره باز می آمد، شبلی گفت ـ چه خسیس باشد این سگ، ویرا میرانند و همچنان باز می آید. رب العزة آن سگ را بآواز آورد تا گفت ـ ای شیخ کجا روم که خداوندم اوست.

از دوست بصد جور و جفا دور نباشم ور نیز بیفزاید رنجور نباشم زیرا که من او را زهمه کس بگزیدم ور زو بکسی نالم معذور نباشم!

« اِذ تَبَرَّأَ الّذینَ اتُّبِعُوا » ـ الآیه ... کافرانرا که دوستی بتان بر وفق هوی و طبع بود نه حقیقت، لاجرم در قیامت چون اوایل عذاب بینند بدانند که قدم بر جای دیگر ندارند و از بتان بیزاری گیرند. و مؤمنان که دوستی ایشان ثمرهٴ دوستی حق است چنانک گفت جلّ جلاله « یحبّهم ویُحبّونه » ــ. لاجرم در عقبها و بلیّتها که ایشانرا پیش

p.448
آید در دوستی خلل نیارند و از حق برنگردند، از اول سکرات مرگ بینند، و جان پاک درربایند ازیشان، و سالهاشان در خاک بدارند، وانگه برستاخیز ایشانرا در آن مقامات مختلفه بارها بترسانند و عتابها کنند، و برایشان قهرها رانند، و در دوزخ هنگامی بازدارند، با این محنتها و بلاها که در راه ایشان آید هرساعت عاشق تر باشند، و دوستی حق را بجان و دل خریدارتر، بزبان حال گویند.

شاد ار بغم منی غمم بر غم باد عشقی که بصد جفا کم آید کم باد

لهذا قال تع : ـ « وَالَّذِینَ آمَنُوا اَشَدُّ حُبّاً للهِ ».

p.459
قوله تع : « یا اَیُّهَا النّاسُ کُلُوا مِمّا فِی الاَرضِ ... » یا ـ حرف ندا است و ـ ایّ ـ منادی و ـ ها ـ تنبیه، میگوید : ـ بیدار باشید ای مردمان! چیزی که خورید حلال خورید و پاک، و گرد خیانت و محرمات مگردید، تا از وساوس شیطان و هواجس نفس برهیذ، و گفت و کرد شما پاک شود، و دل روشن! مصطفی صلعم گفت : هرکه چهل روز حلال خورد چنانک هیچ حرام نخورد و راه بخوذ ندهد، رب العالمین دل وی روشن گرداند، و چشمهای حکمت ازوبگشاید، و دوستی دنیا از دل وی ببرد،

p.460
هر آفت کی در راه دینست و هر فتنه که خاست از دوستی دنیا خاست، « حُبُّ الدُّنیا رَأسُ کلِ خطیئةٍ » و این دوستی دنیا از حرام خوردن پدید آید، پس هرکه پرهیزگار شود ودرِ مُحرّمات بر خود ببندد این دوستی دنیا از دل وی بکاهد، و گفتار و کردار وی پاک شود، و دعاء وی باجابت مقرون گردد.

مصطفی صلعم گفت : ـ بسیار کس است که غذا و طعام و جامهٴ وی که بکار دارد حرامست و در آن احتیاط نکند، آنگه دست برداشته و دعا می کند، این چنین دعا کی مستجاب بود؟

و یکی از بزرگان طریقت گفت : ـ گفتار پاک که بخداوند پاک رسد آنست کی از حلق پاک برآید، و حلق پاک آنست که جز غذاء پاک بخود راه ندهد، و غذاء پاک آنست که در حال اکتساب یاذ کرد و یاذ داشت حق در آن فرو نگذارد، و فراموش نکند، و شکر ولی نعمت بحکم فرمان در آن بجای آرد.

چنانک خدای تع گفت ـ : « کُلُوا مِن طَیِّباتِ ما رَزَقناکُم وَاشکُروا لله » ـ و حقیقت شکر آنست که تا قوت نعمت در باطن می یابد خود را بر طاعت ولی نعمت بظاهر میدارد.

سری سقطی ، جنید را پرسید وقتی ـ که شکر چیست؟ فقال ـ « ان لایستعانَ بشئ من نعم الله علی معاصیه » گفت ـ شکر آنست که نعمت خذاوند بر معاصی وی بکار ندارد، که آنگه همان نعمت سبب هلاک وی باشد. چنانک پادشاهی غلامی را بنوازد و بر کشد و او را کمر شمشیر زردهد، پس آن غلام بر وی عاصی شود. پادشاه بفرماید تا هم بآن شمشیر کی خلعت وی بوذ سر وی بردارند ـ گوید این جزاء آنست کی نعمت خداوندگار خود در معصیت وی بکار برد، و گویند ـ سبب آنک ادریس پیغامبر را بآسمان بردند آن بود که فریشتهٴ بیامد و ویرا بشارت داد بمغفرت. و ادریس در آن حال دست بدعا برداشته که ـ بارخدایا در زندگانی ادریس زین پس بیفزای! گفتند ـ تا چه کنی؟ گفت ـ تا خدایرا شکر و سپاس داری کنم، که آنچ گذشت در طلب مغفرت بودم، و ازین پس

p.461
شکر را باشم . قال ـ فبسط الملکُ جناحهُ و حملهُ الی السماء. و قیل التزم الحسن بن علی ع الرکنَ فقال ـ الهی اَنعمتنی فلم تجدْنی شاکراً و اَبلیتنی فلم تجدنی صابراً، فلا انت سلبتَ النعمةَ بترک الشکر، ولاادمتَ الشدّة بترک الصبر، الهی ما یکون من الکریم الاّالکرم.

اگر کسی گوید ـ « یآ اَیُّهَا النّاسُ کُلُوا مِمّا فِی الأَرضِ .. » ـ از روی ظاهر این خطاب همان فائده داد که « یا ایها الذین آمنوا کلوا من طیبات ما رزقناکم » پس فائده اعادت چیست؟ جواب آنست : که اهل تحقیق گفتند ـ : « یا اَیُّها النّاسُ » نداء عام است، و بر قدر روش عامّه این خطاب باایشان رفت. نبینی که جملهٴ مباحات فراپیش ایشان نهاد، و جز از حرام محض ایشان را باز نزد. و این منزلت عوام است کی از حرام بحلال گریزند. و از محذورات با مباحات گردند، آنگه بر عقب آن از اتّباع شیطان نهی کرد ـ که ایشان بر شُرُف فرمان برداری شیطان اند. باز آیت دیگر « یا ایها الذین آمنوا » خطاب اهل خصوص ست ایشانرا فرمود ـ تا در تناول مباحات و بکارداشت محلات توسع نکنند، بلکه از مباحات حلال محض گزینند، و از حلال محض طیّبات رزق گزینند. این همانست که روایت کنند از بعضی صحابه که گفت : ما از ده باب حلال نه باب بگذاشتیم، و یکی بر کار گرفتیم از بیم شبهت.، آنگه بجای آنکه عوام را از اتباع شیطان احتراز فرمود اینجا بشکر خدای فرمود، آنکس که خداوند ذوق است داند که میان این دو خطاب چه فرقست . آن ابتداءِ روش مسلمانان است، و این غایت کشش عارفان، این همان عدل و احسان است که گفت ـ : « انّ الله یامر بالعدل والاحسان » هرکس که از حرام محض پرهیزد، ویرا ـ عادل ـ گویند، و هرکه از عین حلال پرهیزد او را ـ محسن ـ گویند، عدالت ظاهر مسلمانی است، و احسان آنست که مصطفی گفت : ـ « الاحسان ان تعبدالله کانک تراه » و هو عبارةٌ عن مکاشفة العارفین و نهایة رتبة الصدیقین.

p.468
قوله تع : « لَیسُ البِرّ اَن تُوَلّوا وُجوهَکُم .. » الآیه. ـ از روی ظاهر درین آیت آنچه شرط شریعت است بشناختی، اکنون از روی باطن بزبان اشارت آنچه نشان حقیقت است بشناس، که حقیقت مر شریعت را چون جان است مر تن را، تن بی جان چون بود، شریعت بی حقیقت همچنان بود. شریعت بیت الخدم است همه خلق درو جمع، و عمارت آن بخدمت و عبادت، و حقیقت بیت الحرم است عارفان درو جمع و عمارت آن بحرمة و مشاهدت، و از خدمت و عبادت تا بحرمت و مشاهدت چندانست که از آشنائی تا دوست داری، آشنائی صفت مزدور است و دوستداری صفت عارف. مزدور همه ابواب برّ که در آیت برشمردیم بیارد، آنگه گوید ـ آه اگر باد بر آن جهد یا از آن چیزی بکاهد، که آنگه از مزد باز مانم . و عارف آن همه بشرط خویش بتمامی بگزارد، آنگه گوید ـ آه اگر از آن ذرهٴ بماند که آنگه از دولت بازمانم.

p.469
بهرچ از راه باز افتی چه کفر آن حرف و چه ایمان بهرچ از دوست وامانی چه زشت آن نقش و چه زیبا

مزدور گوید ـ نماز من روزه من و زکوة من و صبر من در بلاها و وفاء من در عهدها، و عارف گوید ـ بزبان تذلل .

من که باشم که بتن رخت وفاء تو کشم دیده حمّال کنم بار جفاء تو کشم بوی جان آیدم از لب که حدیث تو کنم شاخ عِزّ رویدم از دل که بلاء تو کشم

پیر طریقت گفت : ـ من چه دانستم که مزدور اوست که بهشت باقی او را حظ است؟ و عارف اوست که در آرزوی یک لحظ است؟! من چه دانستم که مزدور در آرزوی حور و قصور است، و عارف در بحر عیان غرقه نور است! » بوعلی رودباری قدس الله روحه بوقت نزع خواهر خود را میگفت : یا فاطمة « هذه ابواب السماء قد فتحت، و هذه الجنان قد زینت » اینک درهای آسمان بگشادند و بهشتها بیاراستند و کنیزگان بر کنگره ها نشاندند و میگویند ـ نوشت بادای با علی که این همه از بهر تو ساختند؟ و زبان حال بوعلی جواب میدهد ـ الهی به بهشت و حورا چه نازم اگر مرا نفسی دهی از آن نفس بهشتی بسازم.

و حقک لانظرت الی سواکا بعین مودة حتّی اراکا بربندم چشم خویش و نگشایم نیز تا روز زیارت تو ای یار عزیز

« لَیسُ البِرّ اَن تُوَلّوا وُجوهَکُم » ـ برّ بر قول مجمل دو ضرب است : اعتقاد و اعمال، اعتقاد تحقیق اصول است و اعمال تحصیل فروع. و هر آنکس که اصول بحقیقت مستحکم کرده و فروع بشرط خود بجای آورده لامحاله از ابرار است، و منزل ابرار دارالقرار است. و ذلک فی قوله تع ـ « انّ الابرار لفی نعیم ».

آنگه رب العالمین در سیاق این آیت بیان کرد همان اعتقاد و همین اعمال گفت ـ « مَن آمَنَ بِاللهِ وَالیَومِ الآخِرِ وَالمَلآئِکَةِ وَالکِتابِ وَالنَّبِیّینَ » تا اینجا بیان اعتقاد است و تمهید قواعد اصول، و ازینجا ذکر اعمال درگرفت. وآنگه بر دو قسم نهاد ـ یک قسم مراعات مردم است در معاشرت ایشان و نواخت دور و نزدیک و مواساة

p.470
با ایشان، چنانک گفت ـ « وَآتَی المالَ عَلی حُبِّه ذَوِی القُربی وَالیَتامی وَالمَساکینَ وَابنَ السّبیلِ وَالسّائِلینَ وَفِی الرِّقابِ » ـ اول ابتدا بخویشان کرد که حقّ ایشان مقدّم است بر حقوق دیگران. و لهذا قال النبی صلع « لا یقبل الله صدقةً وذورحم محتاجٌ » پس یتیمان که ایشان عاجزترین خلق اند و بی کسان اند، پس بدرویشان که هیچ مال ندارند نه مال حاضر نه مال غائب ، پس براه گذری که هیچیز در دست ندارد، اما باشد که ویرا مال غائب بود ، پس بسائلان که درویشان هم راست گویان باشند، و هم دروغ زنان، پس به بردگان که خواجگان دارند که مراعات ایشان کنند و تیمار برند. رب العالمین ترتیب حاجت و دربایست بریشان نگه داشت، هرکه درمانده تر و حاجت وی بیشتر و صدقه را مستحق تر ذکر وی فراپیش داشت که حق وی تمامتر. کریما خداوندا که هرکس را بجای خویش بدارد! و استحقاق هرکس چنانک باید برساند! یقول تع « ادبّر عبادی بعلمی انی بعبادی خبیرٌ بصیرٌ ». قسمی دیگر از اعمال بمتعبد مخصوص است که از وی بدیگری تعدی نکند، چون نماز بپای داشتن و صدق و اخلاص در اعمال بجای آوردن، و بوفاء عهد بازآمدن، و در بلیات صبر کردن.

اینست که رب العالمین گفت « وَاَقامَ الصّلوةَ » الی قوله « وحینَ البَأسِ » آنگه گفت « اُولئِکَ الّذینَ صَدَقوُا وَ اَولئِکَ هُمُ المُتَّقونَ » ـ اینان اند ـ که در آن یک نیمه برّ که اعتقاد است صدق بجای آوردند، و در آن نیمه که اعمال است تقوی کار فرمودند، و صدق و تقوی کمال ایمانست. و هم الذین قال الله تعالی « اولئک هم المؤمنون حقاً » الآیة ـ و تمامتر خبری از مصطفی صلع که لایق است باین آیت و ابواب برّ درو جمع، هم قسم اعتقاد و هم قسم اعمال و هم مکارم الاخلاق خبر سوید حارث است : ـ قال : ـ وفدت علی رسول الله سابع سبعة من قومی فلما دخلنا علیه و کلمناه اعجبه مارای من سَمْتِنا و زِیِّنا، فقال ما انتم؟ قلنا مؤمنون، فتبسّمَ رَسولُ الله و قال لکلّ قولٍ حقیقةٌ فما حقیقة قولکم و ایمانکم؟ قال سوید ـ فقلت خمس عشرة خصلةً ـ : خمس منها ـ أمرتنا رسلک ان نؤمن بها، و خمسٌ منها ـ امرتنا رسلک ان نعمل بها و، خمسٌ منها تخلّقنا بها فی الجاهلیة ، و نحن علی ذلک الاّ ان تکره منها شیئاً. فقال رسول الله

p.471
فما الخمس الخصال التی أمرتکم رسلی آن تؤمنوا بها؟ قلنا امرتنا رسلک ان نؤمن بالله و ملائکته و کتبه و رسله والبعث بعد الموت، قال فما الخمس التی امرتکم ان تعملوا بهن؟ قلنا امرتنا رسلک ان نقول جمیعاً لااله الاالله وأنّ محمداً رسول الله و ان نقیم الصلواة و نؤتی الزکوة. و نحج الیت من استطاع الیه سبیلاً، و نصوم شهر رمضان و نحن علی ذلک، قال فماالخمس الخصال التی تخلقتم بها؟ قلنا ـ الشکر عند الرخاء، والصبر عند البلاء والصدق عنداللقاءِ، والرضا بمواقع القضاء، ومناجزة الاعداء، فتبسم رسول الله صلع وقال ـ ادباءُ فقهاءُ عقلاءُ حکماءُ، کادوا من فقههم ان یکونوا انبیاء، یالها من خصالٍ! ما اشرفها و ازینها! واعظم ثوابها! ثم قال رسول الله اوصیکم بخمس خصال لتکمل عشرون خصلة ـ قلنا ـ اوصِنا یا رسول الله ! فقال ان کنتم کما تقولون، فلا تجمعوا مالاتأکلون، ولاتبنوا مالاتسکنون، ولاتنافسوا فی شئ عنه تزولون، وارغبوا فیما علیه تقدمون، وفیه تخلدون، واتقوالله الذی الیه ترجعون و علیه تعرضون. »